Кәсіпшілік қауіпсіздікті денсаулыққа әсерін басқару және бағалау

Қазақстан Республикасында аудандар бойынша мүйізді ірі қара малдың тейлерозы үлкен шығынға әкеп соғуда. Мал иксод кенесінің шықанынан ауруға шалдығады, қан арқылы шығатын бұл аурудың өлім – жітімі орта есеппен ересек малдарда 65-70%, ал төлдердің ішінде 80%-ді құрайды. Солма ауруын Қазақстан жағдайында зерттегенде бұл екі түрінің ерекшелігі әлгінде айтқандай болмай шықты. Солманың бұл екі түрінің зияндылығына және солманың асқынған түрлерінің ауысып отыруына қарағанда тейлерия мутанс паразитінің Қазақстанда өз алдына жеке кездесетін паразит емес, тек тейлерийдің зияны кемдеу, яғни тейлерия аннулятаның бір түрі екендігі байқалады.

Эпизоотологиялық зерттеулердің және Қазақтанның түрлі аудандарында кездесетін солманың жұқтырып тәжірибе жасаудың нәтижесінде республикамызда тейлерийдің зиянды бес түрі анықталған. Соның ішінде аса зиянды түрлерінің Шымкент және Қызылорда облыстарының шаруашылықтарында таралғаны байқалады. Солтүстікте қан сорғыш паразиттердің басқа түрлері де кездеседі. Бұлар малда әлдеқалай ғана байқалады.

Тейлерийдің зиянды түрлерінің әр түрлі екендігін әрқашан естен шығармау керек. Зияны кемдеу түрімен ауырған малды зиянды түрі жайлаған жерге ауыстыруға болмайды. Өйткені онда мал солма ауруына қайта шалдығады.

Ауру Гиалломма туысына жататын жайылым кенелері (көбіне Гиалломма детритум және анатоликум) тасымалдайды. Кененің сілекеймен паразит мал денесіне енеді де, сөлдеріне және бауыр мен талққа барады. Сонда өсіп - өніп, көбейе бастайды. Кейінірек бұл парзит бөлшектері ыдырап, қанның қызыл түйіршіктеріне енеді.

. Мүйізді ірі қараның тейлериозбен ауруының алдын-алу мақсатында ұйымдастыру шаруашылық және емдік алдын-алу шараларының кешенді жүргізу қажет.

4. Шаруашылық субьектілерінің басшылары аурудың тасмалдаушылары-кенелермен жанасуын болдырмайтын жағдайда малдарды ұстау қажет, ол үшін:

1) ауыруға бейім малдарды кенелерден таза қораларда ұсталуын қамтамасыз етеді;

2) тейлериоздан қолайсыз пунктте немесе шаруашылық субьектісінде бейім малдарды қорада және қорада-лагерьде күтіп-бағуды немесе жоғары таулы жайылымдарда жаюды ұйымдастырады.

5.Сәйкес әкімшілік-аумақтық бірліктің мемлекеттік ветеринарлық инспекторы келесіні жүзеге асырады:

1) тейлериоздан қолайсыз пунктте немесе шаруашылық субьектісінде сол жердің эпизоотиялық жағдайын ескере отырып, кенелерге қарсы және тейлериозға қарсы кешенді шаралар жоспарын жасайды;

2) сол жерде мекендейтін тасымалдаушы-кенелердің түрлерін анықтайды;

3) кенелердің таралу картасын олардың малдарды щағу мерзімін ескере отырып жасайды.

3. Ауруды жою шаралары

6. Тейлериоз анықталған қолайсыз пунктте немесе шаруашылық субьектісінде сәйкес әкімшілік-аумақтық бірліктің мемлекеттік ветеринарлық инспекторының рұқсатынсыз малдарды қайта топтастыруға және енгізуге болмайды.

7. Мал қоралары мен малдарды кенелерге қарсы өңдеу үшін, сондай-ақ тейлериоздың алдын-алу мен оны емдеу үшін Қазақстан Республикасы ветеринарлық препараттардың мемлекеттік реестрінде тіркелген ветеринарлық препараттарды, қолдану нұсқауларына сәйкес, қолданады.

8. Малдарды кенелерге қарсы өңдеуді жергілікті жердің температуралық шарттарына және кенелердің белсенділігіне байланысты жетісіне бір рет наурыз-қыркүйек айларында, екі жетіде бір рет қазан-қараша айларында және айына бір рет желтоқсан-ақпан айларында жүргізеді.

9. Наурыз-қыркүйек айларында малдарды өңдеу үшін дымқыл әдісті қолданады, шашу немесе ванналарда тоғыту.

10. Кенелерге қарсы мүйізді ірі қара, жылқы және түйелер өңделеді.

11. Тейлериозбен ауру малдарды емдейді, байлауда ұстайды және азықтандыру жақсартады. Рационға жаңа шабылған шөпті немесе жақсы пішенді (қажетінше) және жеңіл қортылатын концентрацияланған жемді (кебек, комбикорм) қосады. Малдарды тәулігіне үш реттен кем емес суару қажет. Малдың дене қызуының жоғарылауымен өтетін аурудың ауырлауы кезеңінде рационнан концентрацияланған жемдерді алып тастау қажет. Емдеудің алғашқы күнінен бастап симптоматикалық және патогенетикалық заттар қолданылады.

Шаруа қожалығындағы рационалды санитарлық-техникалық жағдайларды жасау - маңызды мәселе, еңбек ұжымдарының денсаулығы, қауіпсіз жағдайлар, еңбектің өнімділігі және жалпы өндіріске байланысты. Өндірістік бөлмелерге жұмыс орындармен зоналарға, (сонымен қатар микроклиматқа койылатын жалпы санитарлық-техникалық талаптар санитарлық нормалары мен ережелерде және өнеркәсіпті жобалаудағы санитарлық нормаларда көрсетілген. Қожалықтың орналасу алаңын халық орналасу орының дамуын негізгі жоспарынан таңдап алынды. Алаңның өлшемдері санитарлық-құрылыстық нормаларына және өнеркәсіпті мүмкін болатын ұлғаю көрінісіне сәйкес келетін өлшемдер алынды. Алаң құрғақ, суға батпайтын, күнмен жарықтанатын, табиғи желдетілетін, беті салыстырмалы тегіс және ағынды суға бұрылатын судың қасында орналасқан Көліктің кіріс жолын, жақындауын еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігін, сонымен бірге өртке қарсы қорғаныс шарттарын орындау арқылы қамтамасыз етілген.

Санитарлық зонада өндірістік зиянды қалдықтарды шығармайтын және шу шығармайтын және өрт қауіпі технологиялық процесстері бар өнеркәсіптер орналастыруға рұқсат етілмеді. Шаруа қожалығы жұмысшыларының еңбегін қорғауда шығатын есігін, өтетін жолдар мен алаңдардың жоспары мен құрылысы дұрыс болуы өте маңызды болған үшін осы жағдайлар қарастырып жасалған.

Шаруашылықта өртке қарсы шаралар мыналар

Олар құрылыс, эксплуатационды, санитарлық-техникалық және өртке

қарсы талаптарға,жер сілкінісі сел басу сияқты т.б. апаттарға сай келген

1. 
   Мал ұстайтын қора аумағынан шамамен 500 м қашықтықта жері аударылып тасталған; себебі- өрт қораға өтіп кетпес үшін.
   
2. 
   Егер мал қорада өрт бола қалған жағдайда арнайы малдарды алып шығатын артықша есіктер жасалынған.
   
3. 
   Өртті өшіретін су қондырғылары құрылып қойған (үлкен шамамен 5т-10т су бөшкелері)
   
4. 
   Сонымен қатар өрт сөндіруге арналған ПГ-50, ПН-100 деген көбік генераторларыда бар.
   
5. 
   Арнайы өрт сөндіру орны жасалған онда құм, күректер,шелек,өрт сөндіргіштер қойылған.
   

2) Мал ұстайтын қоралар салынар алдында қабырғалары арнайы өлшеулермен жасалынды.

3) Жер сілкінісі болған жағдайда сол жердің адамдары мен малдарын шығарып қауіпсіздік орнату үшін арнайы алаңқайлар жасалынды сол маңнан.

4) ЖТП-жылдам тұрғызылатын 200-кісілік панаханалар салынған.

Жобаланған ауылшаруашылық кәсіпорындарын, ғимараттар мен басқа құрылыстарды келешегі бар елді мекендердің өндірістік аймақтарына салу керек. Құрылыс салу үшін жер таңдауды ұйымдастыру, қажетті материалдар дайындаумен белгіленген жобалық шешімдерге толық келісімнің барлығына жобаға заказ беруші жауап береді.

Жерге қойылатын талап; Таңдап алынған жер құрғақ, сәл биіктікте, тасқын не нөсерлі жаңбырдан соң су баспайтын болуға тиіс. Ол жер аймағына күн сәулесі мол түсіп тұруға және желдетіліп тұратын, сондай-ақ, Осындай орында қатты желден, құм дауылынан және қарлы бораннан қорғанған болуы керек. Таңдалған жердің топырағындағы дымқыл кемінде 5м тереңдікте болғаны жөн. Сонымен бірге ол жер санитарлық талаптарға сай кемінде 5м ал су қысымымен шығатын қабаты 12 метрден артық тереңдікте орналасқан және ауыз суы жеткілікті болу керек. Ветеринарлық-санитариялық көзқарас тұрғысынан алып қарағанда құрылыс салу үшін жерге қойылатын басты талап ол жерден бұрын жұқпалы аурулардың болмағандығы.

3.5. Санитарлық-техникалық қауіпсіздік бойынша шаралар.

Өндірістік жұмыс орнындағы микроклимат өлшемдері технологиялық процестің жылу физикалық ерекшеліктеріне, жылу жағдайына, желдеткішке сонымен қатар жыл мезгілдеріне, климатқа байланысты. Өндірістегі микроклиматтық жағымсыз әсерімен күрес технологиялық, санитарлы-техникалық, дәрігерлік-профилакториялық шаралар бойынша жүргізіледі. Жоғары температурадағы инфрақызыл сәулелердің әсерінен мынадай технологиялық шаралар қолданылады: ескі технологиялық процесті жаңасымен ауыстыру, басқару ара қашықтықтарын сақтау.

Жылу таралуының төмендетудің мынадай түрлері бар: жылу тасымалдайтын бу-газ құбырлары, жылу сақтайтын (теплоизоляционный) материалдармен қаптау; құрал-жабдықтардың герметизациясы (ауа шығаруы); жылу жұтатын жылу айдайтын экрандар пайдалану; желдеткіш системаларын пайдалану; қорғауды жекеленген заттарын пайдалану.
3.6.Технологиялық жабдықтардың техника қауіпсіздігі.

Технологиялық жабдықтарды бөлме іштеріне ұжымды орналастыру технологиялық процесстерді ұйымдастыруда, еңбектің өнімділігін көтеруде және оны қорғауда елеулі мәні бар. Жабдықтардың орналасуы жайлы және эксплуатацияға қауіпсіз болу керек.

Еңбекті қорғауда өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету үлкен мәні бар. Ол өнеркәсіпті ішерлік сумен қажеттігін, шаруашылық-гигиеналық, өндірістік және өртке қарсы мақсаттарды қамтамасыз ету керек.

Барлық өнеркәсіптер санитарлы ережелер мен нормаларға сәйкес келетін ағынды суларды қабылдауға, айдап шығаруға, зарарсыздандыруға арналған канализациялық құрылыстар, сонымен қатар оларға арнайы аймақтар бөліп беру керек. Канализациясы жоқ өнеркәсіптерде есік алдында әжетханалар және бетонды шұңқыр істелінеді, олар эксплуатацияда қауіпсіздік ережесін және санитарлық-гигиеналық нормаларды сақталып жасалады.

Өндірістік және қосымша бөлмелерде жарықтандыру, жылыту, желдету және ауаны кондиционерлеу (тазарту) адам денсаулығын сақтауда және жұмыскерлігін жоғарлатуға көмектесетін ауа ортасының оптимальді параметрлерін қамтамасыз етеді.

3.7.Электр қауіпсіздігі.

Шарушылықта Электр жүйесі құрылған.Ескірген электр желілері шаруашылыққа қауіпті болғандықтан жаңа заман талабына сай желілермен қайта жасалды.Егер шаруашылықта жарық болмай қалған жағдайда жарықтың жасанды көздерін пайдаланады.Ол үшін әдетте,қызу шамдары немесе газбен зарядталған люминесценттік шамдар пайдаланылады.Ал қызу шамдарының бірнеше түрлері қолданылады 1-вакумдық 2-газдық 3-айналы.

Өрттің дер кезінде өшірілуі –негізінен,өрт сөндірушілердің дер кезінде шақырылуына көп байланысты.Сол сияқты,адамдарды жанып жатқан ғимараттан тез шығарудыңда маңызы зор.Осындай жағдайда келесі сақтық шараларға көңіл аудару қажет.

1-Болып жатқан өрт туралы хабарлама беру. Өртті байқаған сәтте ғимараттағы адамдарға тез хабар беру керек .Өрттің көлеміне, жану қуатына қарамай өрт сөндірушілерді 01-телефоны арқылы хабардар еткен жөн.

2-Адамдарды құтқаруға әрекет жасау. Өрт сөндірушілерді шақыру мен қатар оны сөндіруге әрекет ету қажет, ал егер адамдарға тікелей қауіп төнсе, оларды көшіруге қимыл жасау керек.

3-Заттар мен жануарларды эвакуация жасау.Заттардың құрып кету қаупі туған кезде, оларды өрттен шығара бастауға адамдарды құтқарған соң кіріседі және бұл іс-әрекет өрт сөндірушілердің жұмысына кесірін тигізбеуі қажет.

4-Өртті өшіру.Өрт сөндіру құралдары.Оған мына құралдар жатады.

-судың ағын,шашыраған және бу түрін пайдаланатын құралдар;

-химиялық жіне ауа-механикалық көбіктер;

-инерттік газдар(көмірқышқыл,азот және т.б.

-ұнтақ құрғақзаттар(мысалы,құм),хлорлы металл түріндегі арнайы флюстер.

5-Егер өрт сөндіргіш жоқ болса, үй тұрмыс жағдайында қолда бар құралдар пайдаланылады:

-су;

-киіз;киіз жанған затқа ауа жібермеу үшін пайдаланылады. Жанған жерді тез жауып, от өшкенше басып тұру керек.

Төтенше жағдай дегеніміз-табиғат немесе өндіріс апаттарының зардаптарынкүнделікті қызметпен,қаражатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол үшін әдейі материалдық, техникалық, ақша қаражатын және адам күшін талап ететін жағдай.Төтенше жағдайлар өз кезегінде екіге бөлінеді 1).Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар. Оларға мыналар жатады; жер сілкінісі,су тасқыны, өрт,сел ,қар көшкіні,опырмалар,қар басу, дауыл,су басу т.б.

Ал 2)-нші техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар.Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар дегеніміз адамдардың өз қолдарымен жасалып жатқан апаттар мен қирауларды айтады.Оның түрлері –Өндіріс орындарында болатын апаттар, көлік жүйесіндегі апаттар, түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орындарында, мұна,газ құбырларында, энергия жүйесінде,комуналдық жүйеде). Апаттардың болуы,адамдардың еңбек тәртібін сақтамаушылығына, жұмыс істеуші адамдардың салақтығына, олардың тиісті дәрежеде білімінің жетіспеушілігіне, техниканы және оның қауіпсіздік ережелерін жете меңгермегендігіне байланысты. Міне осылар жұсыс орнындағы апатқа,өртке, қирауға қоршаған ортаны улы не радиоактивті заттармен улануға алып келіп соқтырады.
Тіршілік қауіпсіздігіне арналған нұсқаулық материалдардың тізімі.

1. 
   Тіршілік қауіпсіздігі. Автор-Арпабеков .С.
   
2. 
   Ветеринарлық гигиена.Автор-Ж.Мырзабеков. П.Ибрагимов.
   

Қоршаған орта барлық. материалдық игіліктердің қайнар көзі. Оның байлықтары (жер, су, ауа, өсімдіктер элемі мен жануар_, дүниесі) ежелден бері қарай адамзат баласының бар барлық мұқтаждықтарын өтеп келеді. Қоршаған ортаның барлық сыйы біздің қоғамымыздың жан-жақты дамуына үлес қосады, тіршіліктің не негізгі көзі.

Адамның іс-әрекеті нәтижесінде қоршаған ортаға көптеген зардаптар тигізілді, әсіресе біздің Қазақстанда бұл айқын байқалады '

Біз өмір сүріп отырған ғасыр - техникалық ғылымның барынша өркендеген заманы. Алуан түрлі механизмдер мен машиналарды қисапсыз көп техниканы қолына үстаған қазіргі кездегі адамзат баласының қоршаған орта компоненттерін жер бетінен мүлдем жойып жіберуге мүмкіншілігі жетеді. Сондықтан да қоршаған орта компоненттерін қорғау проблемалары үнемі алға қойылады. Қоршаған байлығын қорғау жөніндегі жұмыстар қысқа мерзімді жүмыстар ол жүйелі түрде, кешенді жүргізілетін, ұзақ мерзімдік, шаруашылығы-ның барлық саласын қамтитын мемлекеттік зор маңызы бар мәселеге айналып отыр. Өйткені, қорыта келгенде қоршаған компоненттерін қорғау халықтың тұрмысы мен әл-ауқатының артуына денсаулығының мықты болуына, қоршаған ортаның жақсара түсуіне, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының барлық салаларының өркендеуіне жағдай жасайды.

Қазіргі күнге келіп экология - бүкіл әлемдік ғылымдар мен элеуметтік, саяси-экономикалық, нарықтық жағдайлар мен мәселелелерін зерттейтін деңгейге жетті. Осыған байланысты, экологиясы ғылымының қолданбалы жэне адам экологиясы бағыттары дами түсу Сапаны экологиялық бақылаудың әдістемесі өндіріске жэне сапасына біркелкі әдістемелік принциптерді жэне экологи:;_; \л бақылаудың ережелерін орнатады. Бұл әдістеме өнім сапасын және өндірісті экологиялық бақылаудың мемлекеттік және кешенді әдістемелерін жасағанда ескерілуі керек.

Экологиялық бақылаудың негізі мақсаты ол белгілі бір объектінің экологиялық бағаға сай екендігін жэне ондағы экологиялық жағдайдың деңгейін белгілеу, яғни экологиялық талаптардың орындалуын бақылау,

Экологиялық бақылаудың деңгейі экологиялық талаптарды жүзеге асыруға қажетті сандық және сапалық мәселелерді шешумен белгіленеді

Сапаны экологиялық бағалауды өнімнің қауіпсіздік деңгейін бағалағаннан кейін келесі жағдайда жүргізіледі:

• 
  өнімді сертификаттағанда;
  
• 
  ең жақсы технологияны жэне өнімнің варианттарын тандаған кезде
  

• 
  технологиялық процестің жэне өнім сапасының көрсеткіш-
  терін жобалағанда;
  

• 
  технологиялық процестің жэне өнімнің сапасын бақылауда
  
• 
  технологиялық процестің жэне өнімнің сапасы жөнінде ақпартты
  

талдағанда.

Сапаны экологиялық бағалаудың копмлексті, дифференциалды және
аралас түрлері болуы мүмкін.

Сапаны экологиялық бағалаудың комплексті түрі сапаның деңгейін тек бір интегралды көрсеткіш арқылы бағалауда жүргізілетін бақылау түрі

Сапаны эколоғиялық бағалаудың дифференциалды түрі сап.. ің деңгейін бірнеше көрсеткіштер арқылы бағалауда жүргізетін бақылау түрі

Ал сапаны экологиялық бағалаудың аралас түрі кезінде бағалау комплексті және дифференциалды түрлерінің бағалау тәсілдерді пайдаланады.

Объектінің экологиялығы - ол сапаның деңгейін көрсекмщ
интегралды экологиялық көрсеткіші. Ол белгілі бір объектіні жасагаща
немесе өндіргенде экологиялық талаптардың қаншалықты сақталып
қолданылғандығын мінездейді. Объектінің экологиялығы экологиялық
көрсеткіштердің бірлік көрсеткіштерінің номенклатурасымен немесе
комплексті көрсеткіштері арқылы анықталады. Сапаның экологи шығын
көрсеткіштері белгілі бір өнімге немесе технологиялық процеске қар^ил
экологиялық қасиеттерін көрсетеді.

Объектінің қасиеті - объектіні қолданғанда немесе жасағанда байқалатын бағалау объектісінің ерекшелігі.

Сапа көрсеткіштері - объектінің экологиялық қасиетін көрсететін сандық көрсеткіштердің мінездемесі.

Сапаның экологиялық көрсеткіштері - бағаланатын объектінің

Сапаның деңгейі - стандартты үлгінің сапа көрсеткіштерін

Экологиялық талаптар - өнімнің, қызмет процестің адамға қоршаған ортаға зиянды мінездейтін талаптар жиынтығы.

Көрсеткіштерді бағалау кезінде қолданылатын таңдау көрсеткіштердің номенклатурасына келесі принциптерде қолданылады

• 
  алтернативті шешімнің принципі;
  
• 
  бағалаудың сапалы принципі;
  
• 
  бағалаудың сандық принципі.
  

Бағалаудың сапалы принципі объектінің тек сапалық көрсеткіштерін анықтағанда қолданылады

Ал бағалаудың сандық принципі объектінің тек сандық экологиялық
көрсеткіштерін анықтағанда қолданылады

Сапаның экологиялық көрсеткіштерінің мәнін бағалаған кезде келесі әдістемелер қолданылуы мүмкін:

• 
  эксперименталды - бағалау техникалық өлшеу құралдары арқылы
  жүргізіледі;
  
• 
  эксперттік - бағалау білікті мамандардың ой пікірінің қорытындысы
  негізінде жүзеге асырылады;
  
• 
  есептеу - басқа параметрлер арқылы алынған мәліметтерді
  есептеу арқылы жүргізілетін әдістемелер.
  

осындай тәсілдері мен әдістемелері пайдаланады.

Мүндағы: q - жер ресурстарының құндылығын көрсететін коэфициент (3-ке

тең);

Mm- топыраққа тасталынатын қалдықтардың массасы-1m

3=3*770*5,7=13167 тг/жыл

Мал шаруашылығынан қоршаған ортаға келтірілетін шығын аз болғандықтан бұл шаруашылық тиімді деп есептелінеді.

Табиғатты қорғау. Табиғатты қорғауда халықаралық, мемлекеттік және қоғамдық шараларды жоспарлы түрде жүргізетін табиғи ресурстарды пайдаланудалпына келтіру қажет. Табиғатты қорғау арқылыжарқын болашағымызды қамтамасыз етеміз.

Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі міндеті- жоспарлы түрде, табиғи
ресурстарды тиімді пайдалану, сыртқы отану ластанудан қорғау
Табиғатты қорғау экологиялық жағдайменқатар, экономикалық тұрғыдан да маңызды. Табиғи байлықтар пайдалануына қарай жіктеледі (жер,су,орман,энергетикалық,т.б.). Оған адамзаттың әсер етуіне байланысты таусылатын жэне таусылмайтын болып бөлінеді.

Таусылатын бөлігінің өзі қалпына келетін және келмейтін бсшыя бөлінеді. Қалпына келмейтініне мүнай, таскөмір, т.б. жатады. Сол себепті оларды мұқият, үнемдеп пайдаланған жөн.

Қайтадан қалпына келетіндерге топырақ, өсімдікті жатқызамыз.Қайта қалпына келу үрдістері әртүрлі жылдамдықпен жүреді. Бір сантиметр қара топырақ пайда болу үшін 300-600 жыл, кесілген ағаш қалпына келуіне бірнеше ондаған жылдар керек. Онсыз топырақ эрозияға ұшырап, кей өсімдік түрлері мүлдем жойылып кетуі мүмкін.

Жерді қорғау. Әр шаруашылықта топырақтың картасы бар

Тыңайтқыштар арнайы полиэтилен қапшықтарда сақталады.Сұйық қиларды уақтылы шығарып, фермалар аммиак пен күкіртті сутегінен желдетін отырады. Күйген қилар органикалық тыңайтқыштар ретінде топыраққа себіледі. Мал өлекселері арнайы контейнерлерде сақталып сүйек зауыттарына өңдеуге жіберіліп, артынан ол зарарсыздандырылады.

Антропогенді экожүйелерге агроценоздар мен агроэкожүйелер

Ауыл шаруашылық өндірісінң қазіргі көптеген әдістері өзінің мәні

Сондықтан қазіргі ауыл шаруашылығының дамуында мүмкіндігінше экологиялық заңдарды үстану қажет. Жер өңдеудің алғашқы кезеңдерінде агроценоздар қазіргімен салыстырғанда түрақтырақ болған. Реттеуші жануарлар мен тоңаздырушылар элемі өте бай болған.

Малдың өлімінен, мәжбүр союдан, жоюдан келген шығын келесі формуламен есептеледі:

У=МхЖхЦ-С_ф,

Мұндағы:

Ж - әр жастық-жыныстық топтағы малдың орташа салмағы, кг;

Ц - өнім бірлігінің орташа сату бағасы, теңге;

С_ф – сойылған немесе өлген малдың өнімін сатудан түскен табыс (ет, тері және т.б.), теңге.

2007 жылғы мүйізді ірі қараның шығынын есептеу:

У = 18 х 180 х 500 - (18 х 24500) = 1 620 000 – 441 000= 1 179 000 теңге.

Мал төлінің (6 айға дейінгі бұзау, 4 айға дейінгі қозы, лақ) өлуі немесе сойылуынан келетін экономикалық шығын көбірек болады, себебі төл алуға және оны өсіруге еңбек және материалдық ресурстар көбірек жұмсалады.

Малдың бұл жастық тобынан келетін экономикалық шығын келесі формуламен есептеледі:

У = М х (С_п + В_п х Т х Ц) - С_ф

Мұндағы:

Вп – орта тәуліктік тірі салмағының өсуі, кг;

Т- өлген, мәжбүр сойылған, жойылған малдың жасы, күн.

Өнім сапасының төмендеуінен келген экономикалық шығын келесі формуламен анықталады:

У = В_р х (Ц_з -Ц_б),

Мұндағы:

Ц_з және Ц_б – сәйкесінше сау және ауру малдан алынған өнімнің сату бағалары, теңге.

Сүтті сиырлар үшін:

У = 5000 х (70-45) = 125 500 теңге.

Барлығы: 125000 теңге.

Алынбаған төл санын 3 әдіспен анықтауға болады:

• 
  қандайда бір ауру кезінде өлі туған төл санын нақты есепке алу арқылы;
  
• 
  біртектілік принципін сақтай отырып, ауру тараған және тарамаған шаруашылықтардағы әр 100 аналықтан алынған төл санын салыстыру арқылы;
  
• 
  шаруашылықтағы әр 100 аналықтан алынған төл санын облыстық, республикалық көрсеткіштермен салыстыру арқылы.
  

Сүтті (С_т1) және етті (C_T2) сиырлардан алынған бұзаудың құнын келесі формулалар бойынша анықтайды:

С_т1 = 3,61 х Ц,

Мұндағы:

0,88 - етті сиырлардан бұзау алу үшін шығындалған азық есебінен алуға болатын өсім көлемі;

Ц – базалық майлылығы бар 1ц сүттің сату бағасы, теңге, немесе жақсы семірген ірі қара малдың 1ц тірі салмағының бағасы, теңге.

С_т1 = 3,61х7000 = 25270 теңге.