а, ә, э, е, ы, і
|
Ашық дауыс-
тылар
а, ә, е, э
|
Қысаң дауыс-
тылар
ы, і, ұ, ү, и
|
Жуан дауыс-
тылар
а, о, ы, ұ(и),(у)
|
Жіңінке
дауысты-лар
ә, ө, ү, і, е, (и),(у)
|
Бүл кестедегі и, у әріптерімен таңбаланып тұрған дыбыстар сөз немесе буын ыңғайына қарай бірде жуан бірде жіңішке болып өзгереді. Мысалы: тарих, Иса, бару, қызыл ту. Сонымен бірге и мен у кейде дауысты кейде дауыссыз болатындығын да ескерген жөн.
Дауыстыларды талдау үлгісі:
а – езулік, ашық, жуан дауысты;
ә - езулік, ашық, жіңішке дауысты:
е – езулік, ашық, жіңішке дауысты;
ы – езулік, қысаң, жуан дауысты;
і – езулік, қысаң, жіңішке дауысты;
о – еріндік, ашық, жуан дауысты;
ө - езулік, ашық, жіңішке дауысты;
ұ – еріндік, қысаң, жуан дауысты;
ү – еріндік, қысаң, жіңішке дауысты;
и мен у – қосынды дауыстылар:
ыу, іу, ый
у ұу, үу, и, ій
Ашық, қысаң дауыстыларды жете түсіну үшін былайша көрсетуге де болады:
а, ә, о, ө, е, ы, і, ұ, ү, и, у
Бір нәрсені ашқан секілді иектің төмен түсіп ашылуынан дауыстылар қалай қысаңға айналатыны былай байқалады:
и, а, ә, ы, і, о, ө, ұ, ү, у
Бұл сызбаның сол жағындағы топтан езу еріндікке қарай қалай өтетінін көз алдына келтіру қиын емес.
Жоғарыда айтылғандарды жинақтап, былайша топтастырып көрсетуге болады:
Достарыңызбен бөлісу: |
