Б. Мағзұмов МӘтін лингвистикасы
жүктеу/скачать 0.51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Генеритивтік регистрде
- Волюнтивтік регистрдің
| Информативтік регистр айтушыға белгілі немесе ой елегінен өткізген фактілер, оқиғалар, қасиеттер туралы хабарды ұсынады. Информативтік регистр айтылымдары мынадай болып келеді: «Менің білуімше...», «...екені белгілі».
Генеритивтік регистрде айтушы өмірді тәжірибемен және әмбебап біліммен шендестіре отырып, жинақталған ақпарат береді. Генеритивтік регистрлер ой түйіні, қанатты сөздер, мақал-мәтел түрінде болады. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» (М.Әуезов). «Ер елді қорғайды, ел ерді қорғайды» (Мақал). Диалогта волюнтивтік және реактивтік регистрлер құралдары өткеріледі. Волюнтивтік регистрдің міндеті-адресатты іс-қимылға, ақиқат үзіндісін өзгертуге шақыру, реактивтік регистрдің міндеті-жағдайды бағалау болып табылады. Мысалы Маған күйеуге ти, - деді тырна. – Сендей ұзынтұраға қалай тимейін... (В.Даль. Ертегілер). Бұл диалогта волюнтивтік регистр тырнаның с өзі, реактивтік-құтанның сөзі түрінде берілген. Предикативтік бірліктердің көптігінен немесе олардың бірігуінен дерексізденіп, бір типті мәтіндерде қолданылатын сөйлеудің коммуникативтік регистр ұғымы нақты айтылымдарда, мәтіндерде немесе олардың үзінділерінде беріледі. Бір жағдайда ол еркін, қозғалмалы, екінші жағдайда қатаң шектеулі комбинацияларда қоғамдық – сөйлеу практикасының әр түрлі текстер мен жанрларындағы мәтіндердің композициясын құрайды. Сонымен, айтушының оқиғалар мен әлем туралы білімді қабылдауы мен мәтіндік түсінігі, біріншіден, сөйлеу қорындағы тілдік және сөйлеу құралдарының жүйесімен, екіншіден, хабарға және сөйлеудің интенциясына қатысты кеңістік-уақыт ұстанымымен айқындалады, бұл көзделген коммуникативтік типтердің (сөйлеу регистрлерінің) шеңберінде реттелуіне кедергі келтірмейді. Мәтінді сипаттаудың мұндай жолы оның тек сөйлеудің нақты актісімен байланысты нақты бірлік қана емес, ең жоғары деңгейдегі тілдің абстрактілі бірлігі ретінде де көрінетінін дәлелдейді. О. А. Лаптева мәтінге «вербальды қатынастың барынша кешенді бірлігі» деген анықтама бере отырып, мәтінмен қоса «сөйлеу шығармасы» ұғымын ұсынып, «мәтіннен айырмашылығы оның басталуы-ортаңғы бөлігі-аяғы болады, ал мәтінге қатысты мұндай талаптардың болуы міндетті емес. Бұл кез-келген шығарма мәтін бола алады, алайда кез-келген мәтін шығарма бола алмайды дегенді білдіреді»,-десе, зерттеушілердің көпшілігі мәтін - әрқашан тақырыптың басталуы, дамуы және аяқталуы бар сөйлеу шығармасы деп есептегендіктен, бұл тұжырым даулы [3]. Соңғы жылдары лингивистикалық әдебиетте мәтін терминімен қоса дискурс (фр. discours – сөйлеу) термині пайда болды. Дискурс-экстралингвистикалық факторлар жиынтығындағы байласымды мәтін; оқиға аспектісінде алынған мәтін; нысанды әлеуметтік іс-қимыл ретінде қарастырылатын сөйлеу; адамдар мен олардың сана механизмдерінің әрекеттестігіне қатысушы компонент, яғни «нақты өмірмен байланысты» сөйлеу. Коммуникативтік лингвистиканың барлық зерттеулерінде сөйлеудің ғана емес, тілдің де негізгі бірлігі болып мәтін танылады. Тілдің әлдебір деңгейлеріне қызмет ететін тілдік варианттар коммуникация процесінде мәтін құрауға қатыса отырып, жаңа қасиет пен функцияны иеленіп, мәтіннің элементтеріне айналады. Осылайша мәтін барлық деңгейдегі тіл мен сөйлеу варианттарын синтездеп, «өзіне тілдік мағына мен сөйлеу ерекшеліктерін біріктіреді. Ол-бір мезгілде тіл бірлігі және сөйлеу шығармасы». Ғалымдардың бәрі бірдей мәтінді сөйлеудің әрі ауызша, әрі жазбаша формадағы шығармасы деп есептей бермейді. Бір зерттеушілер (И. Р. Гальперин, Л. М. Лосева) мәтінді сөйлеудің тек жазбаша формасында таныса, басқалары (И. В. Арнольд, О. А. Лаптева) ауызша сөйлеу шығармалары, негізінде монологтық шығармаларды да мәтін деп есептейді. Кейбір ғалымдар оны кез-келген сөйлеу ниетін, соның ішінде жай сөйлесу ретінде түсініп, диалогта мәтіннің болатынын айтады. Ғалымдардың көпшілігі белгілі бір түрде құрастырылған сөйлеуді мәтін деп есептейді. Мәтін тек жазба құжат түрінде объектіге айналады деп кесіп айтуға болмас. Жазбаша да, ауызша да қарым-қатынас жасаймыз. Демек, жазбаша айтылымдар (мәтіндер) ғана емес, оқушыларға (студенттерге) көркем және публицистикалық шығармалардан үзінді түрінде ұсынылатын грамзапистер мен таспаға жазулары, сол сияқты таспаға жазылған ауызша айтылған сөйлеулер де талдау тақырыбы болуға тиіс. Сөйлеу шығармасы ретінде мәтіннің негізгі белгілері: - тұтастығы (яғни байласымдылығы мен композициялық аяқталуы); - аяқталуы, яғни автор ойының (мазмұнның) айтылып бітуі; - модальділік (автордың хабарға көзқарасы, авторлық баға және өзіндік баға); - нысандылық және прагматикалық ұстаным. Мәтін – мағыналық және құрылымдық аяқталуымен, автордың хабарға көзқарасымен, хабардың нысандылығымен және прагматикалық ұстанымымен сипатталатын ауызша немесе жазбаша формадағы хабар. Сонымен бірге, мәтін ұғымына қатысты көптеген тұжырымдарды қарастыра келе, біз мәтінге тән категорияларды ерекше назарға ала отырып, ресей мәтінтанушы ғалымдарының бірнеше анықтамаларын ұсынамыз. Алдымен, Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте «Текст (от лат. textus – ткань, сплетение, соединение) объединенная смысловой связью последовательность знаковых единиц, основными свойствами которой являются связность, цельность» [4, 507]. И. Р. Гальперин мәтінді аяқталған, объективтелген жазба құжат ретінде,... бірқатар ерекше бірліктері мен атауы бар, түрлі лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстармен біріктірілген, белгілі бір мақсат пен прагматикалық бағыты бар сөйлеу шығармашылығының туындысы деп анықтайды [1, 17]. О. И. Москальская мәтіннің коммуникативтік маңыздылығын айқындай отырып,... « «мәтін» деп бір жағынан, бір немесе бірнеше сөйлемдерден тұратын, сөйлеушінің ойы аяқталған, кез келген айтылған пікірді түсінсек, екінші жағынан, повесть, роман, газет немесе журнал мақалалары, ғылыми мақалалар, түрлі құжаттар тағы басқа осы сияқты тілдесім (речевые) туындылары» деген анықтама береді [5, 12–14 б.]. А. Ф. Алефиренко мәтінді төмендегідей анықтайды: «Мәтін – бұл тұтастық, коммуникативті құрылым, оның компоненттері автордың коммуникативті интенциясымен ұйымдастырылып, иерархиялық, семантикалық құрылымға бірлескен» [6, 4]. «Мәтін» ұғымын қалыптастыруда, түсіндіруде, талдауда қазақ лингвист ғалымдары да айтарлықтай еңбек етіп келеді, әсіресе соңғы жиырма жыл көлемінде ғылыми сапасы жоғары талай-талай зерттеулер жарық көрді. Осы тұрғыда Р. Сыздықтың, Б. Шалабайдың, С. Мұстафинаның, З. Ерназарованың, Г. Әзімжанованың, Г. Есмағұловтың, Д. Әлкебаеваның, Г. Әбікенованың, А. Әділованың, М. Маретбаеваның, Г. Смағұлованың, Ж. Қайшығұлованың, Г. Кәріпжанованың және т.б. еңбектерін атаймыз. Қорыта келгенде, мәтін – көпаспектілі, әр түрлі бағытта зерттелетін күрделі лингвистикалық құбылыс, ең жоғары коммуникативтік бірлік. жүктеу/скачать 0.51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|