Қазақстан республикасындағы адам қҰҚЫҚтары жөніндегі уәкілдің 2008 жылғы есебі мазм ұ н ы кіріспе

Уәкіл сотталғандардың колонияларда оларға азаптаулары және қорлаудың басқа да тәсілдері мен нысандарын қолдану туралы шағымдарын қарауға баса мән бере отырып, сондай-ақ осы шағымдарды мекеме басшыларының, сонымен юірге жергілікті жерлерде арнайы прокурорлардың тиісті түрде қарамайтындығын пайымдай отырып, осы мәселемен Қазақстан Республикасының Бас прокурорына жүгінді. Үндеуде сотталғандардың нақты шағымдары мен Уәкілдің сауладарын қарастыру кезінде лауазымды адамдар жіберген бұзушылық фактілері келтірілді.

2009 жылға Бас бостандығынан айыру орындарында жатқан адамдардың құқықтарын сақтау проблемалары жөніндегі арнайы баяндаманы әзірлеу жоспарланды.

Уәкіл Азаптауларға қарсы конвенцияның және оған Факультативтік хаттаманың ережелерін орындау үшін:

1. 
   Қазақстан Республикасының Үкіметіне:
   

• 
  Азаматтық сектордың қылмыстық-атқару жүйесінің, сондай-ақ қылмыстық қудалау органдары қызметінің мониторингін жүргізу үшін құқықтық негіз әзірлеу мен қабылдауды тездетуді;
  
• 
  Сотталғандармен азаптауларға немесе лайықсыз қарым-қатынасқа жол беретін лауазымды адамдарды жауапкершілікке тартуды қамтамасыз ететін тетік әзірлеуді;
  
• 
  2008 жылы қарашада Жеенвада өткен Азаптауларға қарсы конвенцияның ережелерін орындау жөніндегі Қазақстанның екінші мерзімдік есебін қарау қорытындысы бойынша Азаптауларға қарсы БҰҰ комитетінің ұсынымдарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлеуді;
  

2. 
   Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотына:
   

3. 
   Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасына:
   

4. 
   Қазақстан Республикасына Әділет министрлігіне:
   

Шетелде Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау «ҚР дипломатиялық қызметі туралы» заңға сәйкес консулдық қызметтердің міндетіне жатқызылған.

Уәкіл туралы ереже оған олардың тұратын немесе болатын жеріне қарамастан, азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сақтау мен қорғауды қамтамасыз ету шараларын қабылдауға міндеттейді.

Есептік жылы Уәкіл шетелде қазақстандықтардың құқықтарын қорғауға қатысты бірнеше өтініштерді қарастырды.

Әділет министрлігі ұсынған мәліметтерге сәйкес 1999 жылдан қазіргі кезге дейін «Неке және отбасы туралы» заңға сәйкес Қазақстан азаматтары болып табылатын 7117 бала сот тәртібімен асырап алынды.

Дегенмен Қазақстанда шетелдіктердің бара асырап алу практикасы 1992 жылдың өзінде нақты енгізілді. Жоғарыда аталған заң енгізілгенге дейн қолданыста болған заңнамаға сәйкес, яғни 1998 жыл басталғанға дейін Қазақстанда бала асырап алу жергілікті атқарушы органдар шешімдерінің негізінде жүзеге асырылды. Осыған байланысты Әділет министрлігінің деректер қорында шетелдіктердің 1992-1998 жылдары қазақстандық балалардың асырап алу туралы мәліметтер жоқ.

Бүгінгі таңда 90-шы жылдардың басында асырап алынған және Қазақстаннан тыс жерге әкетілген балалар кәмелеттік жасқа толды.

«Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» заңның 27-бабына сәйкес Қазақстан азаматы болып табылатын, бірақ шетелдіктер асырап алған бала кәмелет жасына дейін өз азаматтығын сақтайды. Бұл ретте осы балалардың Қазақстан азаматтығынан шығуы осы заңға сәйкес тек олардың кәмелет жасына толғанда және олардың қалауы бойынша жол беріледі.

Сонымен бірге асырап алу тәртібімен қазақстандық балалар кеткен елдерде олардың заңнамасына және мемлекетішілік рәсімдерге сәйкес балаларды асырап алудың сот тәртібі жаңадан қайталанады. Нәтижесінде асырап алынған балалардың Қазақстан азаматтығына тиесілі өз күшін жоғалтады.

Халықаралық бала асырап алудың осы және басқа да проблемалары бойынша 2007 жылы Уәкіл қоғамдық тыңдауларға бастамашылық жасады. Осы іс-шараның нәтижесі бойынша Парламент депутаттарының, БАҚ пен жұртшылық назарына жеткізілген Ұсынымдар қабылданды. Осындай ұсынымдардың бірі Шетелдіктер асырап алған балаларды қорғау және ынтымақтастық туралы Гаага конвенциясын ратификациялаудың мақсатқа сәйкестігі болды.

Алайда осы мәселе 7 жыл бойы талқылау сатысында қалып келеді.

Атап айтқанда 6 өтініш еліміздің аумағына шетелдіктердің келуі туралы заңнама нормаларын бұщғаны үшін жауапкершілікке тарту туралы әкімшілік соттардың қаулыларымен келіспейтіндіктеріне қатысты болды. Осыған байланысты оларға сот шешімдеріне және соттарға өтініштерді қарау Уәкілдің құзыретіне кірмейтіндігі түсіндірілді. Сонымен бірге өтініш берушілердің жауабында олардың одан арғы пайдаланылмаған құқықтық мүмкіндіктері туралы ескертілді.

Уәкіл Ауғанстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Өзбекстан және Ресей Федерациясының азаматтарынан олардың Қазақстан азаматтығын тезірек қабылдауына немесе оларды елімізде тұрақты тұруын қалдыруына жәрдемдесуі туралы, сондай-ақ шетелдіктер алған балалардың Қазақстан азаматтығына тиесілігін тану мәселесі бойынша 7 өтініш алды.

Осы өтініштер «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» заңға сәйкес тиісілі бойынша қарау үшін Ішкі істер министрлігіне жолданды.

Осы өтініштер бойынша Уәкіл мекемесі тиісті шаралар қабылдады.

Ресей азаматтарының Ақмола облыстық көші-қон полициясының азаматтық туралы олардың сауалын қарау кезінде қазақстандық заңнама нормаларын заңсыз қолдануы туралы өтініштері, сондай-ақ Ресей азаматын Атбасар аудандық көші-қон полициясының Қазақстанда шетелдіктердің болу ережесінің талаптарын оның қолданылуында қарастырмайтын әкімшілік сот қаулысына қарамастан Қазақстаннан тыс жерге шығаруы туралы шағымы шара қабылдау үшін ҚР ІІМ-ге жіберілді.

Аталған көші-қон қызметтерінің лауазымды адамдарды жіберген құқық қолданудағы қателіктері мен қызметтегі жаңылысулары кейіннен жойылды.

Шетелдіктерден «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» заңда кепілдік берілген және осы салалардағы қатынастарды реттейтін Қазақстанның арнайы заңдарында көзделген олардың еңбек қызметін жүзеге асыру, денсаулығын қорғау, тұрғын үйге құқықтарын және өзге де мүліктік құқықтарын, сондай-ақ білім беру немесе неке-отбасы қатынастары саласындағы құқықтарын бұзу туралы қандай да бір өтініштер Уәкілдің атына келіп түскен жоқ.

Әркімнің еркін жүріп-тұруна және тұрғылықты жерін еркін таңдауға құқығы туралы Конституцияның 21-бабын іске асыру туралы ақпарат алу тәртібімен Ішкі істер министрлігіне жіберілген Уәкіл мекемесінің сауалына мынадай деректер алынды:

2008 жылдың 11 айында Қазақстанға белгіленген тәртіппен шет мемлекеттерден 1 264 546 , соның ішінде ТМД елдерінен 1 137 214 азамат келген және тіркелген. Олардың ішінде белгіленген келу ережесін бұзғаны үшін 121 мыңнан астамы әкімшілік жауапкершілікке тартылған, оның негізгі бөлігін еңбек мигранттары құрайды.

2.17. Адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттардың нормаларын ұлттық заңнамаға имплементациялау және БҰҰ-ға ұлттық баяндамаларды даярлау мәселелері бойынша ұсынымдар
Халықаралық шарттарды ратификациялау олардың мемлекет заңдарының алдында басымдығын танумен қатар онда көзделген халықаралық стандарттарды ұлттық заңнамада өзгертудің міндеттілігін білдіреді.

Осыған байланысты бүгінде халықаралық құқық қағидаттары мен нормаларының үстемдігін қамтамасыз ету проблемалары сапалы жаңа амалдар деңгейін талап етеді.

Халықаралық шарттардың нормаларын имплементациялау жөніндегі мемлекеттік саясат конвенцияларды іске асыру жөніндегі ұлттық жоспарлар әзірлеу; зерттеу жұмыстарын жүщеге асыру; орталық мемлекеттік органдарда имплементациялауға жауапты адамдарды белгілеу сияқты құрамдарды қамтитындығы белгілі.

Сонымен бірге бүгінгі таңда аталған ұлттық жоспарлар адам құқықтары жөніндегі барлық конвенция бойынша әзірленген жоқ.

Адам құқықтары саласындағы халықаралық құжаттарға қосылудың құқықтық және өзге де салдарлары, осы салдардың «бағасы», қосылудың мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне сәйкестігі және басқалары зерттелмейді, халықаралық проблемалармен және халықаралық құқық нормаларын қолданумен айналысатын министрліктер мамандарының орталықтан оқыту және құқықтық деңгейін арттыру ретке келтірілмеген.

Осыған байланысты Уәкіл бірнеше жылдар бойы Халықаралық шарттарға қосылу және ратификацияланған шарттардың нормаларын имплементациялау стратегиясын әзірлеу қажеттігі труралы ойын білдіріп келеді.

Осы міндетті шешу үшін осы процеске жауапты мемлекеттік органдарды белгілеген дұрыс болады. Өйткені Сыртқы істер министрлігінің жанындағы Гуманитарлық құқық және халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссия жылына екі рет жиналады, негізінен халықаралық мәселелер бойынша министрліктің ақпаратын тыңдаумен шектеледі.

Адам құқықтары саласында орын алған және әлеуетті проблемаларды шешуге жүйелі тәсілдер әзірлеу мақсатында халықаралық шарттар жүйесінің шеңберінде халықаралық ұйымдармен серіктестік бағдарламасын да әзірлеу қажет.

Осындай ынтымақтастықтың пайдалы болуы ратификацияланған шарттар бойынша міндеттемелерді орындау туралы мемлекеттердің ұлттық баяндамаларын БҰҰ Комитеттерінде қараудың:

ұлттық заңнама нормаларын, әкімшілік ережелер мен рәсімдерді, сондай-ақ есеп беретін мемлекеттің құқық қолдану практикасының адам құқықтары мен бостандықтары саласындағы халықаралық стандарттарға сәйкестігін жан-жақты талдауға;

халықаралық шартта бекітілген құқықтардың сақтаулының ағымдағы жай-күйіне жүргізілетін мемлекетішілік мониторинг туралы ақпарат алуға;

қабылданған міндеттемелердің орындалуына бағытталған шараларды әзірлеу мен жүргізуді қоғамдық бақылауда мемлекеттік азаматтық секторға оның өкілдерін ресми жіберуде көрсететін жәрдемінің дәрежесі туралы ақпарат алуға;

қабылданған міндеттемелерді бағалау мен оның тиімділігінің ұлттық өлшемдерін (стандарттарын) белгілеуді бақылауға;

мемлекеттің өз міндеттемелерін іске асыру кезінде туындайтын проблемаларға талдау жасауын бақылауға;

адам құқықтары саласындағы жалпы және мемлекетаралық проблемалар туралы ақпаратты халықаралық алмасуда мемлекетке жәрдем көрсетуге бағытталуынан туындайды.

Сонымен бірге БҰҰ-да қорғау кезінде түпкі нәтижелерге әсер ететін келіспеушілік элементтері тән ұлттық баяндамаларды даярлау практикасы қайта қарауды талап етеді.

Сыртқы істер министрлігінен алынған мәліметтерге сәйкес алдағы 3 жылда еліміз БҰҰ-ға мынадай баяндамалар мен ақпаратты ұсынуға тиіс:

• 
  Экономикалық және мәдени құқықтар жөніндегі БҰҰ комитетіне Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің орындалуы туралы бастапқы баяндама;
  

• 
  Адам құқықтары жөніндегі БҰҰ комитетінде ӘМШ¹ (адам құқықтары жөніндегі әмбебап мерзімдік шолу) рәсімдерінің өтуіне арналған ұлттық баяндама;
  
• 
  Мерзімі – 2010 жылғы сәуір
  

• 
  Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенция бойынша төртінші мерзімдік баяндама
  

• 
  Бала құқықтары туралы конвенцияға екі Факультативтік хаттаманың орындалуы туралы ақпарат;
  

1. 
   Қазақстан Республикасының Үкіметіне:
   

2. 
   Сыртқы істер министрлігіне:
   

Конвенцияларды іске асыру жөніндегі ұлттық есептер мен ұлттық жоспарлардың жобаларын әзірлеуде Гуманитарлық құқық және халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссияның консультациялық және сарапшылық жұмыстарын жандандыру шараларын қабылдауды;

3. 
   Әділет министрлігіне ҚР Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясымен бірлесіп:
   

Адам құқықтарымен байланысты ахуалдың едәуір өзгеруін халықаралық қоғамдастық таныған қазақстандық қоғамды одан әрі демократияландыруда белгілі бір дәрежеде ықпал ететін қоғамдық және мемлекеттік құқық қорғау институттарының белсенді қызметі айғақтайды.

Сонымен бірге мемлекеттің өз азаматтарының құқықтарын заңнамалық қамтамасыз етуде және заңның нормаларын күнделікті өмірде қолдануда жоғары аталған ауқымды жұмыстардың арасындағы белгілі бір сәйкессіздіктерден көрінетін жоғарыда аталған процесті баяулататын факторлардың бар екендігін мойындауымыз қажет.

Жекелеген билік өкілдерінің құқықтық нигилизмі азаматтарды көбінесе өз конституциялық құқықтарына құқықа қарсы тәсілдермен қол жеткізуіне мәжбүр етіп, оларға өз міндеттерін айрықша құзырет ретінде түсіндіріп беруге мүмкіндік береді.

Өз құқықтары мен міндеттерін түсінудегі мұндай сәйкессіздік мемлекет Басшысының жария еткен әкімшілік реформаны жүргізу барысында да көрінеді. Оның мақсаты билікті халыққа барынша жақындастыру, осы қарым-қатынастардың айқындылығы, сондай-ақ мемлекетті басқару процесіне азаматтық секторды белсене тарту болып табылады.

Елде адам құқықтарының толықтығын қамтамасыз етуге сыбайлас жемқорлықтың да кедергі жасауы жалғасуда.

Әлемдік экономикалық дағдарыспен шиеленісе түскен осы ахуалда Уәкілдің оған мемлекет жүктеген функциялары өзекті әрі талап етілуде. Ұлттық құқық қорғау институты ретінде оның қызметінің тиімділігі адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету саласныда мемлекеттің жалпы қабылданған баға өлшемі ретіне танылады.

Осындай өзектілік Қазақстан үшін осы есепте аталған БҰҰ-ның тиісті құрылымдарында тікелей өз құқықтарының бұзылуына шағымдармен жүгінуге азаматтарға мүмкіндік беретін халықаралық құжаттардың алдағы уақытта күшіне енуі байланысты болып отыр.

Мемлекеттік органдар мен азаматтық сектордың көбінесе бірлескен күш-жігер мен өзара іс-қимылдан орындалуы байланысты болатын адам құқықтарын қамтамасыз ету міндеттерінің ортақтығын түсінуі тұрақтылық пен экономикалық орнықтылықты сақтауға, сондай-ақ елдегі азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге ықпал ететіндігі күмәнсіз.

Ең соңында Конституциялық Кеңеске, Жоғарғы Сотқа, Парламент депутаттарына, мемлекеттік органдарға, халықаралық және ұлттық құқық қорғау ұйымдарына, Уәкіл аппаратына құқық қорғау процесінде, сондай-ақ осы есепті дайындауда бірлескен жемісті жұмысы үшін ризашылығымызды білдіреміз.

Оның шағымын қарау нәтижесінде Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 19 қыркүйектегі Жарлығымен бекітілген Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы ереженің 25- тармағына сәйкес Астана қаласы әкімінің атына 2007 жылғы 19 қарашада аталған шағымданушыны мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй алу үшін кезекке енгізу негізін өзгерту қажеттігі туралы ұсыныс жіберілген. Онда өтініш берушінің ұсынған құжаттарына және «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңға сәйкес С.Р. Мұздыбайды кезекте тұрғандар тізіміне «жеңілдіктер мен кепілдіктер бойынша Ұлы Отан соғысыныа қатысушыға теңестірілгендер» ретінде енгізу ұсынылған.

Бірақ әкімнің орынбасары С. Хорошун аталған ұсынысқа жауабында өтініш берушінің үй алуға кезекте түрғанын растаған, ал шағымданушының тұрғын үй құқықтарын іске асыру үшін құқықтық негізді өзгерту мәселесін назарға алмаған.

Мазмұндалғанның негізінде және азамат С.Р.Мұздыбайдың тұрғын үй құқықтарын қорғау үшін құрметті Иманғали Нұрғалиұлы Сізден оны тұрғын үй қорынан тұрғын үй алуға мұқтаж адамдардың тізіміне енгізу енгізу негізін өзгерту мәселесін мәні бойынша қаралуын тапсыруды сұраймын.