Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі
жүктеу/скачать 2.24 Mb. Pdf көрінісі
|
| редакция жасап отырған. Кейбір поэмалар ауыздан-ауызға көшкенде
қысқарып, өзгеріп, кей жерлері ұмытылып кеткен. Мысалға, «Едіге батыр» жырын алсақ, ондағы толық айтылатын оқиғалар: Едігенің балалық күні; өкпелеп Сәтемірге кеткен Едігені Тоқтамыстың тоғыз батырға қуғызатын жері; өзге оқиғалар, әсіресе Едігенің Сәтемірдің қызын дәуден айырып алатын жері, Тоқтамысты хандықтан түсіретін жері, Нұралдының Тоқтамысты өлтіретін жері, тағы сондай жерлері өте қысқа айтылған: поэманың бұл аралары да бір кезде болған ізі поэмадан көрініп тұрады»,- деуінен [373, 10 б. ] «сауатсыз» деген ұғымның 1917 жылғы Қазан төңкерісі негізінде үкімет басына келген Кеңес үкіметі тұсындағы ғалымдардың, көбінесе орыс елі зиялылары түсінігімен басқа ұсақ ұлттар өкілдеріне ұстанған көзқарасынан туғаны анық. Ондағы мақсат шынайы ғылым, білім мен сауаттылықты ел арасына Кеңес үкіметі әкелді деген сыңаржақ пікірді халық жадында орнықтыру үшін атқарылған іс-шаралардың бірі ғана екені тарихтан мәлім. Мұндағы ғалымның негізгі ойы- фольклорлық процесті көрсету: фольклор үлгілерін бұрынғы жыршылар айтуынан естіп, жаттап, кейінгі ұрпаққа жеткізуші ақын, жыршылар т.б. өздерінің таным-қабілеттеріне қарай бір нұсқаның бірнеше түрлерін тудыратыны ескерілген. Ал, бұл фольклорлық үлгінің ел арасында негізгі өмір сүру формасының бірі екендігі де бізге мәлім. Демек С.Мұқановтың бұларға ерекше көңіл бөлуі т.с.с.-бәрі де фольклордың жазба әдебиеттен өзіндік басты ерекшеліктерінің бірі- варианттық мәселесін, екіншісі- оның ауызекі 283 өмір сүру ерекшелігін, яғни мәтіннің қысқару, өзгеру, ұмытылу, қайта түрлену, даму кезеңдерін т.с.с. қамтитын ауызекі даму ерекшелігі мәселесін алғаш көтергендердің бірі екендігін атап айту жөн демекпіз. Одан әрі С.Мұқанов батырлар жырларына тән ортақ ерекшеліктерге де тоқталады. Бірінші ерекшелік, бұл батырлардың көпшілігі әке-шешесі қартайған кезде, балаға зарыққан кезде дүниеге келетіні; жырда кездесетін «Қайып-ирен, қырық шілтен, Баба түкті шашты Әзиз, Хазірет, Қыдыр, Ілияс т.б.» сықылды әулиелердің балаға зарыққандарға дұғасы тиіп, есіркеуі, тілегі қабыл болуы т.б. – бәрі Ісләм дінінің әсерінен туындаған деген пікір айтады. Екінші ерекшелік ретінде, батырлардың көпшілігі бала кезінен ақылды, қайратты, өжет т.с.с. боп келетіні ескертіледі. Үшінші ерекшелік- батырлардың көбінің сенімді екі серігі болатынына назар аударылған. Бірі –сүйген әйелі болса, екіншісі- астындағы сенімді тұлпары екендігі аталады. Ал, төртінші ерекшелікке, батырлар жырының, көбінесе оқиға сюжеті бірыңғай болатынына да зерттеуші көңіл бөледі. Батыр жауға аттанғанда, артында қалған үй ішінің басына ауыр қайғы туатыны; сыртқы жауын жеңіп келген батыр нақ қиын жағдай үстінде үй ішін, әсіресе сүйген жарын құтқарып, жыр соңында ішкі, сыртқы жауынан үстем боп мұратына жететіні т.б. сөз болады. Батырлар жырының, көбінесе батыр мен оның астындағы атының қайраты, ерекше күштілігі, тіпті аттың адамға тіл қатуы, ақылдылығы т.с.с.- бәрі де әсерленіп, дәріптелініп, күшейтіліп берілетіндігі айтылады Ал, ғалымның: «Іслам дінінің әдебиеті сықылды халық сүймейтін, халықтың тұрмыс шындығынан шықпаған жолдан қосылған жолбикелердің талайын халық ұмытып кетті»,- деген [373, 13 б. ] пікірінен, сол кездегі Кеңес үкіметі тұсында дінді қоғамнан аластату іс-шараларының белең алғанын, әрі дінге қарсы «әділетсіз» науқанның етек алуымен түсіндіруге болады. Ғалым батырлар жырында сол кездегі «социализм» қоғамында отырған қазақ халқының сана сезіміне түгел үйлесе бермейтінін; батырлар жырында социализм қоғамының тілегіне, принципіне қайшы келетін, ұлт пен ұлттың, халық пен халықтың араздығын тудыратын сәттер барлығын; қанаушы тап үстем заманда, ұлт пен ұлттың, халық пен халықтың арасындағы араздықтың күшті болғанын сөз етеді. Және де «Қазан төңкерісінен» бұрынғы ескі қоғамда қазақ елінің көбірек соқтыққан, көп жауласқан елдері монғол тұқымдас елдері мен Ресей екендігіне де т.с.с. назар аударумен қатар ғалым С.Мұқанов: «... Осындай әрі Россия феодализмінен, әрі өз байларынан жүктеу/скачать 2.24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|