Кеңес өкіметі тұсындағы жариялаудың шарттары мен

119 
Ә.Диваевтан сатылып алынғаны айтылады. Сондай-ақ этнограф 
Әбубәкір Диваевтың, материалдарын қазақ Білім комиссиясы енді 
ғана қолға алып, іс жүзіне шығаруға кіріскені; нұсқалардың көлемі -
198 баспа табақ болатыны; материалдардан іріктеліп, даярланып, 
алдымен баспаға берілгендігі көрсетілген. «Батырлар» жинағы мына 
ретпен құрастырылған: 1) Қарақыпшақ Қобыланды батыр, 2) 
Нәрікұлы Шора; 3) Бекет батыр, 4) Қамбар батыр, 5) Шора батыр, 6) 
Алпамыс батыр, 7) Мырза Едіге батыр»- бәрі 7 кітап. Сонымен бірге 
Ә.Диваев материалдары ішінде бұлардан басқа да баспаға деп 
даярлағандары тағы бар екендігі, мұнан бұлай олардың да ретімен
жарияланымға ұсынылатыны ескертілген. 
Алғысөзде «Шора батырдың» бір нұсқасын бұрынғы уақытта 
Ә.Диваевтың өз қолынан бір Мүсіреп деген адам алып бермей кеткені 
айтылады. Ел ішінде «Шора батырды» өлеңмен айтып жүрген 
ақындар бар екендігі естілсе де, ол ақындарды бұл күнде қолға түсіре 
алмағаны айтылады. Сонымен бірге бұл жинаққа ұсынылып отырған 
«Шора батыр» әңгімесінің 1920-ыншы жылы Ә.Диваевтың орысша 
жазғанынан тәржімә етілгені; бұл жолы сол тәржімәні ғана түзетіп 
баспаға бергендігі; парсыша кірген сөздердің де дұрысталғаны сөз 
болады. Одан әрі «Нәрікұлы Шора», «Мырза Едіге батыр» әңгімелері 
де жартылай қара сөз, жартылай өлең түрінде келетіні; олардың 
қолдағы асыл нұсқа бойынша алынғаны т.с.с.- бәрі де жинақ 
құрастырушы 
қазақ-қырғыз 
Білім 
комиссариаты 
тарапынан
түсіндіріледі [188,1-2 
б.
] . 
Сонымен қатар құрастырушылар жинақ алғысөзінде «Алпамыс 
батыр» әңгімесінің Бұхара төңірегінде отырған Қарақалпақ-
Жиенмұрат дейтін бір бахшыдан алынғанын; «Алпамыстың» ішінде
араб, парсы, сарт тілдерінен кірген сөздер көп болатынын; соны 
қолдарынан келгенінше түзеткенін сөз етеді. Және де «Қарақыпшақ 
Қобыланды батыр», «Бекет», «Қамбар» жырларының өлеңмен 
айтылатынын, бұлардың қолда бар нұсқалар бойынша жіберіліп 
отырғандығын ескертеді. Түркістандағы қазақ-қырғыздың бір бөлегі 
өзбек, сарт, тәжікпен қоныстас, аралас отырады дегенді айта отырып, 
осылардың көбі орынсыз өз сөздерінің орнына араб, парсы сөздерін 
қолданатынын тілге тиек етеді. Ал, тілдің бұзылмауы үшін мүмкін 
болған жерлерде мұндай сөздерді қазақшалау жүргенін мәлімдеуі 
т.с.с. [188,2 
б.
] осы жинақ арқылы іске асқан. Міне, бұдан жинақтағы 
мәтіндерді Түркістан Халық ағарту комиссариатының 1920 жылдың 
17 май күні Ә.Диваевтан сатып ала отырып, жинаушы Ә.Диваевқа 
тиесілі еңбек ақысын төлегенін білдік. Ал, Халық Ағарту 
комиссариаты тарапынан жинақтың басылым көруінен т.б.- біз Кеңес 

120 
өкіметінің фольклорға деген қызығылушылығының артқанын 
танимыз. Сол кездің өзінде де жинақтың көлеміне, құрылысына, не 
өлең, не қара сөзбен жазылғанына т.б назар аударылғанын 
байқаймыз. «Шора батыр», «Алпамыс батыр» тәрізді жырлардың 
зерттелу тарихына қатысты құнды дерек көздерінің келтірілуімен 
қатар, жинақтың әр бөлімінің алғысөзі де берілген. Мәселен, «Шора 
батырдың» қара сөзден бөлек, өлеңмен де жазылған нұсқасы бар 
екендігі, әзірге оның қолға түспегендігі ескертіледі. Ал, «Алпамыс 
батыр» жыры Бұхара төңірегінде отырған Қарақалпақ-Жиенмұрат 
дейтін бір бахшыдан жазылып алынғаны берілуі т.б.- бәрі әлемдік 
фольклортану ғылымындағы фольклорлық нұсқаның паспортын 
толтыруда қажетті, маңызды дерек көздерін толтыру талабының 
орындалғанын танытады. Демек мәтіннің жазылынып алынған жері,
үлгіні айтушының есімі, тіпті оның кәсібі көрсетілуі т.б. дұрыс орын 
алған. Ал, бұл жинақты жариялаудағы басты мақсат- ол халықты 
сауаттандыру, яғни ағартушылық мақсат. Сондай-ақ көпшілікке 
жақын, түсінікті фольклорды қазақ тілінің тазалығы үшін күресте 
үгіт-насихат құралы есебінде қолдану көзделді. Бұлар жинақтың 
ұтымды жағы болса, ал, кемшілігі- мәтіндегі сөздердің қазақшалануы, 
бұрмаланып өзгеріске ұшырауы екені.
Жинақта «жинаушыдан бір-екі сөз» деген айдармен Ә.Диваевтың 
1921 жылдың 26-ыншы декабрінде Ташкентте жазған алғысөзі 
берілген [188, 1-3
б.
]. Онда ғалым Ә.Диваевтың 1878 –інші жылы 
Түркістан аймағына келіп қызметке кіргені; сол кіргенінен Сырдария 
облысындағы қайырымды, мейірман дос, аңқылдақ, ақпейіл көшпелі 
қазақ халқымен танысып шүйіркелесіп араласа бастағаны сөз болады. 
Одан әрі бірте-бірте олардың салт, рәсім, әдет-ғұрыптармен де 
танысып, тіршіліктерін де түсіне бастағаны; қазақ халқының сөзге 
ұсталығы, тілге байлығы ғалымды шаттандырғаны да т.с.с. айтылады. 
Осы арқылы Ә.Диваев өзінің фольклортанушылық қызметінің алғаш 
басталған кезінен ақпарат береді.
Сондай-ақ қазақтың қиналмастан қиыннан қиыстырып, сөздің
жүйесін табуы, сөз кестесін келтіріп, өрнегін салуы; сөз бастайтын 
шешендерінің, билерінің, ақындарының сөзге ұсталығы; қазақтың 
сауатсыз, оқымаған малшыларына шейін біреуден бір естіген сөздерін 
бұлжытпастан жатқа айтатыны; әнші, әңгімеші, ертекшілерінің 
шеберлігі; жыр, ертегі, мақал, әңгіме, тақпақ, қиссаларының 
көркемдігі т.б.– бәрі де ғалым Ә.Диваевты таңдандырған. Ал, қазақ
әдебиеті бүкіл түрік әдебиетіне негіз бола алады және бүкіл түрік 
әдебиетін гүлдендіреді деген Ә.Диваев пікірлері әлі де өз маңызын 
жойған жоқ. Зерттеуші қазақ халқының көшпелі екендігін, баспасөз 

121 
үлгілері 
т.с.с. 
жетімсіздігін 
ескерген. 
Фольклорды 
жақсы 
білетіндердің барлығы да қазақтың қарттары, ақсақалдары дей 
отырып, олардың бар білетін қызықты, керекті сөздері, білген 
халық әдебиет үлгілері өздерімен бірге өлмес үшін, халық әдебиет 
нұсқаларын тездетіп жинау қажеттігін ескертеді. Ғалым Сырдария 
облысы адамдарын аралайды. Қазақтың тіршілік, тұрмыс, ғұрып, 
әдеттерінен бірқатар мағлұматтар жинап алады. Оларды ғалым 
Петербургта, Мәскеу, Қазанда шығатын білім журналдарына 
бастырады. Ташкенттегі шығып тұратын журналдар мен жергілікті
газеттерге де ұсынады. Барлық жарық көрген үлгілер- 89 табақ 
қағазды құрайды. Бұл басылғандар қазақ халқының құдалық 
салттарын; 
ғұрып, 
әдет, 
рәсімдерін; 
мал 
шаруашылығына 
қатыстыларын; өлең, жыр, зар, ертек, мақал, жаңылтпаш, ырым, бесік 
жырларын, әңгімелер, үлгілі өлеңдер; жын, шайтан, аруақтар туралы 
айтылған әр түрлі хикаяларды; халық арасындағы дәрігерлік 
тәжірибелер, бақсылар, ақ шайтанды сиқыршылар туралы түрлі 
әңгімелерді т.с.с. қамтиды. 
Бұлардан басқа Ә.Диваев өзінде 112 табақ фольклорлық мәтіндер 
барлығын да ескертеді. Жалпы ғалым жинаған материалдардың
біразы орыс тілінде басылып келген. Бұл басылғандардың барлығы 
да Түркістанның үкімет кітапханасында сақтаулы дейді. Түйіп 
айтқанда, Ә.Диваев қазақ фольклорының бай екендігін дәріптей 
отырып, оны тездетіп жинау қажеттігіне көңіл бөлгізеді.
Ғалым Ә.Диваевтың жинаған «Қобыланды батыр» жырына келсек,
мәтін 4000-дай жолдан тұрады. Әр бетте 25 өлең жолдары бар, жыр 
жолдары, көбінесе 7-8 буынды, аралас ұйқасты, 2 бунақты болып 
келеді. Мәтін беттері әдеттегі араб әрпінің оқылу ретімен кітаптың 
оңынан солына қарай орналасудың орнына, керісінше, араб әрпінде 
жазылса да кітаптың түптелу реті солынан оңына қарай бағытталып 
орналасқан. Кітап соңы мынадай өлең жолдарымен аяқталады: 
Сіздің жай бұл уақытта күншығыста; 
Қолыма қалам алдым осы қыста. 
Мен жаздым күні-түні сіздің үшін, 
Қатесі болған шығар асығыста. 
Бұл кітап осылайша тамам болды, 
(Дүниеде әр түрлі заман болды); 
Асығып тез бітудің қамын ойлап, 
Жазуы тәуір емес жаман болды. 
Бұл кітап осылайша болды тамам, 
(Сақтасын әр нәрседен хақ тағалам). 
Көңіліңіз ағаңызға ренжімесін, 

122 
Хат жазып, сәлем айттым, інім, саған. 
Өлең жолдары келтірілсімен, оның соңында «1894-нші жыл 12 
декабрьде»,- деген хаттың жазылған уақыты да көрсетілген [189]. Тек 
бұл жолдардың кімге арналғаны, хат иесі кім екендігі турасында 
дерек жоқ. Тек кейінгі «Батырлар жыры» топтамасының бірінші 
томында ол турасында мынадай ескерту енгізілген: «Совет дәуірі 
тұсында «Қобыланды батыр» жыры әлденеше рет жарық көрді. Ең 
алғаш белгілі ғалым, жинаушы Әбубәкір Диваевтың 1922 жылы 
Ташкентте бастырып шығарған «Батырлар» деп аталатын 
топтамасында жарияланды. Бұл нұсқаны Ә.Диваевқа сол кездегі 
Ақмешіт уезінің қазағы Мұрат Өскеұлы жібереді, мәтін соңында 
«1894 жыл,12 декабрьде» деп жазған»,- делінген пікір де бар, тек онда 
осы деректердің қайдан алынғаны көрсетілмеген [190].
Ал, «Батырлар» жинағының «Нәрік ұғлы Шора» [191] мәтіні 
соңында «комиссия» түсініктемесі берілген: «Бұл Шора батырдың 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: