Қазақстан республикасының ауылшаруашылық министрлігі
Жобалау үшін бастапқы мәліметтер
жүктеу/скачать 1.52 Mb.
|
| 1.1 Жобалау үшін бастапқы мәліметтер
Қара бидай дәнді дақылдар тұқымдастығына, Secale тегінe жатады. Secale тегіне барлығы 14 түр кіреді. Оның ішінде ғана secale cereale –мәдени өсімдік, қалғандарының барлығы жабайы немесе арамшөп ретінде қара бидаймен араласып өседі. Ауыл шаруашылығында қара бидайдың «S. С. Vulyare» ,кәдімгі қара бидай деп аталатын түpi тараған. Қара бидай Secale montanum Guss түрлерінен шыққан деген болжам бар. Ол Еуропаның оңтүстігінде, оңтүстік-батыс және Орталық Азияда жабайы өседі. Саяхатшылардың кейбір ғалымдары жабайы қара бидайдың ғана емес, сонымен қатар кейбір жерлерде басқа да нандардың болуына мүмкіндік береді. Мысалы, Ф. К. Биберштейн жабайы қара бидайды Кавказ-Каспий даласында, содан кейін Қырымда, Феодосия мен Сарепта маңында кездестірді. К. Линней Еділде, Самараның жанында табылған жабайы қара бидай туралы айтады. Бір кездері Волганың жағалауында өмір сүрген татар тайпалары бұл жерлерге қара бидай әкелуі мүмкін деген болжам бар. Северцов қара бидай Ресейдің оңтүстігінде, Солтүстік Африка мен Орта Азияда өсетін жабайы туыстардан шыққан деп санайды. Қазіргі уақытта Анадолы(Түркия) қара бидайдың отаны болып саналады. Бастапқыда ол арамшөп өсімдігі болып саналды, бірақ Еуропада өсірілген кезде суыққа ерекше төзімділігі арқасында тәуелсіз мәнге ие болды. Қара бидай солтүстік облыстарда астық алу үшiн қолданылса, оңтүстікте мал азығына арналып егіледі. Қара бидайдың Жержүзіндегі егілетін көлемінің 50%-ға жуығы біздің елге тиесілі. Олар солтүстік және орталық облыстарда орналасқан. Қара бидайдың ерекше қасиетінің бірі, оның тез өсуі нәтижесінде арамшөптерді ерте көктемде өсірмей, тұншықтырып тастайды. Сондықтан оны егістіктер тазалығышы деп те атайды. Қара бидайдың дәні бидай дәннінен қарағанда ұзындауболып келсе, ал ішкі құрылысы бірдей деп айтуға болады. Сыртқы құрылысы:ұзындығы 4,0–9,8 мм, көлденеңі 1,4–3,4 мм, қалыңдығы 1,0–3,4 мм болады. Қара бидай өлшемдерінің әртүрлі болуына байланысты, оны жіңішке ұзын, жіңішке қысқа, жалпақ ұзын және жалпақ қысқа деп бөледі. Бұл бөлудің астықты сорттауға маңызы бар. Қара бидайдың дәнінің түсі жасыл-сұр, сары, қоңыр немесе күлгін болады. Бұл түстер кабыршақтарының және алейрон қабатының түстерінен және қабыршақтарының қалындығына байланысты болады. Жасыл дәннің алейрон қабатында хлорофилл, антоциан көк және алқызыл пигменттер, ал қабыршақтарында сары каротиноидтар болады. Олардың қоюлығына қарай түстері де өзгеріп тұрады. Осыған қарамастан жасыл түсті дәннің эндоспермі үлкен және шыны болады деген аңыз бар. Қара бидайдың эндоспермі 73–77, алейрон қабаты 11 –12, ұрығы3,5–3,7, кабыршақтары 6,9–13,0 пайыз болып, дәннің толықтығына қарай өзгеріп тұрады. 1000 дәннің массасы 8–37 г., көлемдік массасы 710–755 г/л-ге жетеді. Химиялық құрамы бойынша қара бидайдың құрамында орташа 12,0 пайыз (10–17 пайыз) ақуыз болады. Бидайдың ақуызымен салыстырсақ, қара бидай ақуызы суға жақсы ериді. Сағызы жуылмайды,бірақ қамырында ол бар. Қара бидайда крахмал 56–63 пайыз, кант 4–8 пайыз, гумми шырышы 1,5–2,5 пайыз болады. Осы шырыштар қара нанға өзіне тән біртүрлі шырыштық тайрақ қасиет береді. Қара нанда суға еритін заттар да көп болады. Қара нанның өзіндік ерекшеліктері бар. Дәмі қышқыл, иici жақсы. Қара жұмыс істейтін адамға қара нан көп күш береді. Бұған үйренген халық оны бидай нанынан да жақсы көреді. Бұдан Қызыл уыт алады, мал азығы және құрама жемдердің қоспасы ретінде пайдалануға болады. Қара бидай күзде себіліп, ерте көктемде тез өседі. Сондықтан ерте орылып, көк шөп ретінде пайдалануға өте қолайлы. Сабаны малға азық, малдың астына төсеуге, қағаз шығаруға, мата жасауға жұмсалады. Қара бидайдың ең бір қолайсыз қасиеті, күзде дестеде жатып немесе қырманда жауынның астында қалса, тез өніп кетеді. Сондықтан мұның орақтан кейінгі пісу кезеңі өте қысқа немесе жоқ деп те есептейді Екіншіден, ол орылмай тұрған кезде жаңбыр көп жауса жатып та қалады, масақтың ішінде тұрып та өнiп кетеді. Бидайға қарағанда қара бидайдың сорттары азырақ, барлығы 50-ге тарта ғана. Оның бәрінің сабаны ұзын, сондықтан өсімдіктер жаңбыр көп жауса жатып қалады. Біp гектардан алынатын өнімнің мөлшері 60 центнерге жетеді. жүктеу/скачать 1.52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|