Тақырып 11. Бағалы қағаздар есебі

1. Бағалы қағаздар есебінің тәртібі.

2. Қайта қаржыландыру операциясының есебі.

3. «Репо» операциясының есебі.

1. 
   4. Өтелгенге дейінгі, сатуға арналған және сатуға жарамды бағалы
   
2. 
   қағаздардың есебі.
   

Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне байланысты олардың нарығы алғашқы және екінші болып бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шығарылған бағалы қағаздарды олардың алғашқы иемденушілеріне сатады; екінші нарықта бағалы қағаздардың айналысы, олардың иемденушілерінің ауысуы. Бағалы қағаздардың атаулы (атаулы құн- оларды шығару кезінде анықталатын бағалы қағаздар құнының ақшалай көрінісі), эмиссиялық және нарықтық бағасы болады.

Атаулы баға дивидендтерді, пайыздарды есептеу базасы ретінде нақты есептік мәні бар және одан кейінгі есеп айырысуларда қолданылады. Эмиссиялық баға – бағалы қағаздарды алғашқы орналастыру кезіндегі сатылу бағасы. Ол табыстылық және несиелік пайыз деңгейімен анықталады. Нарықтық баға – бағалы қағаздардың екінші нарықта айналу бағасы. Оның көлеміне сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсер етеді.

Бағалы қағаздар шаруашылық қызметте қолданылатын әртүрлі құжаттардың жиыны. Сонымен бірге олар өздеріне тиісті жалпы бір белгілері онда көрсетілге мүліктік құқты өткізу үшін ұсыну қажеттігімен біріктіріледі. Бағалы қағаздарды иемденудің мақсаты табыстылық, өтімділік және қаржыландыру кезінде қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.

Бағалы қағаздармен операцияларды жүргізудің тәртібі Қазақстан республикасының заңдылықтарымен реттеліп отырады.

Бағалы қағаздармен операциялар – келесідей мақсатарға жету үшін қор нарығында ақшалай қаржылармен немесе бағалы қағаздармен аяқтаған іс-әрекет немесе әрекеттер қатары:

• 
  банк қызметін қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету – меншікті капиталды қалыптастыру және арттыру, қарыздық капиталды немесе ресурстарды айналымға тарту – эмиссиондық операциялар;
  
• 
  өз клиентінен меншікті және тартылған ресурстарды қор активіне салу – инвестициялық операциялар.
  

Бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуі – бұл бір түрдегі бағалы қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздарды басқа да түрлерге бөлу. Өз кезегінде түрлерді одан әрі бөлуге болады. Әрбір төменгі жіктеу жоғары тұрған жіктеудің құрамына кіреді. Мысалы, акция -– бағалы қағаздардың бір түрі. Қарапайым акция бір дауысты немесе көп дауысты, номиналмен немесе номиналсыз болуы мүмкін.

Бағалы қағаздар мерзімді және мерзімсіз болады. Мерзімді – оларды шығару кезінде мерзімі белгіленетін бағалы қағаздар. Олар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.

Мерзімсіз – айналым мерзімі шектелмеген бағалы қағаздар, яғни олар шексіз мерзім етеді және бағалы қағаздар шығару кезінде өтеу мерзімі көрсетілмейді.

Инвестициялық (капиталдық) – капитал салымы үшін объекті болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлік келісімдер және т.б.).

Инвестициялық емес – тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп айырысуға қызмет көрсететін бағалы қағаздар (вексельдер, чектер, консаменттер).

Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және несиелік тәуекел деңгейін, инвесторлардың қызығушылығы мен басқа факторларды ескергенде қордың бағалы қағазы үш топқа бөлінеді:

• 
  мемлекеттік;
  
• 
  муниципалдық;
  
• 
  мемлекеттік емес.
  

эмитенті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар. Муниципалдық бағалы қағаздарға жергілікті өкімет органдарының қарыздық міндеттемелері жатады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпорациялық және жеке қаржы институттарымен ұсынылады. Корпорацияға кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің қарыздық міндеттемелері мен акциялары жатады. Жеке бағалы қағаздарға жеке тұлғалар шығаратын вексельдер, чектер жатуы мүмкін.

Банк өзінің қызметтерін жүзеге асыру үрдісінде айналымға бағалы қағаздардың келесі түрлерін шығарады:

• 
  акциялар;
  
• 
  депозиттік сертификаттар;
  
• 
  облигациялар;
  
• 
  бағалы қағаздардың басқа түрлері.
  

операциялардың дұрыс бейнеленуін бақылауды және жалпыланған есебін, мемлекеттік бағалы қағаздарды сату және сатып алу көлемі бойынша лимиттің сақталуын және алынған өтініштер негізінде дербес шоттар ашуды жүзеге асырады.

2) компанияның бағалы қағаздарды айналыстан шығару үшін алынған ақшаларды пайдалану мақсатында жаңа бағалы қағаздарды сатуы. Пайыздарды төлеу және заемдарды өтеу мерзімін ұзарту бойынша шығындардың үнемделуін қамтамасыз етеді.

Қайта қаржыландыру операцияларының есебі баланста алынған несие ретінде көрінеді. Қайта қаржыландыру операциялары бойынша пайыздық шығындар ай сайын есептеледі:

Жоғары өтімді бағалы қағаздарды қолданумен банктерді қайта қаржыландыруда банкте мынадай жазба жасалады:

Дебет 1050 “Банктердің корреспонденттік есеп шоттары” (1550, 2550)

Дебет 1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың алдын ала төленуі”

Кредит 2300 “Айналысқа шығырылған басқа да бағалы қағаздар”.

Әрбір айдың соңында пайыздар шығындар шотына келесі жазба арқылы жатқызылады:

Дебет 5300 “Бағалы қағаздар бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығындар”

Кредит 1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың алдын ала төленуі”.

Банк ломбардтық несиені жоюда келесідей жазба жасайды:

Дебет 2300 “Айналысқа шығырылған басқа да бағалы қағаздар”

Кредит 1050 “Банктердің корреспонденттік есеп шоттары” (1550, 2550).

Егер банк несиені өтемесе немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жоғары өтімді мемлекеттік бағалы қағаздарды кірістейтін болса, онда банк Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінен хабарлама лағаннан кейін бағалы қағаздарды баланс есебінен шығарады:

• 
  табыс алу кезінде:
  

2803 “Айналысқа шығарылған бағалы қағаздардың атаулы құны

мен олардың сату бағасы арасындағы айырма”

1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың алдын ала төленуі” (ломбардтық несие бойынша дисконт сомасына)

Кредит 1201 “Саудаға арналған бағалы қағаздар”

1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың алдын ала төленуі” (есептелген сыйақы сомасына)

4510 “Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша кірістер” (алынған табыс сомасына);

• 
  шығынға ұшыраған жағдайда:
  

2803 “Айналысқа шығарылған бағалы қағаздардың атаулы құны

мен олардың сату бағасы арасындағы айырма” (жеңілдік сомасына)

5510 “Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша шығыстар”

(бағалы қағаздар құнының сомасына)

Кредит 1751 “Алынған несиелер және депозиттер бойынша пайыздардың

алдын ала төленуі”.


3. «Репо» операциясының есебі.

Екінші нарықта мемлкеттік бағалы қағаздардың өтімділігін қолдану үшін сатып алу- сату мәмілесінен басқа қайтадан сатып алу келісімі немесе РЕПО және кері РЕПО операциясының мәмлесі жүзеге асырылады. РЕПО және кері РЕПО операциялары мемлекеттік бағалы қағаздардың екінші нарығындағы екінші деңгейдегі банктер – алғашқы делдалдардың өтімділігіне демеу жасау бойынша басты құрал болып отыр, сонымен қатар мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында өзінің жалпы өтімділігіне оңтайлы әсер етеді.

РЕПО операциялары – екі бөлімнен тұратын қаржылық операция: бірінші бөлімде Ұлттық банк бағалы қағаздарды қатысушылардың бір мерзімді міндеттемелерімен бірге алғашқы делдалға сатады, екінші бөлімде Ұлттық банк аталған бағалы қағаздарды сатып алуға міндеттенеді, ал алғашқы делдал – РЕПО келісімшартында белгіленген мерзім ішінде Ұлттық банкке оларды ақша қаражаттарына ауыстыру арқылы қайтарады.

Кері РЕПО операциясы екі бөлімнен тұратын қаржылық операция: бірінші бөлімде (РЕПО – ны ашу) Ұлттық банк бағалы қағаздарды қатысушылардың бір мерзімді міндеттемелерімен бірге екінші бөлімде (РЕПО –ны жабу) алғашқы делдалдан сатып алады, онда Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатуға міндеттенсе, ал алғашқы делдал – РЕПО келісім-шартында белгіленген мерзім ішінде оларды ақша қаражаттарына ауыстыру арқылы сатып алуға міндеттенеді.

РЕПО операцияларының тағы бір анықтамасы – бұл бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген несие немесе бағалы қағаздарды кепілге ала отырып несиелеу.

Қызмет ету мерзіміне байланысты РЕПО үш түрге бөлінеді: түнгі (бір күнге), ашық (операция мерзімі белгіленбеген), мерзімді (бір күннен жоғары белгіленеген мерзіммен, мысалы, 7 жеті күн).

РЕПО операциясын жүргізу кезінде сату бағасы бойынша корреспонденция жасалады:

Дебет 1050 “Банктің корреспонденттік есеп шоттары”

Кредит 2231 “Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша алынған қарыздар”.

Ай сайын сыйақы есептелінеді:

Дебет 5231 “ Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша алынған қарыздар бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар”

Кредит 2730 “Айналысқа шығарылған өзге де бағалы қағаздар бойынша есептелген шығыстар”.

Бағалы қағаздарды қайтадан сатып алу кезінде:

Дебет 2231 “Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша алынған қарыздар”

Кредит 2730 “Айналысқа шығарылған өзге де бағалы қағаздар бойынша есептелген шығыстар”

5231 “ Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша алынған қарыздар бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар”

1050 “Банктің корреспонденттік есеп шоттары”.

Егер банктер өздерінің бағалы қағаздарын қайта сатып алмайтын болса, онда олар баланстан шығарылу қажет:

Дебет 2231 “Клиенттерден “РЕПО” операциялары бойынша алынған қарыздар”

2730 “Айналысқа шығарылған өзге де бағалы қағаздар бойынша есептелген шығыстар” (РЕПО шығыстар сомасына)

Кредит 5510 “Бағалы қағаздарды сатып алу- сату бойынша шығыстар”

“Саудаға арналған бағалы қағаздар”.

Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың есебі 1451 «Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар» баланстық шотында жүргізіледі. Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар өз кезегінде келесідей түрлерге бөлінеді:

• 
  табыс табу мақсатына арналған бағалы қағаздар;
  
• 
  хеджирлендіру мақсатына пайдаланылатын бағалы қағаздар. Оған облигациялар, депозиттік сертификаттар және т.б. жатады.
  

қайта бағалау жүргізілмейді. Номинальдық құны мен сату бағасы арасындағы айырма жеңілдік немесе сыйақы ретінде есептеледі.

Бағалы қағаздарды сатып алуда келесідей жазба жасалады:

1) бағалы қағазды жеңілдікпен сатып алу кезінде:

Дебет 1451

Кредит 1050

номинальдық құн мен сату бағасы арасындағы айырма сомасына:

Дебет 1804

Кредит 2802.

2) бағалы қағаздарды сыйақымен сату кезінде:

Дебет 1451

Кредит 1050

номинальдық құн мен сату бағасы арасындағы айырма сомасына:

Дебет 1802

Кредит 2804.

Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/ күн сайын сатып алынған бағалы қағаздар бойынша сыйақы есептелгенде келесідей жазба жасалады:

Дебет 1745 «Басқа бағалы қағаздар бойынша есептелген кірістер»

Кредит 4451 «Өтелгенге дейінгі ұсталатын бағалы қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістер».

Саудаға арналған бағалы қағаздар есебі 1201 шотта есепке алынады. Ал сатуға жарамды бағалы қағаздардың есебі 1452 шотта жүргізіледі. Бағалы қағаздарды сатып алу кезінде сатып алу бағасына келесідей жазба жасалады:

1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:

Дебет 1201

Кредит 1050

2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:

Дебет 1452

Кредит 1050.

Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын/ күн сайын сатып алынған бағалы қағаздар бойынша сыйақы есептелгенде келесідей жазба жасалады:

1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:

Дебет 1201

Кредит 4201 «Саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша сыйақыны алуға байланысты кірістер»

2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:

Дебет 1452

Кредит 4452 «Сатуға арналған қолда бар бағалы қағаздар бойынша сыйақыны алуға байланысты кірістер».

Банктің есеп саясатына сәйкес ай сайын бағалы қағаздардың құны нарықта белгілеуге немесе әділ құнын есептеуге сәйкес қайта бағаланады.

Бағалы қағаздар бойынша сыйақыны төлеу келесі жазба негізінде жүргізіледі:

1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:

Дебет 1050

Кредит 1201

2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:

Дебет 1050

Кредит 1452.

Банк бағалы қағаздарды сатуға шешім қабылдағанда келесідей жазбалар жасалады:

1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша:

Дебет 1050

Кредит 1201

4510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша кірістер»

2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша:

Дебет 1050

Кредит 1452.

4510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша кірістер» және бір уақытта капитал шотында жинақталған қайта бағалауға дейінгі қалдық табыс шотына жатқызылады.

Дебет 3561 «Сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын қайта бағалау резервтері»

Кредит 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын өзгертуден кіріс».

Есепті жыл соңында 4709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнын өзгертуден кіріс», 5709 «Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздардың құнының өзгерісін қайта бағалау шығысы», 4510 «Бағалы қағаздарды сатып-алу сату бойынша кірістер» және 5510 «Бағалы қағаздарды сатып-алу сату бойынша шығыстар» шоттарында есептелген сомалар 4999 «Салыққа дейінгі табыс» шотына ауыстырылады.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Бағалы қағаздармен операциялар есебін жүргізудің тәртібі қандай?

2.Қайта қаржыландыру деген не?

3.Өтелуге дейінгі бағалы қағаздардың қандай түрлері бар?

4.Бағалы қағаздардың есебі қандай шоттарда жүргізіледі?

5. «Репо» операциясы туралы не айтасыз.

6.Сатуға жарамды бағалы қағаздардың есебін жүргізу тәртібі қалай?

7.Саудаға арналған бағалы қағаздардың есебін жүргізу тәртібі қалай?
Әдебиеттер: (1) 529-575 бет, (2) 149-161 бет

Тақырып 12. Шетелдік валютасымен операциялар есебі
Дәріс сұрақтары:

1. Валюталық операциялар түрлері.

2. Шетелдік валютадағы сауда операцияларының және қайта бағалау бойынша операциялар есебі.

3.Валюталық-айырбастау операцияларының есебі.

4.СВОП және ОПЦИОН операцияларының есебі.

3. 
   5. Халықаралық есеп айырысулар бойынша операциялар есебі.
   

Валюталық қатынастардың субъектілеріне Қазақстан Республикасының резидент және резидент емес тұлғалары жатады.

Валюталық реттеулердің объектілері валюталық құндылықтармен жүргізілетін операциялар болып табылады. Оларға шетел валютасы және бағалы қағаздар (акция, облигация, төлем құжаттары, қарыздық міндеттеме, қымбат металдар) жатады.

Валюталық құндылықтармен жүргізілетін операциялар екі түрге бөлінеді: ағымдағы валюталық операциялар, яғни елден валюта аудару және валюта қабылдау, саудалық сипатқа жатпайтын аударымдар және тура инвестициялар, қаржылық несиелер және капитал қозғалысымен байланысты операциялар жатады.

Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензияларды Ұлттық банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни үшінші тұлғаларға берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда көрсетілген жағдайда және келесілерге сәйкес жүргізуге құқысы бар:

• 
  шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың шотына және салымына орналастыруға және қабылдауға;
  
• 
  банктер мен ұйымдарға шетел валютасында несие және қарыздарды тарту және ұсыну;
  
• 
  заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып алу және сатуды жүзеге асыру;
  
• 
  валюталарды сатып-алу және сатуды жүргізу;
  
• 
  шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қатынастарды белгілеу;
  
• 
  өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
  
• 
  шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру;
  
• 
  халықаралық банктік тәжірибеге сәйкес басқа да опеарцияларды жүзеге асыру.
  

деп аталады. Валюталық реттеудің негізін құраушы жүйе валюталық бақылау болып табылады. Валюталық бақылаудың мақсаты – Қазақстан Республикасының резидент және резидент емес тұлғаларының валюталық операция жүргізу кезінде заңдылықтарды сақтауын қамтамасыз ету.

Шетел серіктестігімен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін заңды және жеке тұлғалар банктен валюталық шот ашады. Шот ашу үшін өтініш жазылып, тиісті құжаттар ұсынылуы керек.

Елуінші жылдардың соңынан бастап өнеркәсібі дамыған елдерде валютаны жедел ұсыну (“спот”) және мерзімді (форвардтық) мәмілелер кеңінен қолданыла бастады. Жетпісінші жылдардан бері биржада фъючерстік және опционды валюталық мәмілелер дамыды.

“Своп” – бұл белгілі бір мерзімге сол валюталармен бір уақыты шартты мәміле бойынша жедел жеткізу жағдайындағы екі валюталық сатылу – сатып алуын қарастыратын валюталық опеарция болып табылады.

«Спот» немесе «Форвард» жағдайында шетел валюталарын немесе бағалы металдарды сатып алу шартына банк қол қойған кезде келесідей шоттар корреспонденциясы жасалады:

Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты талаптары»

Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Және бір уақытта осы өткізбеден теңге эквивалентінде келесідей жазба жасалады:

Дебет 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы»

Кредит 6905 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты міндеттемелер».

«Спот» немесе «Форвард» жағдайында шетел валюталарын бағалы металдарды сату шартына банк қол қойған кезде, шоттар корреспонденциясы келесі түрде болады:

Дебет 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы»

Кредит 6905 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты міндеттемелер».

Және бір уақытта теңгеде:

Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты талаптары»

Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Одан әрі валюта бойынша дербес шот ашылады. Валюталау күні есебінде нарықтық Валюталық күні – валюталық белгілеудің өзгеруі кезінде талаптар мен міндеттемелерді қайта бағалау жүргізіледі. Қайта бағалаудан пайда алу кезінде баланстан тыс шотта мынадай жазу жасалады:

Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты талаптары»

Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Шығын болған кезде:

Дебет 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы»

Кредит 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты талаптары».

Баланстық шотта бір уақытта қайта бағалау сомасына келесідей жазбалар жасалады:

• 
  пайда сомасына:
  

бағалау резерві»

Кредит 4570 «Шетел валютас бойынша жұмсалмаған кіріс».

• 
  шығын сомасына:
  

бағалаудан іске асырылмаған шығыстар»

Кредит 3560 «Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құраларды қайта

бағалау резерві».

Айырбас орындары валюталық айырбас операцияларының келесідей түрлерін жүзеге асырады:

• 
  қолма-қол шетел валютасын сатып алу және сату;
  
• 
  шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып алу және сату;
  
• 
  қолма-қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын инкассациялау үшін қабылдау;
  
• 
  бір мемлекеттің валютасын екінші мемлекеттің валютасына айырбастау;
  
• 
  щетел мемлекетінің төлемсіз ақша белгісін сол шетел мемлекетінің төлемді ақша белгісіне айырбастау және т.б.
  

негізінде бекітілген сатып алу, сату бағамы және кросс- бағамына сәйкес сатып алу, сату және айырбас операцияларын жүргізеді. Жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасын бір жолғы сатып алу тіркеу журналына тіркейді. 200 және одан жоғары АҚШ долларындағы сомадағы шетел валютасын сатып алу және сату кезінде міндетті түрде қатаң есептеме бланкісінде анықтама- сертификат толтырылады.

Әрбір айырбас орындарында банк бір күн ішіндегі жұмысты қамтамасыз ететін қолма- қол теңге және шетел валютасында аванс көлемін белгілейді. Аванс көлемі айырбас орынының жұмысы бойынша міндетті тұлға қолы қойылған аванстық өтінішпен белгіленеді.

Авансты қолма-қол теңге немесе шетел валютасында беру шығыс кассалық ордер бойынша жүргізіледі.

Айырбас орындарының барлық операциялары банктің бухгалтерлік есебінде қай күні жасалды, сол күні көрсетілуі қажет. Айырбас орындарында жүргізілетін қолма-қол шетел валюталарын сатып алу және сату операциялары белгіленген нысан бойынша сатып алынған және сатылған шетел валютасы тізілімі журналында опеарцияны жүргізу кезінде көрсетіледі.

Валюта –айырбас операцияларының аналитикалық есебі әрбір қолма-қол шетел валютасының, шетел валютасындағы төлем құжатының, шетел мемлекетінің төлемді және төлемсіз ақша белгісі және шетел валютасындағы төлем құжатының түрі бойынша , сондай-ақ ашылатын дербес шоттарында жүргізіледі. Дербес шоттар кіріс және шығыс кассалық ордерлер, сондай-ақ тізім негізінде жүргізіледі. Синтетикалық есеп құралдарына күнделікті баланстар, кассалық және бухгалтерлік журналдар, тексеру және айналым тізімдемесі жатады.

Жұмыс күнінің соңында сол күн ішіндегі операциялар бойынша нәтижелерді есептейді және келесі күнге қалдық шығарады. Жұмыс күні аяқталған соң айырбас орнының қызметкері шетел валютасын және түсімді сатып алу немесе сату туралы айырбас орнының күнделікті есеп беруін жасайды, валюталық және басқа да құндылықтарды есептейді, кассалық аппарат немесе компьютердің есептік құжат мәліметтерімен сәйкестігін салыстыруы және әрбір құндылықтары бар инкассаторлық сөмкеге үш данада жөнелтпе тізімдемесін жасайды.

Айырбас орнының бухгалтерлік есебіндегі операциялар келесі жағдайда көрініс табады:

-айырбас орнына теңге және шетел валютасында аванс ретінде берілген сомаға келесі жазба жасалады:

Дебет 1003 «Айырбас орынындағы қолма-қол ақшалар»

Кредит 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар».

-айырбас орындарына түскен түсім сомасына:

Дебет 1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық ұзақ ұстанымның)»

2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық қысқа ұстанымның)»

Кредит 4530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер».

Жұмыс күні аяқталғаннан кейін қолма-қол қаражаттардың қалдығын банк инкассациялаған кезде:

-егер айырбас орнының қайтарған шетел валютасындағы сома есепке берілген сомадан асып түссе:

Дебет 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар»

Кредит 2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»

1003 «Айырбас орынындағы қолма-қол ақшалар».

-егер есепке берілген сома қайтарылған шетел валютасындағы сомадан асып түссе:

Дебет 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар»

1858. 
      «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
      

-Теңгеде өткізілген қалдық сомасы есепке берілген теңгедегі аванс сомасынан көп болса:

Дебет 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар»

1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық ұзақ ұстанымның)»

Кредит 1003 «Айырбас орынындағы қолма-қол ақшалар».

-Теңгеде берілген аванс сомасы теңгеде өткізілген қалдық сомасынан асып түссе:

Дебет 1001 «Кассадағы қолма-қол ақшалар»

2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық қысқа ұстанымның)»

Кредит 1003 «Айырбас орынындағы қолма-қол ақшалар».
4.СВОП және ОПЦИОН операцияларының есебі.

Шетел валютасындағы «своп» операциясы бойынша шартқа қол қою кезінде банк «спот» сатып алу кезінде келесі жазбаларды жүргізеді.

Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты талаптары»

Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы»

• 
  және бір уақытта сатылатын валюталарға келесі жазулар жасалады:
  

Кредит 6905 «Шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты

міндеттемелер".

Сонымен бірге әрбір валюта бойынша бөлек дербес шот ашады. «Спот» сатып алу (сату) бойынша дербес есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде банк сату валютасы бойынша келесі жазба жасайды:

Дебет 6905 «Шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты

міндеттемелер"

Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы»

Және барлық уақытта сатып алу валютасында:

Дебет 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы»

Кредит 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты талаптары». Баланстық шот бойынша келесі жазба жасалады:

-сатып алынатын валютада:

Дебет 1001, 1050

Кредит 1858

-сатылған валютада:

Дебет 1858, 2858

Кредит 1001, 1050.

Бухгалтерлік есепте опциондарды жүргізу үшін баланстық және баланстан тыс дербес шоттар ашылады.

Банк опционды сатып алу кезінде оның бағасын төлейді және келесі жазбамен рәсімдейді:

Дебет 1870 «Банктің басқа транзиттік шоттары»

Кредит 1050 «Банктің корреспонденттік есеп шоттары»

-бір уақытта талап валютасында «спот» бағамы бойынша опционнның жалпы сомасына:

Дебет 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу- сату бойынша шартты талаптары»

Кредит 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы»

-және шартты міндеттеме валютасында:

Дебет 6999

Кредит 6905.

Бұдан әрі банк «спот» бойынша қайта бағалауды және ай аяғындағы «спот» және «форвард» бағамының арасындағы айырма негізінде опцион бағасын есептеу керек.

Банк опцион бойынша баланстан тыс шоттар бойынша есеп айырысуды жүргізген кезде кері жазбалар жасалады және бір уақытта баланстық шоттар бойынша келесідей шоттар корреспонденциясы жасалады:

-валюталарды ресми сатып алған бағамынан жоғары сатқан кезде:

Дебет 1001, 1858 ,2858

Кредит 4530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер»;

• 
  валюталарды ресми сатып алған бағамынан төмен сатқан кезде:
  

Кредит 1001, 4530.

Банк опционды сатқан кезде опцион бағасы көлемінде ақша қаражаттарын

алады және келесі жазбаларды жүргізеді:

Дебет 1050, 2870

Кредит 2870.

Бір уақытта «спот» бағамы бойынша опцоинның жалпы сомасына:

Дебет 6405

Кредит 6999

және шартты міндеттеме валютасында:

Дебет 6999

Кредит 6905.

Банк опцион бойынша есептесу кезінде баланстан тыс шоттар бойынша кері өткізбелері жасалады, ол баланстық шот бойынша:

-сатып алу валютасын ресми бағамынан төмен шетел валютасын сатқан кезде:

Дебет 1001, 5530

Кредит 1858, 2858

-сатылған валютасн ресми сатып алған бағамынан жоғары шетел валютасын сатып алу кезінде:

Дебет 5530, 1858, 2858

Кредит 1001.
5. Халықаралық есеп айырысулар бойынша операциялар есебі.
Экспорт – импорт опеарцияларын жүзеге асыру кезінде халықаралық банктік есеп айырысудың келесідей нысандары қолданылады:

• 
  құжаттамалық аккредитив;
  
• 
  құжаттамалық инкассо;
  
• 
  банктік аударым.
  

төлемді жүргізу туралы клиент –импортшы тапсырысы бойынша берілетін бакнтің шартты ақшалай міндеттемесі немесе аккредитивте көрсетілген анықталған сомада және бекітілген мерзімде басқа банктің төлемді (тратта акцепті) жүзеге асыруды қамтамасыз ету.

Құжатты аккредитив өз кезегінде банктің бенефициарға өзінің тапсырыс берушісінің есебінен егер бенефициар аккредитивте көрсетілген құжаттарды белгіленген мерзімде ұсынған жағдайда келісілген валютада белгілі соманы төлеуге беруі.

Инкассо – банктердің келесі мақсаттарда алынған нұсқаулықтар негізіндегі құжаттармен жүзеге асырылатын операция.

• 
  акцепт немесе төлемді алу;
  
• 
  акцептке немесе төлемге қарсы коммерциялық құжаттар беру;
  
• 
  басқа да жағдайларға байланысты коммерциялық құжаттарды беру.
  

белгілі бір ақша сомасын төлеуді тапсыру.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Қандай банктер шетелдік валютамен операцияларды жүргізе алады?

2.Шетелдік валютамен операциялардың аналитикалық және синтетикалық тәртібін айтыңыз?

3.Аккредитив деген не?

4.Айырбас пунктінде шетел валютасымен операциялардың есебі қалай

5.Берілген аванстардың есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
Әдебиеттер: (1) 459-507 бет, (2) 129-148 бет