Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі
Ғылыми- көпшілік және ғылыми сипаттағы
жүктеу/скачать 2.24 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2.2.2 Ғылыми- көпшілік және ғылыми сипаттағы
жарияланымдар. ХХ ғасыр басындағы Ресей еліндегі саяси дағдарыстар, толқулар, соғыстар, төңкерістер, үкімет ауысулары т.б. – бәрі сол елдің отары болып есептелінген көптеген ұсақ халықтардың саяси санасын оятып, жеке дербес ел болуға деген ұмтылысын тудырғаны тарихтан белгілі. Ал, өз алдына тәуелсіз, дербес ел болу үшін көптеген саяси, экономикалық, әлеуметтік жағдайлармен бірге әр халықтың өзіндік ұлттық идеологиясы, яғни таным, информация, тәрбие т.б. көзі болуы да шарт десек- бәрі Ахмет Байтұрсыновтың «23 жоқтауды» сол кездегі халыққа таным, ұлттық тарих, ұлттық мәдениеттің, ұлттық тәрбие көзі деп сараптағанын танытады [238]. Демек ғалым бұл жинақты әрі халықты өзін-өзіне танытудың саясат құралы ретінде де, әрі халықты ағартушылыққа бастайтын үгіт-насихат көзі т.б. деп те түсінгендігін айғақтайды. Мұндай фольклорды ғылыми-көпшілік сипатта қарапайым халықтың ақыл-ойын, мұқтаждағын таныту құралы ретінде пайдалану үлгісі белгілі орыс ғалымы А.Н.Радищевтің (1749-1802) де еңбегінде бар [239]. Ғылыми-көпшілік сипаттағы басылымдар, негізінен, фольклорды жалпы жұртшылыққа танымдық, информациялық, тәрбиелік, эстетикалық мақсатта қолдануды көздейді. Сондай-ақ қазақ фольклорын зерттеушілер үшін де маңызды ғылыми дерек көзі болады. Ел арасынан ғалым М.Әуезов жинаған фольклор үлгілері: «Күдері қожаның Қарқаралы тауымен қоштасқаны», «Сыбан Сабырбай ақынның Солтабай төреге айтқан сөзі», «Бұқар жыраудың Керейге айтқан сөзі», «Ай, Таңсықтың қоштасқаны», «Жаман бақсының сарыны», «Жаман сарт сарыны», «Сыбан Ақтайлақ би» т.с.с.- алдымен 1925 жылы «Таң» журналында басылым көрсе (№1,2,4) кейіннен ғалымның 1927 жылы жариялым көрген «Әдебиет тарихы» кітабына дайын дерек көзі болғаны белгілі ( Қызылорда. 1927.-Б.29- 31, 39-40, 189, 191). Бұл үлгілердің қалай, кімнен қағаз бетіне түскеніне қатысты ақпарат көздерінің берілуі т.б.- бәрі де ғалым М.Әуезовтің фольклорлық мәтінді қағазға түсірудің басты шартын, үлгінің қағазға түсу паспортын толтырғанын танытса, осы арқылы әлемдік фольклортану ғылымының талабын орындауда кейінгілерге негіз қалағаны айқындалады. Демек Кеңес заманында қазақ фольклорын зерттеуге арналған арнайы мақалалар дені фольклордың әр түрлі жанрларының өзіндік ерекшеліктерін, мәдени мұраны игеру, 149 фольклордан үйрену, фольклордың тарихын зерттеу т.б. мәселелеріне арналуы- бәрі, сөз жоқ, қазақ фольклортану ғылымы қалыптасуына үлкен әсер етті. Ал, Мәскеуден 1926 жылы жарыққа шыққан «Жоқтау» жинағының сыртқы мұқабасындағы мына бір сөздер барлық фольклорист-ғалымдарды алаңдатқаны да, толғантқаны да белгілі: «Жинастырған, түзеткен- Байтұрсынұлы Ахмет»,- делінген [238,143 б. ]. Себебі, біріншіден, қазақ фольклортану тарихында, әрі қазақ әдебиеті мен мәдениеті тарихында т.б. тұңғыш рет қазақ халқының 400 жылдық тарихын қамтитын әйгілі 23 жоқтаудың бір жинаққа жиналып басылым көргені т.б.-сөзсіз, сол ХХ ғасыр басындағы қазақ фольклористика ғылымының жеткен жетістігін көрсетсе, әрі А. Байтұрсынұлының қазақ халқының мәдениетіне қосқан еңбегін танытады. Ал, екінші жағынан бұл келтірілген сілтемеден ғылымның барлық фольклорист-ғалымдарға қойылатын басты ортақ принципті, яғни фольклорлық мәтінді ел арасынан не ауызба-ауыз, не көне жазбалар, не ескі кітаптар жүзінен жиыстырғанда өзгертпеу, түзетуге ұшыратпау т.б. қағидасының бұзылғандығы- бәрі фольклортанушы А. Байтұрсынұлының фольклористік қызметінің осы тұстағы кемшілігі боп саналады. Дегенмен осы олқылықтардың өзіндік себептері де жоқ емес: біріншісі- сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымының балаңдығы десек; екіншісі- сол кездегі (ХХ ғасыр басындағы) Ахмет Байтұрсынов тәрізді қазақ фольклортанушыларының арнайы фольклористік білімінің болмауы. Бұлар сыртқы себеп. Мәселе, А. Байтұрсынұлы фольклорға өз тұсындағы идея, түсініктерін енгізуде. Сондай-ақ кез келген ғылым саласы өзінің туу, пайда болу, қалыптасу, даму кезеңдерін т.б. басынан өткерген тұста мұндай кемшіліктердің туары да, қайталатыны да заңдылық - ол уақыттың тығыздылығымен шектеулігі, әр қоғамның осындай еңбекке деген саяси-әлеуметтік сұранысының, мұқтаждығының ерекше күшеюімен байланысты. Демек халықтың өзінің төл әдебиетіне (фольклорына), тарихына, тіліне т.б. деген рухани азықтың өте-мөте жетіспеушілігі- бәрі сол ХХ ғасыр басындағы халықтың саяси-әлеуметтік, экономикалық хал- ахуалынан туады. Құнды тарихи мәтін көзі дегенде, ғалым А. Байтұрсынұлының жоқтау жырларынан халықтың тұрмыс-тіршілігінің әр замандағы әр қырын, мәдениетін, ақыл-ойын, салт-дәстүрін т.б. зерттеу үшін қажетті деректер беруі көңіл бөлерлік. Содан да болар, ғалым қазақтың төрт жүз жылдық тарихында ең маңызды деген 23 жоқтауын бір араға жіктеп, саралап, топтастырған. 150 Кез келген ғылым саласында өзіндік ерекшелігін айғақтайтын жинақ шығару үшін қажетті шаралар есебінде қолдағы бар материалдарды сұрыптау, әрі саралау ісі- жинақты дайындау жолындағы әрі ауыр, әрі қара жұмысты көп қажет ететін т.б. жауапты кезең. Себебі құрастырушы қолындағы мәтіндер жанр жағынан да, тіпті көркемдік сапасы жағынан да т.б. әр түрлі болады. Сондай-ақ кейбір фольклорлық мәтіндердің жалпы көркемдік-стильдік формасы (сюжеті, тілі, образдар жүйесі т.б.) жақсы болса да, біреулерінің мазмұны (тақырыбы, идеясы т.б.) субъективті түрде нашар деп те табылуы мүмкін. Кейде кейбіреулерінің тақырыбы, идеясы неғұрлым сәтті деп табылғанда да, керісінше оның көркемдік сипаты солғын болуы да ықтимал. Әйтсе де әлемдік фольклористикада ел арасынан жиналған кез келген халық туындысы, мейлі көркемдік жағы солғын тартса да, сол арқылы керексіз көрінсе де т.б.- бәрі белгілі бір халық өмірін т.б. тануда мұндай үлгілердің қажеттігі әлемдік фольклортану ғылымында дәлелденген. Жинақ атаулының бәрінің де көлемі әрқашан белгілі бір мөлшермен шектеулі келетіндіктен құрастырушы ең алдымен кітапқа нені енгізіп, нені қалдыратынын алдын-ала мәтінді саралай отырып шешіп алады. Алайда фольклортану ғылымы үшін барлық нұсқалардың болуы өте маңызды. Себебі неғұрлым нұсқалары көп болса, соғұрлым зерттеушілер үшін зерттеу мәселелері кеңейе түседі. Әрі ғылыми қорытындыларды неғұрлым дәл жасау мүмкіндігі туады. Сонымен қатар жинақтың шығуы, сұрыпталуы мен даярлық кезеңдеріне сыртқы саяси фактордың әсері болатыны күмәнсыз. С.Қасқабасов дұрыс айтады: «... жинақтың мазмұнына, ерекшелігіне, жүктеу/скачать 2.24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|