негізі ретінде тақырып бойынша сұрақтар

66 
лік күнтізбесі ретінде сипаттайды. Тәуелсіздік зерттеуші Едихан 
Шаймерденұлы Жаратушыдан шыққан алғашқы монотеистік сенім 
деп анықтайды. 
Оқу құралы аясында тәңірлік түркі әлемінің рухани негізін 
құрайтын саз музыкалық мәдениеті мен өнерінің мәдени типі ретінде 
айқындау заңды. Осы шешімді негіздей отырып, біз орыс мәдениет- 
танушыларының конфуций-даоистік, үнді-буддалық, исламдық және 
христиан мәдениеттерінің типологиялық ұстанымына сүйенеміз. 
Тәңірлікті аталған мәдени түрлерге жақындататын ортақ нәрсе – 
діндарлық тенденциясының үстемдігі. Сонымен бірге жоғарыда 
аталған түрлерден айырмашылығы, тәңірлік діни (табыну) болмысты 
күнделік өмірден бөлмейді, керісінше Көк әлемін және жердегі Осы 
әлемді бір рухани шындыққа біріктіреді. Бұл түрлерден айырмашылық, 
ең алдымен, өзіндік ерекшелік-тәңірлік-мәдени күнтізбесі болғанында. 
Қазақтар арасында «мүшел» деген атпен белгілі ол өзбектер, түркмен- 
дер, ноғайлар, әзірбайжандар, ұйғырлар, түріктер арасында «мучаль» 
немесе «муджъаль» қызметін атқарады. 
Тәңірлік мәдениетінің ерекшелігі – миф, мораль, дін, өнер, 
философия, білім беруінің бөлінбейтіндігінде; бастапқы бүтіндікті 
сақтау және дамыту. Басқаша айтқанда, бұл мәдени тұтас, ол үшін 
жеке мәдени формаларға бөліну тән емес. Бұл сонымен қатар тәңірлік 
түркі дүниетанымының ерекшеліктерін ескертетін діни идея екендігін 
түсіндіреді. Мұнда, жоғарыда айтылғандай басқа мәдени түрлерден 
айырмашылығы. 
Жетекші тәңірліктанушы Н.Г. Аюпов христиандар мен будда- 
лықтар, манихейлер мен зороастрлықтардың түрік қағанаттарында 
тыныш өмір сүргенін жазады. Бұл мүмкіндік тәңірліктің ашықтығы- 
мен, жоғары төзімділігімен және әмбебаптығымен берілді. Сонымен 
бірге Түркі қағанаттарында таратылған әртүрлі діни идеяларға 
қарамастан, тәңірлік рухани негіз болып қала берді. Көне түркі жазба 
ескерткіштері көрсеткендей, Тәңірге, Қасиетті Отанымызға (Йер-Су) 
сену және ата-баба құрметі түркі халықтарының санасында үстем 
болып қала берді. 
2. Күй – саз мәдениетінің негізі ретінде 
Аспан (рухани) мен жердің (пендешілік) теңдігі, дүниетаным мен 
дүниеге көзқарастың тұтастығы тәңірлік мәдениеттің күй (көне 
түркілік «көк» сөзінен) сияқты феноменінде көрініс тапты. Адамзат 
өзі тіршілік еткен кезең ішінде рухани шындыққа кірудің көптеген 
жолын ойлап шығарған. Буддалық мәдениетте бұл – медитация, 
христиандық түрде – мінәжат ету, ислам әлемінде – намаз. Тәңірлік 
мәдениет түрінде Құдіретті Сөз Дүниесі мен Күмбірлеген Күй 

67 
Сфераларының Дүниесі ажырамас синкрезисін білдіретін күй, яғни 
көк болып табылады (Едихан Шаймерденұлы). 
«Көк» кілттік константасының этимологиясы әртүрлі аймақтық 
нұсқалар мен көпмағыналық мәнге ие: Тәңір сөзінің синонимі; көңілдің 
ең жоғарғы сәті, көтеріңкі көңіл – күй; музыканың жалпы көрінісі, 
«саз» терминнің синонимі. Қазақтарда, қырғыздарда, түрікмендерде 
ұлттық аспаптарға арналған бұл күй, немесе куу; алтайлықтар мен 
хакастарда – «кай» – эпикалық аңыз; татарлар мен башқұрттарда – әрі 
ән, әрі аспаптық шығарма. Күй әртүрлі орындаушылық нұсқаларда, 
атап айтқанда, аспаптық шығарма, ән, жыр ретінде қазір де Ұлы 
Даланың көптеген халықтарының классикалық мұрасы болып табылады. 
Күйді медитациямен, мінәжатпен және намазбен жақындастыра- 
тын тұсы бұл Ғарышты ауқымды ұғыну мен оны тиісті түрде Әлемді 
үлгілеп білу қасиеті. Күйдің, яғни Көктің тыңдаушыға әсер ету күшін 
сиқырмен салыстыруға болады, өйткені ол дыбыстық вибрациялар, 
яғни дірілдер жасырынған жайма-шуақтық пен рақаттану сезімін 
сыйлайды. Соңдықтан қазіргі күйтанушылар оны сакральді-медита- 
циялық өнер ретінде белгілейтіні кездейсоқтық емес. 
Ғарыштық үйлесімділік заңдылықтарын қалыптастырушы және 
тыңдаушының бойынша Универсуммен біріккендік сезімін тудыра- 
тын күй, ешқандай берілген масштабтар мен шектерді білмейтін, 
адамның сыртқы және ішкі космосы кеңістіктерін байқататын және 
біріктіретін нүкте болып табылады. Сондықтан күйдің орындалуына 
себеп болған оқиға ерекше тереңдік пен өмірлік мәнге ие болады... 
адам сол жағдаяттан көтеріліп, оның шегінен қиыры жоқ масштабқа 
шығып, өзін, жер кеңістігі мен Жарық Дүниені бір тұтас ретінде 
қамтып, өзін-өзі қалыптастырады» [Қ.Ш. Нұрланова, 6-7-бет]. 
Күйдің әсері сөз бен саздың ажырамас бірлігімен байланысты, 
мұнда бір тұтас болған сезім мен ой адамға тиісті әсер береді. 
Күйшінің бейнелі тілімен айтылған вербалды мәтінде (ауызша сөз) 
жоғары философиялық қорытынды жатыр. Бірақ бұл тұлғадан тыс 
теориялық жалпылау емес. Керісінше, ол тұлғалық бастамаға терең 
қаныққан, адами жылылыққа толы, эмоциялық тұрғыда сезінілген 
және осы тұрғыда ол тек санаға ғана әсер етіп қоймай жүрекпен 
бағытталатын сана. 
Күйші Жаратушы мен Оның Жаратылысын бірыңғай рухтанды- 
рылған Универсумға біріктіретін және о дүние мен бұ дүние арасын- 
дағы тік және көлденең байланысты жүзеге асырушы Медиум, яғни 
келістіруші болып табылады. Дүниежүзілік мәдениет тарихында 
тәңірліктің алғашқы насихаттаушысы Күй Атасы Қорқыт Әулиенің 
есімі сақталған. Күйдің тәңірлік рухани туралы ілімі ауызша, халық 

68 
есінде сақталғанын атап өткен жөн. Тарихи болмыстың барлық 
қайшылықтарына қарамастан қазіргі заман күйшілерінің күйлері ғана 
емес (Құрманғазы, Дина, Дәулеткерей, Тәттімбет), Қорқыт Ата Әулие 
мен оның шәкірттерінің көне аңыз-күйлері де көшпенді менталдылық, 
яғни ділдік тасымалдаушыларының есінде сақталып, бүгінгі күнге 
дейін ұқыптап жеткізілгендігі таң қалдырады. 
Шынымен де, қазақтар айтқандай, адамдарда ғана емес, күйлердің 
де, жырлардың да және тәңірлік мәдениеттің басқа феномендерінің де 
«арқасы бар». Өйткені олар құрдымға кеткен жоқ. Ендігі іс келер 
ұрпақта: рухты тиісті нысанда кодификациялайтын, яғни қисындау- 
дың Даланың ауызша мәдениеті заманауи шындық артефактілері 
(лат. – жасанды істелген мәдениеттің жемісі) әлемінде өшіп қалмауын 
қадағалау қажет. 
Сонымен тәңірлік мәдениеттің өзгешелігі мен айрықша ерекше- 
лігі оның тұтас сипатын құрастырады. Бұл жерде болмыстың сакралды 
(діни) және пендешілік (секулярлы) салалары бір тұтастықты құрайды. 
Мұнда мәдениеттің культ, яғни табыну ретіндегі мәні сақталған, 
осыған байланысты жекелеген мәдени нысандардың дифференциациясы 
анағұрлым аз бейнеленген. 
Саздың ауызша мәдениетінің жазбаша өркениеттен түбегейлі 
ерекшелейтін керемет ерекшелігі – рухани және материалдық 
принциптердің бірлігі. Бұл заңды. Неге десе Рух дегеніміз дерексіз, 
абстрактілі ұғым емес. Рух, руханилық – мәдениеттің мазмұны мен 
формасын анықтайтын негіз. 
Заманауи ғалымдардың зерттеулеріне сәйкес, Орталық Азияның 
түркітілдес және моңғол тілді көшпелілерінің игілігі болып табыла- 
тын тәңірлік өз өмірін Қазақстан, Ресей, Монғолия, Әзірбайжан және 
басқа елдер халықтарының туған ортасында жалғастыруда. Бұл факт 
тәңірлік мәдениеттің дамып келе жатқан феномен ретінде өміршең- 
дігін көрсетеді. Оған дәлел – тұрақты халықаралық конференциялар, 
соның ішінде Қазақстанда өткен «Тәңірлік және Еуразия халықтары- 
ның эпикалық мұрасы: шығу тегі мен қазіргі заман» 6-шы халықара- 
лық ғылыми-практикалық конференциясы (2017 жылғы 14-16 маусым, 
Астана). 

жүктеу/скачать 6.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: