Моральдық зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің залалдың орнын толтырудың түсінігі

Қазақстан Республикасының азаматтық қүқық теориясында моральдык зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің шегі туралы мәселе айтарлықтай алға қойылған емес. Алайда, эділетті, дэлелді сот шешімдерін шығару үшін оның принциптік маңызы болатыны күмән туғызбайды. Мүлікке келтірілген зияң үшін жэне адамның өмірі мен денсаулығына нүқсан келтіруден туған мүліктік зиян үшін жауапкершіліктің шегін анықтау кезінде түжырымдалған өлшемдер моральдық зиян үшін жауапкершіліктің негізін қүрауы тиіс. Алайда, бүл мэселенің шешілуі кінэ мен себеп байланысының бар-жоқтығына ғана емес, сондай-ақ басқа да бірқатар айрықша мән-жайларға байланысты. Мэселен, Германияның азаматтық қүқық теориясында "әділетті өтем" деген арнайы термин пайдаланылады. Оның мән-мағынасы сот практикасы мен қүқықтық доктринаның дамуы барысында ғана айқындалды. Моральдық зиян үшін жауапкершілік факторы өтем-айыппүл төлеу ретінде танылады, яғни қос

сипатта болады (біз мүны бүрынырақ айтып өткенбіз). Бүл көзқарас бойынша, ең алдымен жэбірленушіге берілетін өтем келтірілген мүліктік емес зиянға шамалас болуы тиіс.

Біздің республикамыздың заңдарында, "моральдық зиян" ұғымының өзінің ғылыми дэлелденген анықтамасы болмағанындай, өтем көлемінің мүліктік емес зиянның көлеміне айтарлықтай тәуелділігі жоқ (бұл туралы айтып өткенбіз), ал іс жүзінде зиянды өтеу көлемін анықтауда парасаттылық жэне әділеттілік талаптары да ескерілуі тиіс. Сот практикасы "моральдық зиянды өндіріп алу" тіркесін пайдаланады, бүл дұрыс емес, мүлда эңгіме моральдық зиянды шамалап өтеу жөнінде болуы мүмкін. Мүндай өтем белгілі бір нормативтерге сәйкес жүргізілуі тиіс.

Өтемді белгілеуде ең алдымен қүқық бүзушылықтың ауырлық дәрежесін ескеру қажет. Қүқықтың түрлі салаларының нормалары қорғайтын игіліктерді заңсыз кеміту салдарынан моральдық зиян туады. Қүқықтың эрбір саласында кез келген қүқықтық жарлық талаптарының, оның ішінде белгілі бір саланың ішіндегі жарлық талаптарының бүзылуы ретінде түсінілетін ұғым болады. Сонымен бірге, өздерінің ауырлық дәрежесіне қарай қүқық бүзушылықтың белгілі бір салалық бағыну тәртібі бар. Қылмыстық қүқық бүзушылықтар бүл белгі жөнінен қалғандарының бәрінен жоғары түрады. Қылмыстық қүқық саласының ішінде қүқық бүзушылықтың өзіндік бағыну тәртібі бар. Кейбір өзгешеліктеріне қарамастан, "қылмыстық кодекс нормаларының ең көгт рүқсат беру (санкция) арақатынасы қорғалатын игіліктердің қоғамдық маңыздылығын барынша әділ бейнелейді". Мүндай рүқсат берулердің арақатынасы — оларды кеміту дәрежесінің жанама көрінісі екенін қосып айтуға болады.

Ауыр дене зақымын түсірудің салдары ретіндегі нақты моральдық зиян кейбір жағдайларда өлтірілген адамның туыстары шеккен залалдан көп болуы мүмкін. Алайда, ауыр дене зақымын түсіру арқылы келтірілген моральдық зиян үшін кісі өлтіру арқылы келтірілген зияннан үлкен жауапкершілік жүктейтін айқын алғышарттар болмаса, орташаландырылған өтем туралы норманы енгізіп, қолдану керек, ол кісі өлтіру нәтижесінде келтірілген мүліктік емес зиян үшін үлкен өтем төлеуді көздейді [28. 115 б].

Ауыр дене жарақатын түсіруден келетін нақты психикалық зиян кісі өлтіруден келетін психикалық зияннан айтарлықтай асып түсетін жағдайларда ғана моральдық зиян үшін әділ өтем өндіріп алу мүмкіндігін көздеу қажеттігі туады. Түтас алғанда, жала жабу, тіл тигізу, үрып-соғу арқылы келтірілген моральдық зиян үшін өтем адамның жеке басына қарсы қылмыспен келтірілген психикалық зиян үшін белгіленетін өтемнен айтарлықтай төмен болуға тиіс. Мүның қылмыстық зардаптары үшін төленетін өтемге қатысты еңбек, азаматтық қүқық нормаларында көзделген азаматтық құқық бұзушылық арқылы келтірілген моральдық зиян үшін өтем төлеудің арақатынасына да қатысы бар. Мәселен, 1995 жылдың 22 желтоқсанында А. деген азаматты бекіткішінің жарылып кетуінен өзі жөндеп жатқан машина басып қалады. Келтірілген дене зақымы салдарынан ол II топтағы мүгедек атанып, кэсіби және жалпы еңбек қабілетінің 80 пайызынан айырылады. А. өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды, сондай-ақ 100 мың теңге сомасында

моральдық зиянды өтеу жөніндегі талаппен сотқа шағымданады. Талап қанағаттандырылады. Кейін соттың бүл шешіміне облыс прокуроры карсылық білдіреді. Алматы облыстық сотының осы іс бойынша шығарылған 1997 жылғы 7 мамырдағы қаулысында былай деп айтылған: "Жоғарғы Сот Пленумының 1995 жылғы 22 желтоқсандағы "Соттардың моральдық зиянды өтеу жөніндегі заңдарды қолдануы туралы" Қаулысының 4-тармағын бүза отырып, сот моральдық зиянның көрінісін, жауапкердің іоәрекеттері арқылы қандай жан азабы мен тэн азабы келтірілгенін анықтамаған. Соттың - жауапкер осы уақытқа дейін залалдың сомасын төлемеген деген дэлелі моральдық зиянды өндіріп алу үшін жеткілікті негіз бола алмайды".

Т. деген азаматты Қазақ КСР ҚК-нің 88-бабының 1-бөлігінің "б", "г", "д" тармақтарында көзделген қылмысты жасағаны үшін айыптау жөніндегі қылмыстық істе жәбірленушінің өкілінің пайдасына моральдык зиянды өтеу есебіне 50 мың теңге өндіріп алынған (біз бұған дейін кісі өлтіру арқылы келтірілген моральдық зиянның өтемі есебіне бір жағдайда 3 млн. теңге өндіріп алынғанын көрсеткенбіз). Сот екі жағдайда да белгілі бір өтемнің қажеттігі туралы қорытындының қалай жасалғанын нақты көрсетпейді. Бір нэрсе айқын: шын мөнінде біртекті қүқық бүзушылық арқылы келтірілген зиян үшін өтем төлеу туралы сез болып отырса, сомалардың мү_ндай өзара алшақтығына жол беруге болмайды. Мысалы, Ч. деген азамат "Бурундайавиа" акционерлік қоғамының үстінен сотқа арыз беріп, денсаулығына келтірілген жэне моральдық зиян үшін 1 млн. 112 мың 550 теңге өндіріп алу туралы талап қойған. Ол 1997 жылғы 8 қазаңда герман фирмасының аспазы ретінде неміс азаматтарының тобы қүрамында "Бурундайавиа" АҚ-ға тиісті МИ-8Т тікүлііағымен Алматы қаласына жақын тау беткейлерімен танысу үшін үшып шығады. Іле Алатауындағы Орта Талғардың Жоғарғы шатқалындағы "Шакальский мүздығы" моренасына қону кезінде тікүшақ апатқа үшырайды. Азамат Ч. үзақ уақыт емделуде, оның ішіңде тұрақты емдеу мекемесінде жатқанын, бірқатар аса күрделі операциялар мен ү_мытылмас күйзелісті басынан кешіргенін, апаттың нәтижесінде бірқатар заттарынан айрылғанын көрсетіп, өзінің талаптарын дәлелдейді. Алматы облысының Іле аудандық соты өзінің шешімімен оның талабын қанағаттандырады. Бүл сапардың қалған 17 жолаушысы да талап қойып, моральдық зиян үшін 1 млн. теңге көлемінде өтем алды. Біз бұған дейін жәбірленушінің кісі өліміне оқталушыдан залалдың сомасын, оның ішінде моральдық зиян үшін өтемді өндіріп беруді өтінгеніне мысал келтіргенбіз. Ол сондай-ақ операция жасатқанын, таяуда тағы да операцияға жататынын, нәжіс тосқышпен жүргенін, халінің нашарлап, ауырып жүргенін де көрсетті. Алайда оған моральдық зиянның өтелмейтіні хабарланады.

Көрсетілген сапардың барлық 17 жолаушысы 1 млн. теңгеге бағаланатын моральдық зиян шекті деп елестету қиын. Сот бүл жағдайда заңның талабы бола түра, жәбірленушілердің жеке ерекшеліктерін ескермей, болған оқиғаның ортақ жағдайларын орынсыз басшылыққа алған.

Басқа жағдайларда соттар психикалық зиянның ауырлығын бағалауда оның ауырлығын өз түрғысынан қарайды. Мысалы, талапкер А. сотта қатерлі

қауіп көзінің иесі — жауапкерден денсаулығына келтірілген залал мен моральдық зиянды өндіріп беруді өтінген. Ол үсынған талаптарын Б. деген жауапкердің көлік қүралымен өзін қағып кеткенімен, соның нәтижесінде екінші топтағы мүгедекке айналғанымен, аяғын кестіріп, еңбек қабілетінің 80 пайызынан айрылғанымен дәлелдеді. Ол жарақаттау арқылы келтірілген моральдық азабын 15 млн. теңгеге бағалады. Еңбекшіқазақ аудандык сотының 1995 жылғы 6 сәуірдегі шешімімен талап ішінара қанағаттандырылады, моральдық зиян үшін 15 мың теңге ғана өндіріледі. Наразылық шағым кабылдайтын орындар осы нақты жағдайда жәбірленушінің мүліктік емес зиян шеккені туралы қорытындыға келіп, оның көлемін анықтағанда жәбірленушінің аяғы кесілуінен оның қоғамдық мінез-қүлқын едәуір шектейтін айтарлықтай моральдық азап тартқанын ескермегеніне бірінші дэрежелі соттың назарын аударады. Наразылық шағымды қарайтын алқа соттың бү_л жөніндегі шешімін өзгертіп, 30 мың теңге өндіреді жэне наразылық шағымды ішінара қанағаттандыруға қабылдайды.

Басқа мысал. Талапкер И. Т. жэне Т. деген азаматтардан жалпы сомасы 103 422 теңге, оның 61750 теңгесі моральдық зияңды қүрайтын материалдық жэне моральдық залалды өндіріп алу жөнінде талап қойған. Оның 8 жасар ү_лы Б.-ны жауапкерлер Т.-ның 1981 жылы туылған баласы мен 1980, 1987 жылдары туылған ағалы-інілі Т.-лар соққыға жығып, орташа ауырлықтағы деле жарақатын салған. Осыдан кейін Б.-ға бөгде адамның күтімі керек болғандықтан, анасы И. жүмыстан босанып, табысынан айрылуға мәжбүр болады. Үлының емделуіне де едэуір шығын жүмсалады (ол 32 кун бойы Алматыға - үлына келіп түрады). ¥лының өзіне де моральдық зиян келтіріледі, бірақ бү_л мән-жай істе анықталмаған. Талғар аудандық сотының 1995 жылғы 20 желтоқсандагы шешімімен талап ішінара қанағаттандырылады, моральдык залалдың өтеміне 10 мың теңге өндіріледі.

Өтем сомасының бүлайша күбылуы моральдық зиянды өтеудің дәлелді эдістемесін жасау қажеттігін тағы да алға тартады. Біз жоғарыда айтылған топшылауларды ескере отырып, адамның жеке басына қылмыспен келтірілген моральдық зиянның өділетті өтемін белгілеу үшін моральдық зиянды қосарлы өтеу жүйесін үсынамыз.

А.М. Эрделевский қүқық бүзушылықтың түрлеріне қарай моральдық зиянды етеу эдістемесін үсынды. Онда белгілі бір қылмыс үшін өтемнің белгілі бір көлемі ұсынылады. Оның тізбесіне адамның жеке басына қарсы жасалатын қылмыстар жэне басқа кейбір қүқық бүзушылық түрлері енгізілген. Бүл арада ол өзінің пікірінше, өтемнің эділетті көлемін анықтауда жеке түлғаның 10 жыл ішіндегі табысын негіз етіп алады (айлық табысы 6 ең аз жалақы дегі жорамалдағанда). Мүндай кезқарасты дэлелдеу жэне дүрыс деп есептеу қиын деп білеміз. Мүндай әдіспен есептелген өтем сомасы айтарлықтай болып, оны азаматтардың көпшілігі (әсіресе мүлікке, сондай-ақ адамның әмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу есебіне едэуір соманы өндіріп алу міндеті де қүқық бүзушыға жүктелетінін ескеретін болсақ) төлей алмайды.

"Заң әдебиеттері мен заңдарда аксиома ретінде орныққан қағидалар бар. Адамның қадір-қасиетін кемсіту жазалаудың мақсаты емес деген қағида

осылардың қатарына жатады, жазалау қүқық бүзушыны да кемсітпеуі тиіс. Жауапкершілікті көздейтін заңның қатігез емес, әділетті болуы тиіс екенін ескере отырып, бү_л формуланың сырттай имандылық бағытын толық теріске шығаруға болмайды", — деп есептейді Н.С. Малеин, біз осы пікірге толық қосыламыз.

Сөз жоқ, зиян келтірушіге өзінің шамасы жетпейтін соманы төлеу жөніндегі міндеттемені жүктеу азаматтық-қүқықтық жауапкершіліктің тиімділігін күрт кемітуі мүмкін. Көлемі өте үлкен мүліктік жауапкершілік жүктелген қылмыскер әлеуметтік ақталу мүмкіндігінен айрылып, ең соңында ол төлем қабілеті бар субъект болудан қалады. Егер мүндай фактор ескерілмесе, зиянды өтеу жөніндегі міндетке кэсіпкерлерге өте жоғарылатылған салықтар төлеу жөніндегі міндеттер жүктелгендегідей қатынас қалыптасатын болады, мүндай салықтар төлеу кәсіпкерлерді кез келген өдіспен оларды төлеуден жалтаруға итермелейді.

Алайда, қай жағдайда болса да, моральдық зиян үшін өтемнің көлемі жэбірленушіде де, басқа адамда да адамның жеке басын заң тиісінше қорғамайды, адамның өмірі мен денсаулығы "арзаң түрады" деген эсер қалыптаспауы үшін айтарлықтай үлкен болуы тиіс. Өтемнің мөлшері сондай-ақ өзінің шамалылығы салдарынан жэбірленушінің қадір-қасиетін кемітпеуі керек. Оның орташаланған мөлшері айтылғандарды ескере отырып шығарылуы тиіс. Сондықтан белгілі бір қүқық бүзушылықтар үшін өндірілетін өтемнің мөлшерін анықтауда олардың ауырлық дэрежесі ескерілуі тиіс. Осылайша белгіленген өтем негізінен айыппүл салу және тек ішінара тікелей өтем төлеу сипатында болады. Моральдық зиянды өтеудің бүл сызбасы айтарлықтай қолайлы болады деп сенеміз, өйткені, ол сотты моральдық зиян үшін өтем төлеу туралы талапты қанағаттандырудан негізсіз бас тарту мүмкіндігінен айыратын болады.

Егер қылмыс жасау арқылы айтарлықтай моральдық, психикалық мүліктік емес зиян келтірілсе, өтем қызметінің нәтижесі ретінде қосымша өтем төлеу қажет болады.

Тез өте шықпайтын немесе заңмен қорғалатын мүліктік емес игіліктердің күйіне әсер ететін кез келген мүліктік емес зиян айтарлықтай моральдык зиян ретінде танылуы тиіс. Мэселен, Англияның қүқығында психиканың бүзылуы төрт топқа сараланады: а) бастапқы бүзылуы, 6 аптадан 16 аптаға дейін созылады; ә) айтарлықтай бүзылуы, 16 аптадан 26 аптаға дейін созылады; б) күшті бүзылуы, 26 аптадан үзаққа созылады, бірақ үдайы емес; в) өте күшті бүзылуы, тіршілік белсенділігінен біржола айрылуға өкеп соқтырады.

Мү_нда "тіршілік белсенділігінен айыратын" психиканың бүзылуы ретінде жан азабы мен (немесе) тән азабы және тіршілік белсенділігінің ү_зақтығы оқиға болған сәттен бастап 6 аптадан үзаққа созылатын психиканың көрінісін түсінеді. Тіршілік белсенділігінің жойылуы адамның еңбек немесе оқуға қабілеттілігінің кемуінен, кейбір әлеуметтік байланыстарының жойылуынан немесе үзілуінен, сондай-ақ жыныстық қабілетінің бұзылуынан байқалады. Өкінішке қарай, біздің заңдарымызда психикалық зиянды бұлайша

сатылау жүризілмейді, ал оған өділетті өтемді белгілеу үшін осы келтірілгенге үқсас сатылау жүмысын жүргізу керек.

Біздіңше, психиканың жеңіл, бастапқы (орташа) жэне күшті бүзылуы үғымын міндетті түрде психикалық зиянның қатарына жатқызу керек. Бұл тэнге келтірілген зиянды анықтау эдістемесімен байланысты қамтамасыз етеді, мэселенің мәнін бейнелемейтін әр түрлі үғымдарды қолдануды азайтады, мүның өзі, сайып келгенде, осы мәселе бойынша сот практикасының түрақтылығына жақсы ықпал ететін болады. Заңдарда болмашы психикалық зиян үғымы да көрсетілуі тиіс. Қылмыс арқылы болмашы мүліктік емес зиян келтірудің өзі жәбірленуші азаматтық талапкерге тек орташаландырылған схема бойынша өтем алу қүқығын беруі тиіс [30. 54 б].

Психикалық зиян шкаласын жасауға, белгілі бір қылмыстар үшін белгіленетін мүліктік емес зиян үшін төленетін өтемнің мөлшерін анықтауға эр түрлі саланың мамандары, психиатрлар, психологтар жэне экономистер қатысуы тиіс. Осындай жағдайда ғана мүліктік емес зиянды өтеудің ғылыми негізделген өдістемесін жасауға болады. Моральдық зиянды анықтаудың және тиесілі өтемнің тиімді болуы үшін өтем туралы талаптарды қараудың іс жүргізу рәсімдерінің зор маңызы бар. Жеке алынған ербір жағдайда мүліктік емес зиянның түрі мен көлемін анықтауда сарапшылардың қорытындыларының, тіршілік белсенділігінен айрылу дәрежесін анықтаудың, психика бүзылуының кейбір көріністерінің айтарлықтай маңызы болуы тиіс, мүны сот жэбірленушілердің айналасындағы адамдардың айғақтары арқылы жэне басқа эдістермен сот тергеуінде анықтауға тиіс.

Мүліктік емес зиян үшін төленетін өтемнің мөлшерін анықтауда заңдар азаматтық қүқық қатынастарына қатысушылардың жеке ерекшеліктеріне де назар аударуды үсынады. Соттан осымен бір мезгілде жэбірленушінің тіршілік (қызмет, түрмыс, материалдық, денсаулық, жас ерекшеліктері және басқа) жағдайларын ескеру талап етіледі.

Егер жасалған қылмыс жәбірленушінің тіршілік жағдайларын едәуір нашарлатқан болса (мысалы, отбасының ыдырауы, жасына жэне қылмыстың салдарына байланысты дәрменсіз болып қалуы), сот өтемнің көлемін арттыруы тиіс. Заңдарда жебірленуші үшін қылмыс салдарының ауырлығына байланысты мүліктік емес зиян өтемінің көлемін арттырудың арнайы коэффициенті көзделуі тиіс болатыны міне сондықтан.

Өзге де мән-жайлар, атап айтқанда, зиян келтіруші мен жебірленуші кінәсының дэрежесі де назарға алынуы тиіс. Жэбірленушінің кінэсын есепке алу үшін оның мүлкіне жэые (немесе) өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды анықтап, есепке алуда қолданылған едістерді пайдалануға болады. Жебірленушінің өрескел абайсыздығынан оған мүліктік емес зиян келгірілген жағдайда, біздіңше, зиян келтірушіге орташаландырылған схема бойынша жауапкершілік жүктелуі тиіс. Жәбірленушінің теріс пиғылы оны мүліктік емес зиян үшін өтем алу қүқығынан айыруы тиіс.

Мүлікке келтірілген зиянды өтеу жөніндегі міндеттемелерден өзгеше, мүліктік емес зиян үшін жауапкершілік бірқатар жағдайларда осы зиян үшін қылмыскердің кінэсы болғанда ғана туады. Заңдарда зиян келтірушінің

ЧУ і—

кінэсына қарамастан, мүліктік емес зиян үшін өтем белгіленетін жағдайлардың айрықша тізбесі бар. Атап айтқанда, зиян келтірушінің кінэсына қарамастан, адамның ар-намысына, қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне нүқсан келтіретін мағлұматтарды тарату арқылы келтірілген зиян үшін өтем өндіріп алынады. Бүл түжырымдама көрсетілген мүліктік емес игіліктерді бір ғана әдіспен — адамның жеке басын оны масқаралайтын мағлүматтарды тарату арқылы кемсітетін кінэсына қарамастан жауапкершілік жүктеуді көздейді. Бүл моральдық зиянға және ол үшін жауапкершілік мэселесіне "дэстүрлі" көзқарастың салдары болып табылады.

Адамның ар-намысын, қадір-қасиеті мен іскерлік беделін кеміту секілді моральдық зиян тек көрсетілген азаматтық қүқық бүзушылықтың салдары ретінде қарастырылды. Заңдар да бүған дейін айтып өткеніміздей, моральдык зиянды жіктеген жоқ.

Қылмыспен келтірілген моральдық зиян үшін жауапкершілікке қатысты қарастырғанда, бүл норма да түзету енгізуді талап етеді. Адамның жеке басына, қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне жала жабатын, қылмыс жасайтын жағдайларда осының салдарынан туатын моральдық зиян ушін кінэсыз жауапкершілік режимін баянды ету талап етілмейді, өйткені оны зиян келтірушінің теріс пиғылы қамтыды.

Адамның жеке басының ар-намысын, қадір-қасиеті мен іскерлік беделін кемсіту өзге де қылмыстардың (мысалы, нәпсіқүмарлықтың, денсаулыққа қатер төндірудің) салдары ретінде көрінетінін ескеретін болсақ, бүл игіліктерді басқа да қылмыстық қастандықтардан қорғауды қамтамасыз ету артық болмас еді. Осы мақсатпен азаматтық заңдардың мысалға келтірілген нормасындағы түжырымдаманы "Ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге келтірілген зиян" деп өзгерту керек. Өйтпейінше, мүндай зиянды делелдеудің қиындығын ескерсек, бірқатар жағдайларда адамның жеке басына тиісті игіліктер қорғаусыз қалатын болады.

Мүліктік емес зиян үшін жауапкершілік жүктеуге зиян келтіруші кінэсының түрінің маңызы жоқ. Зиян келтірушінің кінэсын есепке алу талабының орнына зиян келтіруші кінәсының түрі туралы талапты белгілеген түжырымдама дәлірек болады. Мүнда кінә түрінің жанама маңызы ғана болып, орташаландырылған өтем қолданылмауы тиіс (өйткені мүндай өтем шкаласында кінәның түрі ; скерілетін болады). Психикалық зиян үшін өтем өндіріп алу кезінде зиян келтірушінің мүліктік жағдайына байланысты зиян келтіруші кінәсының түрі ескерілуі тиіс, заңдар да оны есепке алу қажеттітін көрсетеді.

Зиян келтірушінің мүліктік жағдайының нашар болуы кейде сот практикасында байқалаткшдай, заңға сөйкес белгіленген өтемнің сомасын өлденеше рет кемітуге ^кеп соқтырмауы тиіс. Сот практикасының түрақсыздығын жою үшін, сондай-ақ мүліктік емес зиян үшін төленетін өтемнің мөлшерін азайтудың төменгі шегін анықтау қажет. Өтемнің мөлшерін азайту шегін тиісті соманыц 20 пайызымен шектеу қисынды болып көрінеді. Абайсызда зиян келтіру психикалық зиян үшін жауапкершіліктің мөлшерін сөзсіз азайтуға құқық беруі тиіс. Абайсызда зиян келтірген адамның мүліктік

63

жағдайы нашар болатын реттерде өтемнің мөлшерін төленетін соманың жартысына дейін кеміту эділетті болар еді.

Мүліктік емес зиян мен қылмыскердің іс-әрекеттері арасындағы себеп байланыстарын есепке алу жалпы ереже бойынша жүргізілуі тиіс.

Мүліктік емес зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің шегін қарастыра келе, біздің пікірімізше, айтарлықтай маңызы бар тағы бір мэселені қозғау қажет. Кейбір жағдайларда ғана болмаса, заң эдебиеттерінде азаматтық міндеттемелерде қүқық мирасқорлығы туралы мәселе қарастырылмайды. Меселен, В.А. Тархов жауипкершілік мирасқорлығы әмбебап немесе жеке қүқық мирасқорлығы ретінде байқалады деп көрсете келе, оған тек жанасып өтеді.

Қарастырып отырған жағдайларға (адамның жеке басына қылмыспен зиян келтіру) қатысты сөз еткенде, жауапкершілік құқық мирасқорлығы тұқым қуалай берілу көлемінде ғаьа кездесуі мүмкін. Алайда, қү_қық мирасқорлығы мэселелері тек жауапкеріиілік мирас-қорлығын қараумен аяқталмайды; азаматтық міндеттемелер ъойынша талаптар мирасқорлығы мэселесін де қарастыру қажет. Түтас алғонда, азаматтық міндеттемелер жөніндегі талаптар жеке сипатта болады, жебірленуші мүрагерлерінің түқым қуалай берілетін талаптары бүған жатпанды. Моральдық зиян үшін жауапкершілік мэселелерінде азаматтық :ү_қықтың қазіргі теориясында, заңдарда жэне тиісінше, сот практикасынд зерттелмеген проблема бар. Сонымен қатар, бұл проблеманың, біздіңше, зор этикалық қуаты бар. Мү_нда қылмыстық қастандықтың салдарынан өлген жэбірленушінің шеккен моральдық зияны туралы әңгіме болып отьф, Әрине, бүл жерде тек талаптың мирас-қорлығы туралы сөз болуы мүмкіь емес. Алайда, өлген адамның қазасына дейін иеленген өзіндік қү_қықтарт,:я қорғау қажет. Бізге процесте өлген адамның мүлделеріне өкілдік етуге оның жақын туыстарын жібере отырып, заң шығарушылар қылмыскердн жәбірленушінің шеккен моральдық зиянын қылмыстың мән-жайларын ескере отырып, орташаландырылған шкаламен ендіріп алу мүмкіндігін де : өздеуі тиіс болып көрінеді. Ол үшін жәбірленуші өзін қорғау мақсатында осындай талап қояр ма еді деген қисынды да қолдану қажет. Моральдық зиян ү: ін азаматтық-қүқықтық жауапкершілікті жүзеге асырған соң өтемнің тиісі сомасына қатысты қүқық мирасқорлығы пайда болады[33.254б].

Қарастырылған мәсе.і: -лер бойынша айтылғандарды жинақтай келе, мыналарды атап көрсету кег к:

— осы зиянды өндірі шу шегін ғылыми дэлелдеу адамның жеке басына қылмыспен келтірілген м\ ііктік емес зиян үғымын талдап, нақтылаудан кейінгі маңыздылығы жөі ^:нен келесі кезек күттірмейтін міндет болып табылады. Егер мүлікке, ад; .шың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу шегін талдау азамат лқ қүқық бүзушылықтың кейбір элементтерін (оларға кінә мен себеп баі^: ныстарының әсерін ескере отырып) қарастыруға сүйенген болса, онда морі дық зиянды өтеу институтының жаңалығы мен оның ерекшелігі жауапкс тіліктің көлеміне (шегіне) бірқатар басқа да факторлардың эсерін қа^ стыру қажеттігін туғызады. Оларға кұкық

бүзушылықтың ауырлығы моральдық зиянның іс жүзіндегі көрінісі, жәбірленушінің жеке ерекп зліктері, адамды масқаралайтын мағлұматтардың сипаты мен таралу дэрежесі жатады. Осымен қатар, зиян келтірушінің кінэсын есепке алу өзіндік ерекшеліі се ие болады;

— жоғарыда баянд лғандардың бәрі "моральдық зиянды өділ жэне орынды өтеу туралы" заң гринципін сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған. Англия мен Ресейдің заңд рында психикалық (моральдық) зиянды өтеудің түрлі эдістемелері жасалған Бүл эдістемелер мүліктік емес зиян үшін өтемнің көлемін анықтауда психі: алық зиянның мөлшері (Англия) мен қүқык бүзушылықтың ауырлығыі (Ресей) негіз етіп алады. Алайда, көрсетілген өдістемелердің ешқайсысь; да мүліктік емес зиян үшін жауапкершіліктің айыппүл жэне өтем төлейті қызметін бір мезгілдс жүзеге асыруды қамтамасыз ете алмайды деп ойлаймыз. Мэселен, егер бүған жеткілікті негіз болмаса, кісі өлтіру арқылы келтірілген .іүліктік емес зиян үшін төленетін өтемді денеге зақым түсіру арқылы келтір лген мүліктік емес зиян үшін төленетін өтемнен аз мөлшерде белгілеу эділетсі болып табылады. Осыны негізге ала отырып, біз мүліктік емес зиян үшін кч ;арланған өтем төлеу жүйесін енгізуді үсынамыз, бүл оның тиімділігі мен кеп лдігін айтарлықтай арттыруы тиіс;

— заң шығарушылард ■ .щ зиян келтіруші кінәсының дәрежесін есепке алу туралы талабын нақтылай т су үшін оның кінәсының түрін есепке алу туралы талап түрінде ресімдегег. жөн. Абайсызда мүліктік емес зиян келтіру қылмыскерге өзінен өндірі. алынатын өтемнің мөлшерін азайтуға мүмкіндік қалдыруы тиіс. Бүл мүлік к емес зиянды әділ өтеу принципін бүзушылық болмайды;

— ақырында, қазірг' қүқықта тиісінше кеңіл бөлінбей келе жатқан бір проблеманы шешу талап гіледі. Мораль талаптарын негізге ала отырып, қылмыстың салдарынан іітыс болған адамға келтірілген мүліктік емес зиянды өндіріп алу қаже^г; Толады; мүндай жауапкершілікті қолдану белгілі дәрежеде өлген адамның ту старының жан азабын да өтегендей болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Осы зерттеудің негізІ! це біз мынадай қорытындыға келдік:

— қылмыстық-қүқы ;тық және азаматтық-құқықтық түрғыдан алғанда зиян үғымы эр түрлі болып ^іғынылады жэне қылмыспен келтірілген зиян үшін жауапкершілік шараларын колдануда бу_л айырмашылық ескерілуі тиіс;

— өзіндік мүліктік ^імес қүқықтар объектілеріне жасалған қастандық туралы сөз болғанда заңда ) мен сот практикасында зиянды үнемі муліктік жэне мүліктік емес зиянға өле бермейді, оны белгілі бір игілікті кемсітудің нақты көрінісіне қарай жүрі зу керек;

— нарық айналымы іың күрделенуі құқықтың түрлі салаларының нормаларына сәйкес пайда болатын белгілі бір субъектілердің қүқықтық байланыстарын негіз ете оі ьірып, заңда көзделген көлемде және әдістермен оны өтеуге қүқық беретін қүқық бүзушылықтың салдары ретінде зиянды анықтау едістемелерін жасх /ды талап етеді. Бүған қоса, мүліктің белгілі бір түрінің қүқықгық режимін д : ескеру қажет;

— адамның жеке бисына қарсы қылмыспен келтірілген зиянды өтеу мәселелері бойынша арнайы нормативтік акт жоқ. Азаматтық-қүқықтық жауапкершілік жөніндегі ірактикалық материал мен нормативтік базаға жасалған талдау түтас алғг ща оны жасау мен қабылдаудың аса қажеттігін көрсетеді;

— азаматтық-қүқық :ық жауапкершіліктің тек жеке сипатын мойындаудан бас тарту қажет, өйткені қатынастарды қылмыстық-қүқықтық реттеудің адамның жеке басына қарсы бірқатар қылмыс жасаумен байланысты ерекшеліктері (оларды жеьз айыптау қылмыстарының қатарына көшіру) азаматтық-қүқықтық жауаш фшіліктің жазалау қызметін күшейту қажеттігін туғызады. Бүл оның жоғарі дәрежеде жүзеге асырылуы кезінде ғана мүмкін болады;

— заңдарда қылмыстық жэне азаматтық процесте әр түрлі дәлелдеуден туындайтын кемшіліктер бар, бүлар адамның жеке басына қылмыспен келтірілетін зиян үшін азамі гтық-қүқықтық жауапкершілікті жүзеге асыруды жоққа шығаруы мүмкін, бу/ан жол бермеу үшін заңдарға тиісті түзетулер енгізу талап етіледі;

—сала теориясындағьі шарттық және азаматтық жауапкершіліктің арақатынасы туралы қалыпта ;қан көзқарастарды қайта қарау керек, онсыз жеке адамның қүқықтары мен : аңмен қорғалатын мүлделерін пайдакүнемдік сипаттағы қол сүғушылықтаі; жан-жақты қорғау мүмкін емес;

— мүлікке келтірілге . зиян үшін жауапкершілікті жүзеге асыру үшін азаматтық міндеттеменің , азмүнын дүрыс анықтау және материалдық қүқықты дүрыс қолдану ма сатында зиянды өтеудің шегін бөліп көрсетіп, зиянды өтеуді қалпына келтір /дің өзге түрлерінен ажырату керек;

— соттар зиянды өтеу уралы шешім шығаруда табиғи қалпына келтіру, түрі мен сапасы сондай затіғ-н ауыстыру, пайдалы қасиеттері үқсас басқа зат беру немесе несие берушініі- мүлделерін ескере отырып, ақшалай өтем төлеу, өндіріп алынатын мүліктің, сондай-ақ ортақ меншік пен заңды түлғалар

меншігінің режимін, шектел хн заттай қүқықтың мазмүнын ескеру принципін үстануы тиіс;

—қылмыстық және азаматтық құқықта зиянның түрліше көрініс табатынын, қылмыстық істе э көлемінде залалды өндіріп алудың іс жүзіндегі мүмкіндіктерін ескере отырь п, "аралық шешімдер" шығару практикасын енгізу қажет;

—қылмыстық жэне ізаматтық қүқықта мүліктік жазалауды, атап айтқанда, зиянды өндіріп алу мен тэркілеуді бәсекелес қолдануға жол беруге болмайды; адамның жеке ба ы қүқықтарының басымдылығын ескере отырып, бұған нормативтік шектеу еь лзу керек;

— адамның жеке баснна қылмыспен келтірілген "мүліктік емес зиян" үғымын талдап, нақтылаудаі; кейінгі келесі кезек күттірмейтін маңызды міндет — осы зиянды өтеу шегін ғылыми дәлелдеу. Адамның мүлкіне, өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу шегін талдау азаматтық қүқық бүзушылықтың кейбір элем знттерін (оларға кінә мен себеп байланысының ықпалын ескере отырып) щрастыруға негізделген болса, моральдық зиянды өтеу институтының жаңалы,/ы жэне оның ерекшелігі жауапкершілік шегіне (көлеміне) басқа да бірқатар Ьакторлардың ықпалын қарастыру қажеттігін алға тартады. Мүндай факторларға қүқық бүзушылықтың ауырлығы, моральдық зиянның іс жүзіндегі көрін сі, жәбірленушінің жеке ерекшеліктері, адамды масқаралайтын мағлүматтар; эің сипаты мен дәрежесі жатады.

Осымен қатар, зиян келтірушінің кінэсын есепке алудың кейбір ерекшеліктері бар. Жоғары;,а баяндалған жайттардың бәрі'"зиянды орынды және өділ өтеу" заң қағидаа ының сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған. Англия мен Ресейдің заңдар лнда психикалық (моральдық) зиянды етеудің әр түрлі эдістемелері жасалға [. Бүл әдістемелер мүліктік емес зиян үшін төленетін өтемнің мөлшерін анықтауда психикалық зиянның көлемі (Англия) мен қүқық бүзушылықтың а ырлығын (Ресей) басшылыққа алады, алайда бүл эдістемелердің бірде-біреуі N ^ліктік емес зиян үшін жауапкершіліктің айыппүл және өтем төлету қызметін жүзеге асыруды қамтамасыз ете алмайды. Егер бүған жеткілікті негіз бол, аса, денеге зақым түсіру арқылы келтірілген мүліктік емес зиянға қарағаь (,а, адам өлтіру арқылы келтірілген мүліктік емес зиян үшін төленетін өлшс ,-іді аз мөлшерде тағайындау эділетсіз болып шығады. Біз осыны негізге ла отырып, мүліктік емес зиянды қосарлы өтеу жүйесін үхынамыз, мү_ның зі оның тиімділігі мен кепілдігін айтарлықтай арттыруы тиіс;

— заң шығарушының иян келтіруші кінәсының дәрежесін есепке алу туралы талабын нақтылай т су үшін оның кінәсының түрін есепке алу туралы талап ретінде ресімдеу дүрь ; болады. Абайсызда мүліктік емес зиян келтіру қылмыскерге одан өндіріп ; іынатын өтемнің мөлшерін азайтуға мүмкіндік беруі тиіс. Бүл мүліктік е сес зиянды әділ өтеу принципін бүзу болып шықпайды;

— ақырында, қазіргі к қықта тиісінше көңіл бөлінбей келе жатқан бір проблеманы шешу талап еті зді. Моральдың талаптарын негізге ала отырып. қылмыстың салдарынан өлге адамға келтірілген мүліктік емес зиянды өндіріп

алу қажет болады; мүндай жауапкершілікті қолдану белгілі дэрежеде өлген адамның туыстарының жа азабының да өтемі болар еді. Адамның жеке басына қылмыспен келтіріл ін зиян үшін жауапкершілік туралы нормалардың қолданылуын жүзеге асьі] ітын қүқық қорғау органдарының қызметінде аталған жүмыс нэтижелер г пайдалану өзіндік мүліктік емес игіліктерге қатысты қорғалу жэне кеі лдік деңгейін де айтарлықтай арттылады. Бүл азаматтардың емір сүру жағ_г ійларының қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңыз-ды рөл атқарады, мүның е мемлекеттік саясаттың қазіргі кезендегі басым бағыттарының бірі болып та ылады.

1. Қараңыз: Теория государства и права /Под ред. С.С Алексеева. - М: Юридическая литература. 1985. 425-бет.

2. Ащеулов А.Т. Кредитные правоотношения колхозов в СССР.- М. 1971. 409-бет.

3. Лившиц Р.З. Теория права: Учебник. - М.: БЕК. 1994. 224-бет.

4. Қараңыз: Сонда. 23-бет.

5. Қараңыз: Хутыз М.Х., Сергейко ГІ.Н. Энциклопедия права: Учебное пособие М.: Былина. 1995. 8-бет.

6. Тархов В.А. Ответственность по советскому гражданскому праву. -Саратов: Изд-во Саратовского ун-та. 1973. 6-бет.

7. Сонда.

8. Қараңыз: Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства: Учебн. посо-бие. - Алматы: Әділет-Пресс. 1997. 5-бет.

9. Қараңыз: Оразаева С. Мои права — мое богатство (проекты) //Ваше право. 1998. 5 маусым.

10. Қараңыз: Басин Ю.Г. Көрсет. жұмыс. 5-бет.

11. Қараңыз: Тархов В.А. Көрсет. жұмыс. 8-бет.

12. Қараңыз: Юрченко А.К. Разграничение административных и гражданских правоотношений //Проблемы гражданского и административного права. -Л.: ЛГУ. 1962. 81-бет.

13. Қараңыз: Газетпдшов Н.И. Деятельность следователя по возмещению материального ущерба. - Казань: Изд-во Казанского ун-та. 1990. 6-бет.

14. Қараңыз: Ведомости Верховного Совета Казах-ской ССР. 1987. №43. 542-бап.

15. Қараңыз: Юридическая газета. 1999. 28 шілде.

16. Қараңыз: САГШРК. 1994. №9. 91-бап.

17. Қараңыз: Додин Е.В. Административная деликтология в системе юридической науки // Советское государство и право. 1991. №12. 33-бет.

18. Қараңыз: Матвеев Ю.Г. Англо-американское деликтное право. М.: Юридическая литература. 1973. 23-бет.

19. Қараңыз: Қазақстал Республикасының Конституциясы — Он екінші сайланған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясында 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған. Алматы. — Санкт-Петербург. 1993.49-бет.

20. Қараңыз: Ведомости Верховного Совета СССР. 1988. №22. 355-бап.

21. Сонда. 1961. №50. 525-бап; Ведомости Верховного Совета и Правительства Казахской ССР. 1964. №2.

22. Қараңыз: Ведомости Верховного Совета СССР. 1973. №27. 348-бап.

23. Қараңыз: СПСССР. 1973. Отд. 1.№20. 111-бап.

24. Сонда. 1989. Отд. 1. №32. 145-бап.

25. Қараңыз: Бюллетень Верховного Суда СССР. 1979. №3. 10-16-беттер.

26. Сонда. 1986. №6. П-19-беттер.

27. Қараңыз: Бюллетень нормативных актов Министерств и Ведомств РК. 1992. №4. 72—78-беттер.

28. Қараңыз: Вестник Верховного СудаРК. 1993. №1. 37-39-беттер.

29. Сонда. 1996. №1. 34-35-беттер.

30. Сонда. 1995. №1. 43-53-беттер.

31. Қараңыз: САППРК. 1993. №8. 97-бап.

32. Қараңыз: Что опер там нашарил: болыной завод в кошаре!//Караван. 1999. 9шілде.

33. Қараңыз: САПП Р С. 1994. №9. 91-бап.