Құрамында лигнандар бар дәрілік өсімдіктер мен шикізаттар

Құрамында лигнандар бар дәрілік өсімдіктер мен шикізаттар

Сонымен бірге, шикізаттың құрамында флавоноидты қосылыстары микро-, макроэлементтер табылған.

Дәрі-дәрмектер. Подофиллин.

Сақталу мерзімі 5 жыл.
Тесттер

1. Фенол қосылыс деп:

А) әртүрлі биологиялық және биохимиялық функцияларды орындайтын ерекше

органикалық қосылыстар тобы:

Б) ұшқыш сұйық ароматты органикалық қосылыстар қоспасы

В) беттік және гемолитикалық активтілігі бар қосылыстар

Г) өсімдік ағзасында түзілетін табиғи құрамында азоты бар қосылыстар

Д) ароматтық қатардың атомымен қосылған бір немесе бірнеше гидроксил тобы бар

ароматты табиғатты қосылыс

2. Фенол қосылысының классификациясы неге негізделген:

А) қос байланысқа

Б) фармакологиялық әсерге

В) ДӨШ ботаникалық сипатына

Г) бүйіріндегі көміртек атомының шынжырына және ароматты сақина санына

Д) ерігіштігіне байланысты

3. Итжидек жапырағы мен аюқұлақ жапырағының негізгі әсер етуші компоненті болып келеді:

А) гликозидтер

Б) жай фенолдар

В) лигнандар

Г) кумариндер

Д) оксипорич қышқылы

4. Қызғылт семізот тамырымен тамырсабағы жиналады:

А) жапырақтар өсуі кезеңінде

Б) қоңыр күзде немесе қыста

В) ерте көктемде

Г) кез- келген уақытта

Д) гүлдеу және жемістеу фазасында
5. Uvae ursi бұл

А) Қаражидек (ит бүлдірген)

Б) кәдімгі аюқұлақ

В) еркек усасыр

Г) түйе жоңышқа

Д) сасық меңдуана

6. Итбүлдірген жапырақтары МФ ХI бойынша анықталады:

А) полисахаридтер

Б) жүрек гликазидтер

В) арбутин

Г) аспидинол

Д) пеонол

7. Uvae ursi жататын тұқымдас:

А) Ericaceae

Б) Rosaceae

В) Fabaceae

Г) Vassiniaceae

Д) Liliaceae

8. Құрамында лигнандары бар ДӨШ:

А) қытай лимоннигі

Б) тікенді элеуротерококк

В) биік аңдыз

Г) қара бұрыш

Д) барлығы дұрыс

9. ДӨШ фено қосылыстары түзіледі:

А) амин қышқылынан

Б) көмірсулардан және олардың өзгерген өнімдерінен

В) май қышқылдарынан және полисахаридтерден

Г) ароматты қосылыстардан

Д) табиғаты әртүрлі гликозидтерден

10. Eleyterococcus senticosus шикізатын дайындау мерзімі:

А) көктемде сөл бөлінген кезде

Б) Жаздың басында, шілдеге дейін

В) қоңыр күзде, жемістері үлкейіп піскен кезде

Г) гүлдеген кезде

Д) жемістері үлкейе бастағанда

11. Eleyterococcus senticosus жемісінің түрі:

А) алма

В) тұқым

Д) шырынды көпжапырақты

12. Rhodiola rosea өмірлік түрі:

А) ағаш

В) бұта

Д) жартылай бұта

13. Eleyterococcus senticosus негізгі әсер етуші заты:

А) лигнандар

Б) эфир майлар

В) майлы майлар

Г) үштерпенді сапониндер

Д) фенолгликозидтер

14. Eleyterococcus senticosus өмірлік түрі:

А) бұта

В) жартылай бұта

Г) лиана

Д) шөптесін өсімдік

15. Суда, этанолда еритін, эфирда, хлораформда ерімейтін ақ кристалды зат:

А) фенолгликозидтер

Б) жүрек гликозидтер

В) алкалоидтар

Г) полисахаридтер

Д) терпероидтар

16. Өсімдік шикізатынан фенолдар сығындалады:

А) сумен

В) хлороформмен

Г) эфирмен

Д) органикалық еріткіштермен

17. Кәдімгі итбүлдірген өседі:

А) өзен және көл жағасында

Б) егістікпен араласқан орман шеттерінде

В) ориан сайларында

Г) қарағай, жапырақты және шыршалы ормандарда

Д) жазық шөлейттерде

18. Итбүлдірген шикізаты дайындалады:

А) гүлдей бастағанда жеміс пайда болғанға дейін

Б) гүлдегенге дейін және гүлдеу басында немесе жемістері піскеннен қар түскенге дейін

В) жемістерінің 60-80% піскен уақытында

Г) гүлдегеннен жемістері түскенге дейін

Д) қоңыр күз және қыста

19. Екі пропан қалдықтарынан С6-С3 тұратын фенилпропан димері – бұл:

А) фенолгликозидтер

Б) жүрек гликозидтер

В) лигнандар

Г) полисахаридтер

Д) терпеноидтар

20. Смолада, эфир майларында және майлы майларда жақсы ериді:

А) фенолгликозидтер

Б) кумариндер

В) алкалоидтар

Г) лигнандар

Д) терпеноидтар

21. Күл дегеніміз не.

А) микроэлементтерден тұратын зат

Б) эфир майлары бар күрделі зат

В) өсімдік материалынан күлденуде пайда болатын қалдық

Г) дұрыс жауабы жоқ

Д) барлық жауаптар дұрыс

22. 10% тұз қышқылында ерімейтін күл қалдығы қалай аталады.

А) химиялық

Б) кремне-жерлік

В) күлді топырақты

Г) фармацевтикалық активті

Д) барлық жауап дұрыс

23. Мына талдаудың қайсысы фармакогнозия талдауларына жатпайды.

А) химиялық

Б) физико-химиялық

В) люминесцентциялық

Г) микроскопиялық

Д) макроскопиялық

24. Қандай заттардың дәмін көруге болмайды.

А) ұшқыш

В) кристалды

Г) улы

Д) иісті заттар

А) көміртегі қанұасына байланысты

Б) ароматты сақина санына байланысты

В) бүйіріндегі көміртек атомына байланысты

Г) барлық жауабы дұрыс

26. Дәрілік өсімдік шикізатына кірмейтін қоспа болып табылады.

А) топырақ, құм, майда тастар

Б) улы емес өсәімдіктердің басқа мүшелері

В) шыны бөліктері

Г) бір жылдық бұтақшалардың бөліктері

Д) өз түсін жоғалтқан шикізат бөліктері

27. Шикізаттың органолептикалық сипаттарына не жатады.

А) сыну сипаты

Б) сапалы реакция нәтижелері

В) түрі

Г) сыну түсі

28. Тұқымдарды сақтайды.

А) жеке, желдетіп немесе хлороформмен, себебі амбарлы бүлдірушілермен оңай зақымдалады.

Б) жеке себебі эфир майы бар

В) А тізімі бойынша

Г) Жалпы тәртіп бойынша

Д) Б тізімі бойынша

29. Тауар анықтау анализін жүргізу барысында анықтайды.

А) ылғалдын болуын

Б) золдың болуын

В) БАВ болуын

Г) Амбарлы бүлдіргендермен зақымдалу дәрежесін

Д) барлық жауап дұрыс.

30. Тұқым шикізаттың әдетте даярлайды.

А) вегетация кезінде

Б) өскен кезінде

В) гүлдену кезінде

Г) шырын қозғалу кезінде

Д) топырақ асты бөлігінің шіруі кезінде

Жауаптар эталондары:

Қазіргі уақытта 500 ден астам жақсы зерттелінген кумариндер белгілі. Жіктелуі. Бірінші рет табиғи кумариндердің жіктелуі 1937 жылы Э. Шпет ұсынған. Профессор Г.А. Кузнецова бойынша табиғи кумариндер көміртегі ядросына байланысты бірнеше топқа жіктеледі.

1. Жай кумариндер және оның туындылары. а)Бұл топқа дигидрокумарин, мелилот.


Қышқылы және кумарин гликозиді – мелилотозид жатады. Өсімдіктерде өте сирек ұшырашады.

б). Окси, метокси (алкилокси) және метилендиокси кумариндер. Гидроксил не алкоксил топтары бензол сақинасында болады.

2. Фурано кумариндер не кумарон – α – пиронадар, оларда орынбасарлары бензол, фурар не пиран сақиналарында кездеседі.

а) Псорален туындылары:

3. пиранокумариндер (хромено-α- пирон). Кумарин ядросымен конденсацияланған екі, диметилпиран сақинасы бар, орынбасарлары пиран, бензол, пирон сақинасында орналасатын қосылыстар. Олар сызықты немесе ангулярлы болуы мүмкін.

а) ксантилетил туындылары:

г) 2¹, 2¹ – диметил (5¹,6¹,5,6 - кумариндер)

4. 3,4 – бензокумариндер, бұларда бензол сақинасы 3,4 көміртек атомдарында кумарин мен конденсацияланған

5. Куместандар – бензофуран ядросымен 3,4 көміртек атомдарымен жалғасқан кумариндер

бұлар тек бұршақтар тұқымдасындла табылған, эстрогендік қасиеті бар қосылыстар.

6. 3,4 - дибензокумариндер – 7,8 – диокон кумариннің екі қалдығынан тұратын заттар

Олар иілік заттардың құрамында кездеседі.

7. Кейбір кумариндер (кумарин қышқылы) күрделі қосылыстардың құрамына енеді (новобиоцин және т.б.).

Таралуы. Кумариндер 200 түрлі өсімдіктердің, 94 тұқымдастарынан астам, микроорганизмдерде, қарапайым саңырауқұлақтарда, балдырларда кездеседі. Бірақ ең көп мөлшерде жоғары гүлді өсімдіктерде, соның ішінде күрделі кумариндер шатыршагүлділер, бұршақтар, шайқурайлар, кей кезде астерлар тұқымдастарында ұшырасады.

Өсімдіктерде кумариндер топтасы ұшырасады. Олар, көбінесе өсімдіктердің жемістерінде, тамырларында, кейде қабықтарында, тамыржемістерінде, аз мөлшерде және өте сирек жапырақтарда, сабақтарда кездеседі. Кумариндер көбінесе эфир майлы жолдарда, каналшаларда, эпидермисте, түкті бездерде жиналады. Кумариндердің мөлшері әр өсімдікте әртүрлі. Кепкен салмағымен есептегенде 2-5% мөлшерінде болады және ол жыл мезгіліне, өсімдіктің өскен ортасына тығыз байланысты. Оңтүстікте өсетін өсімдіктердің құрамында болатын α- пирон заттар, солтүстікте қарағанда көп мөлшерде болады.
Сібір флоиодикарпус phlojodicarpus sibiricus

(fisch. ex spreng) k. – pol.

Апиацена тұқымдасы apiaceae (um,tliferae)
Сипаттама. Флоиодикарпус туысына жататын, көп жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры ұзын 15-25 см-ге дейін жетеді. Сабақтары жай немесе тармақталған, биіктігі 15-70 см, жалаңаш, қырлы. Көптеген тамырға таяу жердегі жапырақтары жалаңаш, жасыл түсті. Гүлдері күрделі шатырша тәрізді болып шоғырланады, ақ түсті. Жемісі жұмыртқа тәрізді, жалаңаш. Маусым – шілде айларында гүлдеп, шілде – тамыз айларында жемісі піседі.

Таралуы. Краснодар өлкесінде, Иркут, Амур облыстарында кездеседі. Қазақстанда (Алтай) түкті флоиодикарпус – phlojodicarpus vilosus Turez. ұшырасады.

Дайындалуы. Дәрі жасау үшін өсімдіктің тамырларын күзде қазып, жинап алады. Топырағынан тазартады, салқын сумен жуып, кесінділерге бөліп, кептіргіштерде кептірді. Сыртқы белгілер, тамырсабағы мен тамырының үстінгі беті әжімді, ашық сұрғылт не қоңыр-сұрғылт, тамыры саңғыш, сынығы қисық, түсі ақшыл-сары. Хош иісті, дәмі ащылау.

Химиялық құрамы. Тамырының құрамында кумарин қосылыстары: дигидросамидан, виснадин бар.

Дигидросамидин Виснадин
Сонымен бірге, птериксин, самидин, изосамидин, суксдармин, дельтоин, прамчимгин, изоимператорин, умбеллиферон, келлактон, микро,- макроэлементтер кездеседі.

Қолданылуы. Эндотермит. Рейно жүрек ауруларын емдеу үшін тамырынандәрі жасайды.

Дәрі-дәрмектер. Фловерин.

Сақталу мерзімі 5 жыл.

Апиацеа тұқымдасы apiaceae (umbelliferae)

Таралуы. Ресейдің еуропалық бөлігінде, Кавказда, Батыс Сібірде кездеседі. Қазақстанда, Тобыл, Есіл, Ақмола манында, Іле Алатауында ұшырасады.

Дайындалуы. Дәрі жасау үшін жемістерін (Fructus Pastinacae Sativae) жинап алады. Жемістердің шатырының түсі ашық-жасылдан, қоңырқай түске енген кезінде жинайды. Пісіп кеткен жемісі тез шашылып қалады, сондықтан екі рет кесіп жинау керек. Бірінші рет аққошқыл-қоңырқай түске енген жатырын кеседі де, 1,5-2 аптадан кейін қалған жатырлары түгел қоңырқай тартқан кезде өсімдікті түгел баулайды. Кептіріп болған соң әр түрлі қоспалардан тазартады.

Сыртқы белгілер. Жемісі қос тұқымды екі жартылай бөліктерге бөлініп кетеді, түсі ашық қоңырқай, сабан түстер. Иісі татымды, аздап күйдіргіш.

Химиялық құрамы. Құрамында эфир майы, оның ішінде; гептилді, гексил, оксилбутилді эфирлер бар. Жемістерінде флавоноидты гликозидтер (гиперин, рутин, пастернозит), фурокумариндер (2,6%), псорален, изопсорален, бергаптен, изопимценелин, сфондин, императорин, ксантотоксин, ксантотоксол, остхол кездеседі. Бұдан басқа, микро,- макроэлементтер табылған.

Қолданылуы. Медицинада гемофилия (қан ұйымдау), жүрек (стенокардия), өпке ауруларын емдеу үшін өсімдіктің шикізатынан дәрі жасайды. Бероксан препаратын тері ауруларды емдеу (псориаз, витилиго, аллопеция) үшін қолданады.

Дәрі-дәрмектер. Бероксан, пастинацин.

Сақталу мерзімі 2 жыл.

(тісті амми)

Апицеа тұқымдасы apiaceae (umbeliferae)
Сипаттама. Виснага туысына жататын, биіктігі 1 м-ге дейін жететін, екі жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры жұмақталған, ағаш тәрізді, аздап бұраланады. Сабақтары тік, дөңгелекті. Жапырақтары кезектесе орналасқан, екінші және үшінші ретті қауырсынды. Гүл шоғыры күрделі шатыр, диаметрі 10-6 см, гүлдері ұсақ, көріксіз. Жемістері жұмыртқа немесе сопақша жұмыртқа секілді, ұзындығы 2,3-2 мм, екі мерикарпииге бөлінген.

Таралуы. Жабайы түрде Орта Азияда, Оңтүстік Еуропа, Солтүстік Африка кездеседі. Қазақстанда, Украинада, Молдова, Солтүстік Кавказда қолдан өсіреді.

Дайындалуы. Дәрілік шикізат ретінде тісті виснаганың жемістерін (Fructus Visnagae daucodes) тереді. Тұқымы бір кезде пісіп жетілмейді. Сондықтан даярлауды бөліп-бөліп және тікелей, бірден комбаиынмен жүргізуге болады. Шикізат ретінде жаппай қоңырлану кезінде жиналған және кептірілген тұқымы пайдаланады.

Сыртқы белгілері. Жемісі жұмыртқа пішіндес, жалаң, тегіс. Ішкі жағы тегіс, сыртқы жағы дөңес, бір ұшы үшкір. Жіпшелі, 5 қабырғалы. Иісі әлсіз, дәмі ащылау, аздап ауызды қуырады.

Химиялық құрамы. Жемісінің құрамында фуранохромонның туындылары (келлин, виснагин, келлол, келлолгликозид) және басқа пиранокумариндер (виснадин, дигидроксамидин) болады.

Қолданылуы. Жемістері ависан және келлин препараттарды алу үшін қолданылады. Ависан, кевин-спазмолитикалық заттар, олар созылмалы жүрек қан тамырларының жетімсіздігі, тыныс демікпесі ауруларына қарсы пайдаланады.

Дәрі-дәрмектер. Келлин, ависан. Келлин кейбір препараттардың (виснагин, келлитрин, келливерин) құрамында болады.
Кәдімгі аткаштан aesculus hippocastanum l.

Аткаштандар тұқымдасы hippocastanaceae

Таралуы. Өсімдіктің отаны – Солтүстік Америка. Ресейдің европалық бөлігінде, Кавказ, Орта Азияда кездеседі. Қазақстанның оңтүстік аудандарында (Алматы, Шымкент, Жамбыл облыстарында) мәдени өсімдік ретінде өсіріледі.

Дайындалуы. Аткаштанның жапырақтары, тұқымдарын (Fructus et Senima Aesculi hippocastani) піскен кезде, жерге түсіп қалған жерінен жинап алады. Қабығын шырыны жетілген кезде, гүлін гүлдеген кезде, жапырақтарын шілдеде жинайды. Жемісін піскен кезінде жинайды да, күнге немесе кептіргіште 50-60⁰С температурада кептіреді.

Сыртқы белгілері. Жапырақшалары кері жұмыртқа пішіндес, ұшы өткір, шеттері ара тісті, тұқымы ірі, жылтыр, қоңыр түстес.

Химиялық құрамы. Өсімдіктің жапырақтарында флаваноидтар, гликозидтер, оксикумариндер, пуриндік негіздер, нафтохинондар, Е-витамині, фитол, стериндер табылған. Тұқымдарында флаваноидтар, үштерпенді сапониндер (эсцин), кумарин туындылары, Е,В, тобының витаминдері болады.

Қолданылуы. Аткаштанның препараттарын операциядан кейінгі пайда болған тромбозды, жарақаттанғаннан кейін пайда болған ісіктерді, қабынуларды, тромбоэмболияларды емдеу үшін қолданады. Атқаштанның жемістерінің спирті экстрактісі артериялық қысымды төмендетеді, жүрек қызметін жақсартады, қан тамырларын кеңейтеді. Тромбофлебит кезінде аткаштанның жемісінің спирті экстрактісі жалпы қабыну реакциясын және жергілікті ісіну процесін азайтады. Эскузан капилярдың өткізгіштігін төмендетіп, көк қан тамырының тонусын көтереді. Осыған байланысты, препаратты көк қан тамырын көтеруші және антитромбоздық дәрі ретінде геморрой, балтырдың, аяқтың тамырларының варикозы күшеюі кезінде қолданады. Отандық препарат эсфлорид те осындай эффект көрсетеді.

Дәрі-дәрмектер. Спирт тұңбасы, эскузан, эсфлазид, эсцин.

Сақталу мерзімі 1 жыл.

апицеа тұқымдасы. apiaceae (umbeliferae)

Таралуы. Жерорта теңіз жағалауында, Солтүстік Америкада кездеседі. ТМЕ-де Краснодар өлкесінде, Казақстанда өсіріледі.

Дайындалуы. Дәрілік мақсат үшін жемістерін (Fructus Ammi majoris) күзде жинап алады. Жемісін ашық ауаға жайып ылғалдылығынан құрғатады, сөйтіп кептіргішке жайып кептіреді.

Сыртқы белгілері. Піскен және шамалы піспеген жемістері – майда қосдәнектер, ұзындығы 2-2,5 см, жалаңаш. Кейбір қосдәнектері домалақ бесқырлы. Иісі өзіне тән, дәмі ащы, күйдіргіш.

Химиялық құрамы. Жемістерінде фурокумариндер: псорален, ксантотоксин, императорин, изопимпинеллин, бергаптен, мармезин бар.

Қолданылуы. Өсімдіктің шикізатынан алынған дәрілер фотосенсибилизациялау әсері болғандықтан тері ауруын (витилиго, лейкодермия) емдеуге қолданады.

Дәрі – дәрмектер. Аммифурин. Меладинин.

Бұршақтар тұқымдасы fabaceae (geguminosae)

Таралуы. Оңтүстік Қазақстанның кейбір жерлерінде бірнеше километр аймақты алып жатқан аққурайлы шөлейіт далаларда өседі. Түркістанда, Қырғыз Алатауында, Қаратау, Батыс Тянь-Шаньда кездеседі. Орта Азия, Иранда кең таралған.

Дайындалуы. Дәрілік мақсатта жемістерін (Fructus Pslraleae drupaceae) жаз айында жинайды. Қолмен жинағанда қоғап киіп алмаса, қолды күйдіріп жіберетін қасиет бар. Теріп болған соң, тездетіп күнге жайып кептіреді.

Сыртқы белгілері. Дайын шикізаттың құрамы кері жұмыртқа пішіндес, ақшыл-сұр түсті жемістерден тұрады. Дәмі сәл ащылау, хош иісті.

Химиялық құрамы. Жемістерінің құрамында фурокумаринді қосылыстар болады. Олардың ішінде псорален, изопсорален, императорин, сфондин, бергаптен бар.

Бұлардан басқа, шикізаттың құрамында эфир майы, стероидтар, витаминдер, фенол қышқылдары, ащы заттар, каротин, фенолдар (друпацин, друпанол) кездеседі.

Қолданылуы. «Псорален» препараты тері ауруларын (витилиго) емдеу тәжірибесінде ресми фотосенсибилизациялық дәрі болып табылады. Сонымен қатар, қыс-күз айларында малға азық ретінде қолданады. Бірақ, қойлар үшін улы, бедеулік туғызады.

Дәрі-дәрмектер. Псорален.

Сақталу мерзімі 3 жыл.