Ќазаќстан Республикасы Білім єылым министрлігі
Қолданылатын әдебиеттер тізімі
жүктеу/скачать 1.2 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қосымша әдебиеттер
- 23 Лекция
- Лекцияның мақсаты
| Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі әдебиеттер: 1.Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж. 2.Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж. 3.Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж Қосымша әдебиеттер: 4.Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж. 5.Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж. 6.Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж. 7.Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г. 8.Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж. № 23 Лекция Лекцияның тақырыбы: Организмде заттар және энергиның алмасуы Лекцияның жоспары: 1.Зат және энергия алмасу 2.Заттар және энергияның алмасуы түралы жалпы түсінік. 3.Метаболизм. 4. Анаболизм және катаболизм түралы түсінік. Лекцияның мақсаты: Зат және энергия алмасуын таныстыру. Лекцияның мазмұны: "3ат алмасуынсыз тіршілік жоқ" деп бекер айтылмаған. Зат алмасу - өте күрделі процесс) Мүны түсіну үшін тамақтық заттардың денеге түсуінен бастап, олардың организмде өтетін барлық өзгерістсрін және бұдан соң пайда болган ыдырау өнімдерінің сыртқа шығарылуы процестеріне дейін білу қажет. Тамақ ауызга түскеннен бастап, ас қорыту каналының әр түрлі бөлімдерінде физикалық жөне химиялық процестерге ұшырайтыны, демек ас қорыту процесі жүретіндігі белгілі. Бұл -зат алмасудың бастапқы кезеңі. Екінші кезеңде сіңу процесі жүреді, ягни қорытылудан пайда болған өнімдер қанға, лимфаға, ткань сүйықтығына өтеді. Бұл процесс ішектің кілегей қабығы өсінділерінің немесе бүрлерінің көмегімен іске асады. Үшінші кезеңі - клетка ішіңдегі алмасу деп аталады. Атына сөйкес, ішкі ортадан - қан, лимфа, ткань сүйықтығынан клеткаға өткен тамақ өнімдері сол клетканың ішінде күрделі өзгерістерге ұшырайды. Соның нәтижесінде, клеткаға керек жаңа күрделі органикалық заттар түзіледі, екінші жағынан басқа бір күрделі эаттар ыдырап жатады. Бұлардың іске асуыңда оттегі қатысуының зор маңызы бар. Зат алмасудың ең соңғы, төртінші кезеңі - клетка ішіндегі алмасудан пайда болған ыдырау өнімдерінің әр түрлі органдардың қатысуымен сыртқа шығарылуы. Айта кететін бір жай, клетка ішіндеп зат алмасудың өзі мағынасы будан гөрі кең - аралық алмасуға жатады. Аралық алмасу кезіңде организмде әртүрлі қор заттары түзіледі және олар тиісті органдарға жиналады, ал ол заттар керек уақытында қарапайым түрге көшіп, организмнің қажетін өтейді. Аралық алмасу кезінде улы заттар усызданады, кейбір организм қажетіне жарамайтын.заттар өзгеріп, пайдаға асуы оңай заттарға айналады. Осы аталған зат алмасудың барлық кезеңдерінің ішіңдегі организм үшін ең маңыздысы - үшінші кезең - аралық алмасу немесе клетка ішіндегі алмасу. Өйткені, бұл кезеңсіз денедегі ешбір клетка өзінің тіршілігін сақтай алмайды яғни организмнің барлық клеткаларына ортақ, төн нерсе - клетка ішінде жүрстін күрделі ассимиляция жөне диссимиляция процестері. Қалған кезеңдерді орыңдайтын арнайы органдар бар. Мысалы, ас қорыту процесі өзіне арналған ас қорыту қуысында жүредр қарапайым организмдердегі клетка ішіндегі ас қорытуды еске алмағанда. Сіңу процесіне негізінен ащы ішектің ішкі бетіндегі кілегей қабық бүрлері және бауырдың қызметі қатысады. Ал организмге зиянды, керексіз, улы заттарды сыртқа шығаруы үшін негізінсн - бүйрек, тері, өкпс, ішек қатысадыу. Аралық алмасудың организм тіршілігі үшін маңызды болғанына қарамастан, осы процесті зерттеп түсіну өтс қиын. Өйткені, бұл кезенді жан-жақты және терең түсіну ушін клеткаларда жүріп жатқан әртүрлі химиялық рсакциялардың табиғатын ашу керек. Осы мақсатпен қолданылатын әртүрлі әдістер бар. Мәселен, белгілі бір тамақ заттары тиісті орган арқылы өткенде қандай өзгерістерге ұшырайтынын білу үшін перфузия әдісін қолдануға болады. Мұндай жағдайда бір орган оңашаланып алынып, оның тамырлары арқылы зерттелуге тиіс қүрамы белгілі қоректік сүйықтық жіберіледі. Соңынан ол органнан шығатын сүйықтың құрамы, қасиеті анықталады да, бұл мәліметтер алғашқы арналып алынған сүйықтың құрамымен салыстырылады. Тұтас организмнің өзінде де бір органға келетін және одан шығатын қан тамырларына фистула қою арқылы келетін қан мен шығатын қанның құрамын анықтап, алынган мәліметтерді салыстыра отырып, органда жүретін өзгерістер туралы түсінік алуға болады. Қазіргі кезде аралық алмасу процесінің барысыңда жүретін түрлі физиологиялық процестерді зерттеу үшін таңбаланған атомдар әдісін көп пайдаланады. Бұл жағдайда заттың бір атомы өзінің изотопымен алмастырылады. Атом изотопы ол заттың химиялық қасиеттерін өзгертпейді, ал өзінің физикалық қасиеті арқылы тиісті құралдармен оңай табылады. Осы атом иэотопы қай заттың құрамында екенін мезгіл-мезгіл анықтай отырып, денеге түскен алғашқы заттың тағдыры туралы мағлүмат алады. Ас қорытудың физиологиясын өткенде ас заттарының ыдырауына көмектесетін ерекше активаторлар - ферменттер -туралы біраз түсінік берілген еді. Зат алмасу физиологиясында сол ферменттер туралы ұғымды кеңейту керск. Ең аддымен, ферменттердің тек ас қорыту каналыңдағы күрделі органикалық затгарды ыдыратуға ғана қатысып қоймайтындыгын еске салу керек. Аралық алмасу кезіндегі толып жатқан биохимиялық реакциялардың жүруіңде ферменттер шешуші рөл атқарады. Сол себептен де, химиядагы кәдімгі катализаторлардан өзгеше, ферменттерді биологиялық катализаторлар деп атайды. Әдеттегі химиялық катализаторлар терізді ферменттер де тиісті бір ғана биохимиялық реакцияны тездетеді, реакцияның ақырғы өнімінің құрамына кірмейді, көпшілік жағдайда аралық өнімдермен уақытша қосылыс түзіп; оларды активтендірс түседі. Бұл қасиеттері жағынан ферменттер кәдімгі химиялық катализаторларға ұқсайды, ал оларды бір-бірнен аяыратын сапалы өзгешеліктер де бар. Мысалы, ферментер үлкен, жоғары молекулалы белоктарға жатады және шеретура мен орта реакциясына тікелей тәуелді әрекет етеді, Анатса оңай бұзылып кетеді. Бір көңіл аударатын жай, ферменттердің күрделілігі әртүрлі: біреулерінің молекуласы тек Белок молекулалардан ғана тұрады да протеиндер деп аталады. Ал ферменттердің көбісі күрделі белоктарға - протеидтерге жатады; себебі, олардың құрамында әрі белокты, әрі төменгі молекулалы белоксыз активті топ деп аталатын бөлігі болады. Әрбір ферменттің өз бойына тән негізгі ерекшеліктері оның белокты бвлімінің қасиеттеріне байланысты болып келеді. Сол себептен әртүрлі ферменттерде кейде бір түрлі активті топ болғанымен, белокты бөлімдері бір-біріне ұқсамайтындықтан олар түрліше биохимиялық реакцияларға өсер етеді. Ферменттердің қатысуымен жүретін биохимиялық реакциялардың өте көп екенін жоғарыда айтып кеттік. Ал осылардың ішінде ферменттердің көпшілігі күрделі органикалық заттарды судың қатысуымен ыдыратады немесе синтездейді, сол себептен оларды гидролазалар деп атайды. Кейбіреуінде мұндай процестер - фосфор қышқылы қатысуымен жүретіндіктен - фосфорилазалар деп аталады. Десмолозалар деп аталатын ферменттер екі қатар жатқан көміртегі атомдарының арасындагы байланысты сырттан басқа зат қоспай-ақ байланыстыра да алады және байланысты ұзе де алады декарбоксилаза, альдолаза т.б. Ферменттер әсерінен жүретін биохимиялық реакциялардың негізгі типтеріне жататыңдар: жүктеу/скачать 1.2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|