Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. Алматы: 2007

Әлемдік тәжірибеде көптеген мемлекеттерде, мысалы, АҚШ пен Ұлыбританияда атаулы бағалы қағаздар көп тараған болса, ал Германияда - ұсынушы бағалы қағаздары көп тараған.

Бағалы қағаздарды биржалық тауар ретінде оның мүліктік құқығы неге қатысты болуына байланысты (тауардың өзіне ме, не­месе оның бағасының өзгеруіне ме) шартты түрде екі үлкен класқа бөлуге болады (9.2. Сурет).

Екінші класқа туынды бағалы қағаздар жатады. Олар:

Біріншіден, биржалық активтің негізі болған бағалы қағаздың бағасының өзгеруіне байланысты туындаған мүліктік құқықты қағазсыз білдіреді; Екіншіден, тауардың бағасына (мысалы, астық, ет, мұнай және т.с.с), негізгі бағалы қағаздардың бағасына (әдетте, акцияның индексіне, облигацияға), несие нарығының бағасына (проценттік ставка), валюта нарығының бағасына (валюта бағамы) шығарылған бағалы қағаздар. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстік шарттар (тауарлы фьючерстер, валюталы фьючерстер, проценттік фьючерстер, индекстік фьючерстер) және еркін айналыстағы опциондар жатады.

Қорыта айтқанда, қазіргі биржаларда сатылатын негізгі бағалы қағаздар ол - нарықтық бағалы қағаздар, яғни биржада не­месе биржадан тыс еркін сатылатын және сатып алынатын бағалы қағаздар. Әйтседе, кейбір бағалы қағаздардың айналысы шектеулі болуы мүмкін, ондай жағдайда оларды келісілген мерзімнен кейін тек шығарушының (эмитенттің) өзіне ғана сатуға болады. Ондай бағалы қағаздар нарықтық емес, сондықтан олар биржалық тауар болмайды. Сондай-ақ шектеулі көлемде, немесе бір данасы ғана шығарылған бағалы қағаздар да биржаға айналысқа түсірілмейді. Биржалық тауар болу үшін және биржадағы тұрақты сұраныс пен ұсынысты қанағаттандыру үшін соған ие бағалы қағаздар түрлерін ғана қажетті көлемде шығару керек.

Биржалық сауда табысты болуы немесе капиталды жогалту қауіпімен байланысты болуы мүмкін. Сондықтан биржалық бағалы қағаздарды болатын қауіпті ескере отырып бағалаған жон. Бағалы қағаздар қауіптілік деңгейіне қарай орналасады (9.3. Су­рет). Бағалы қағаздардың табыстылығы жоғары болған сайын, қауіптілігі де жоғары болады. Табыстың кепілдігі (немесе бағалы қағаздардың сенімділігі) жоғары болған сайын қауіптілігі де төмен болады.

Сонымен, биржада айналысқа түсетін бағалы қағаздардың басты белгілері:

Біріншіден, бағалы қағаздарды шығарушы органның (эмитенттің) тарапынан шектеусіз еркін сатып алынуы және сатылуы керек.

Екіншіден, эмитенттің сенімділігі, оның шығынсыз қызметі мен өзіне алған міндеттемелерін орындауы керек.

Үшіншіден, эмитент-компанияның мөлшері және еркін айналыстағы акциялардың, облигациялардың және басқа да бағалы қағаздардың саны көрсетілуі тиіс.


9.4. Сурет. Бағалы қағаздарды қауіптілік және табыстылық деңгейі бойынша орналастыру
9.4. Валюта - биржалық тауар
Әр мемлекет ішкі тауар-ақша айналымында өз ұлттық валютасын қолданады. Ал шетелдік несие, инвестициялар, мемлекетаралық төлем бойынша және т.б. сыртқы саудада есеп айырысқанда қолданылатын біртектес халықаралық айырбас құралының болмауынан өз ұлттық валютасын басқа ел валютасына айырбастау қажеттілігі туындайды. Валюта деп әр елдің ақша бірлігін айтады. Валюта бір елдің ақша бірлігінің атауымен аталады, мыс, АҚШ доллары, Жапонияның иені, Ұлыбританияның фунт стерлингі және т.с.с Әдетте онымен бағалы қағаздарды, төлем құралдарын, сондай-ақ асыл металдардың құнын белгілейді.

Валюта - ерекше тауар. Валютаны сатып алу-сату операциясы үшін әр валютаның бағамын білу керек. Валюта бағамы салыстырылатын екі валютаның ара қатынасын білдіретін көрсеткіш. Басқаша айтқанда, валюта бағамы - ол бір елдің валютасын сатқанда немесе сатып алғанда оны басқа елдің валютасымен көрсеткен баға. Валюта бағамын валютаға сұраныс пен ұсыныс негізінде ашық нарық айқындайды немесе мем­лекет (әдетте мемлекеттің Орталық банкі) белгілейді. Валюта нарығында сұраныс пен ұсыныс үнемі өзгеріп тұратындықтан, валюта бағамы - өзгермелі көрсеткіш. Ұсыныс шектеулі бол­са, валюта бағамы жоғарылайды, ал ұсыныс көп болса, валюта бағамы төмендейді.

Валюта бағамын айқындағанда тікелей және кері баға кесу әдістері қолданылады. Ол үтірден кейін төрт белгіге дейінгі дәлдікпен анықталады. Ең көп тарағаны - тікелей баға кесу әдісі. Әдетте, шетел валютасының 100 бірлігі ұлттық валютаның белгілі бір сомасының өзгермелі көлемін көрсетудің негізі болып табылады. Мыс, Швейцария франкінің бағамы 72,5505 Голландия гульденіне тең деген 100 гульденге 72,5505 Швейцария франкін береді дегенді білдіреді.

Кері баға кесу әдісі сирек қолданылады. Оның негізі болып ұлттық валютаның нақты сомасы алынады. Kepi баға кесу деген тікелей баға кесуге кері келетін мөлшер. Ол негізінен Англияда қолданылады. Себебі 1971 жылға дейін Англияның ақша-несие аясында ондық жүйе болмағандықтан тәжірибеде кері баға кесу әдісін қолдану оңай болды. Осы әдісті кейіннен ондық жүйе енгізілген соң да сақтап қалды. Кері баға кесу мына теңдікпен өрнектеледі: 1 ф. стерлинге .8260 АҚШ доллары.

Валютаны сатып алуда және сатуда валюта бағамы әртүрлі бо­лады. Атап айтқанда:

1. 
   Банк валютаны сатып алушының бағамымен алды делік. Мыс, 72,5505 Швейцария франкінің бағамы 100 Голландия гульденіне тең деген, бұл банк 72,5505 швецария франкіне 100 гульден алуға дайын дегенді білдіреді. Сөйтіп, 1 шетел валютасына ұлттық валютаның белгілі бір сомасын алуға болады.
   
2. 
   Банк валютаны сатушы бағамымен сатады. Мыс, 72,5505 Швейцария франкін сатушы бағамы 100 гульденге тец деген, бұл банк 100 гульденге 72,5505 Швейцария франкін алуга дайын дегенді білдіреді. Сатушы мен сатып алушы бағамының арасындағы айырма маржа деп аталады, ол банктің пайдасын құрайды. Оны банк өз шығындарын өтеуге жұмсайды. Ол айырма әрбір нақты валюта мәмілесі үшін оның сатылу уақыты мен сатылу орнына байланысты өзгеріп тұрады. Соңғы кездері алдыңғы қатарлы валюталар бойынша сатып алушы мен сатушы бағамының айырмасы едәуір қысқарды. Валюта операцияларын жүргізу үшін жұмсалатын шығындар компьютерлік техниканы енгізу және са­уда айналысының өсуі есебінен азаюда.
   
3. 
   Сатып алушы мен сатушы арасындағы бағамның орташа арифметикалық шамасын анықтау үшін ұзақ уақыт аралығындағы экономикалық салыстыруға арналған орташа бағам қолданылады. Шындығында бұндай бағам іс жүзінде қолданылмайды, дегенмен оның мөлшерін бұқаралық ақпарат құралдары күнбе-күн хабарлап тұрады.
   
4. 
   Қазіргі кезде валюта операцияларын жүргізгенде екі ше­тел валютасының бағасын білдіретін кросс-курс бағамы кең қолданылуда. Мұнда мәмілеге қатысушы ұлттық валютаның бірде-біреуі қатыспайды. Мысалы, швейцария банкінің 100 неміс маркасына шаққандағы бағамы 24,0735 фунт стерлинг делік, ол германия банкінің 100 швейцария франкіне бағамы - 37,7324 франция франкіне тең дегенді көрсетеді.
   

X швейцария франкі = 100 швед кронына;

3,7946 швед кроны = $1 АҚШ долларына;

1,9872 швейцария франкі = 1$ АҚШ;

Сонда, 100 швед кроны =_ = 52,3692 швейцария франкі болады.

Валюта еркін (немесе ішінара) айырбасталымды болса, яғни оны халық пен ұйымдардың сатып алу-сатуына мемлекеттік шек­теу қойылмаған жағдайда ғана шетел валютасымен биржалық сауданы ұйымдастыруға болады. Әдетте шетел валютасын американдық долларға, ағылшын фунт стерлингіне, еуроға және т.б. кейбір валютаға шаққандағы биржалық класпен (бағамен) айналысқа түсіреді.

1. 
   Биржалық тауардың негізгі белгілері қандай?
   
2. 
   Әлемдік практикада биржалық тауардың қандай кластары бар?
   
3. 
   Заттық биржалық тауардың негізгі сипаттамалары қандай?
   
4. 
   Тауар биржаларында ақпаратқа қандай талаптар қойылады?
   
5. 
   Бағалы қағаздардың атқаратын қызметтері қандай?
   
6. 
   Бағалы қағаздардың мерзімдік, кеңістік және нарықтық сипаттамасы қандай?
   
7. 
   Бағалы қағаздардың қағазсыз формасының пайда болуының маңызы неде?
   
8. 
   Туынды бағалы қағаздардың негізгілерден айырмашылығы неде?
   
9. 
   Неліктен валюта биржалық тауар ретінде жүреді?
   

10. 
    Валютаны сипаттайтын негізгі белгілер қандай?
    
11. 
    Валюта бағамын айқындайтын әдістер қандай?
    
12. 
    Валюта бағамының түрлері қандай?
    

Бағалы қағаздар нарығы кез-келген елдің нарығының құрамдас бір бөлігі. Бағалы қағаздар нарығының негізі - тауар нарығы, ақша және ақшалы капитал. Бағалы қағаздар нарығы тауар нарығынан туындайды және оның үстіндегі қондырма тәрізді.

Бағалы қағаздар нарығының түрлері:

• 
  халықаралық және ұлттық;
  
• 
  ұлттық және аймақтық;
  
• 
  нақты бағалы қағаз түрінің нарығы (акция, облигация және т.б.);
  
• 
  мемлекеттік және корпоративтік (мемлекеттік емес) бағалы қағаздар нарығы;
  

Кез-келген нарық капиталды көбейтетін нарық немесе солай болуы тиіс нарық. Осы тұрғыдан алғанда кез-келген нарық капи­тал жұмсау нарығы.

Ақша қаражаттары ішкі және сыртқы көздер есебінен тартылуы мүмкін. Ішкі көздерге әдетте амортизациялық аударым және пайда жатады. Сыртқы көздерге - банктік ссуда және бағалы қағаздар сатудан түскен қаржы жатады. Жалпы алғанда қоғамда ішкі көздер басым болады, себебі сыртқы қаржы көздері ішкі көздерді қайта бөлудің нәтижесі. Айта кететін жәйт, қайта бөлінген қаржы өз елінікі ме, әлде басқа елдікі ме, ол маңызды емес. Дамыған елдерде тартылған қаражаттардың орташа есеппен 75%-ке жуығы ішкі қаражат көздерінен құралса, ал банктік ссуда мен бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржының әрқайсысы 5 және 20% болады.

Бос ақша қаражаттарын пайда табу үшін көптеген салаға: өндіріске және басқа шаруашылық істерге (өнеркәсіп, құрылыс, са­уда, байланыс жәнет.б.), қозғалмайтын мүлікке, антиквариатқа (сирек бұйымдар), құндылықтар мен асыл тас және құнды металдарға, өнер туындыларына инвестициялауға болады. Егер отандық валю­та құнсызданса ақша қаражаттарын шетел валютасына, зейнетақы мен сақтандыру қорларына, әр түрлі бағалы қағаздарға салуға, ссудаға беруге немесе проценттік өсім төленетін банктік депозитке салуға және т.б. жұмсауға болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы - бос капиталды жұмсайтын көптеген салалардың бірі. Сондықтан уақытша бос қаражаттарды тарту үшін нарықта бәсекелесу керек. Осы айтылған капитал жұмсау нарықтарының арасында қаражат қозғалысы көптеген факторларға байланысты болады. Олардың негізгілері:

• 
  нарықтың табыстылық деңгейі;
  
• 
  нарыққа салық салу жағдайы;
  
• 
  капиталды жойылту немесе болжалған табысты ала алмау тәуекелдерінің деңгейі;
  
• 
  нарықты ұйымдастыру мен оның инвестор үшін қолайлығы, нарыққа тез кіру мен одан тез шығу мүмкіндігі, нарықтың ақпараттану деңгейі және т.б.
  

• 
  коммерциялық, яғни нарықта жүргізген операциялардан табыс табу;
  
• 
  баға белгілеу, яғни нарықтық бағаларды қалыптастыру; ақпарат тарату, яғни сауда объектілері және оған қатысушылар туралы ақпарат шығарып, оларды өзіне қатысушыларга жеткізу;
  
• 
  реттеу қызметі, яғни нарықтық сауда жүргізу және оған қатысу ережелерін, қатысушылар арасындағы таластарды шешу ережесін шығару, бірінші кезекте істелетін қызметтерді белгілеу, бақылау органдарын немесе басқару органдарын бекіту.
  

• қайта бөлу қызметі. Оны өз кезегінде шартты түрде үшке белуге болады:

а) нарық ісімен шұғылданушы салалар арасында ақша қаражатын қайта бөлу;

ә) ақша жинақтарын, әсіресе халықтың жинақтарын өндірістік емес салалардан өндіріс саласына аудару;

б) мемлекеттік бюджеттің кемшілігін инфляциядан тыс негізде, яғни айналысқа қосымша ақша массасын шығармай-ақ қаржыландыру.

• баға тәуекелін сақтандыру немесе хеджирлеу қызметі туынды бағалы қағаздардың кластары: фьючерстік және опциондық шарттардың пайда болуымен байланысты туындайды.

• 
  ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
  
• 
  биржалық және биржадан тыс;
  
• 
  дәстүрлі және компьютерленген болып үшке бөлінеді.
  

тапсырысы бойынша бекітілген ереже негізінде бағалы қағаздардың айналысын ұйымдастыруы.

Бағалы қағаздармен сауда әдеттегідей дәстүрлі және ком­пьютерленген нарықта жүргізілуі мүмкін. Компьютерленген нарықтың дәстүрлі нарықтан ерекше екі белгілері бар: сатушы мен сатып алушылардың кездесетін белгілі бір орнының болмауы және екі жақтың өзара тікелей кездеспеуі, сауда процесі, оған қызмет көрсету толық автоматтандырылған. Нарыққа қатысушылардың ролі бағалы қағазды сатып алу-сатуға берген өздерінің арыздарын тек сауда жүйесіне енгізумен шектеледі.

• 
  эмитенттер;
  
• 
  инвесторлар;
  
• 
  қор делдалдары;
  
• 
  бағалы қағаздар нарығы қызметін қамтамасыз етуші ұйымдар;
  

Бағалы қағаздар нарығын дамытудың қазіргі тенденциялары мыналар:

1. 
   Нарықтың интернацоналдануы мен жаһандануы. Ол - әр елдің ұлттық капиталының өз шекарасынан шығуы, әлемдік бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы, ал ұлттық нарықтың екінші деңгейге ығыстырылуы. Бұнда кез-келген елдің инвесторлары бос қаражаттарын басқа елдің айналыстағы бағалы қағаздарына салуға мүмкіндік алады. Бағалы қағаздар нарығы жаһандық сипатқа ие болады, басқаша айтқанда, бүкіл әлемді қамтиды. Ұлттық нарық - ол бүкіл әлемдік бағалы қағаздар нарығының құрамдас бір бөлігі ретінде қалады. Бұндай жаһандық нарықта сауда үзіліссіз, әрі жер-жерде жүргізіледі. Оның негізін трансұлттық компаниялардың бағалы қағаздары құрайды.
   
2. 
   Нарықты ұйымдастырудың деңгейін көтеру және оны мемлекеттік бақылауды қатаңдату. Оның мақсаты - бағалы қағаздар нарығына сенімділікті арттыру, сонымен қатар көпшілік инвесторлардың нарыққа деген сенімін қамтамасыз ету. Қазіргі уақытта бағалы қағаздар нарығының масштабы мен маңызы ұдайы өсуде. Егер бағалы қағаздар нарығы күйзеліске ұшыраса, ол экономикалық процестің және жалпы ұдайы өндірістің бұзылуына соқтырады. Сондықтан, ешбір мемлекет өз елінің немесе басқа елдің бағалы қағаздарын сатып алған өз халқының жинақ ақшаларының әлде қалай болған астан-кестен өзгерістердің (катаклизмы) немесе алаяқтықтың кесірінен жоғалып кету қаупі тууына жол бермейді.
   

а) нарықта жаңа қаржы құралдарының, яғни көптеген туынды бағалы қағаздардың жаңа түрлерінің пайда болуы;

ә) бағалы қағаздармен сауданың жаңа жүйесінің пайда болуы - ол компьютерлерді және қазіргі байланыс құралдарын қолдану негізінде делдалдарсыз және де сатып алушымен сатушының бір-бірімен тікелей кездесуінсіз сауданы толығымен автоматты режимде жүргізуге мүмкіндік беретін сауда жүйесі;

б) нарықтың жаңа инфрақұрылымының қалыптасуы – ол қазіргі ақпараттық жүйе, клиринг және есеп айырысу, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығына депозитарлық қызмет ету жүйесі.

Тауар нарығының құрамдас элементтері - тауар ұсынысы, халықтың сұранысы және тауар бағасы. Осы элементтерді тара­тып айтсақ, тауар ұсынысы деген сату арналған тауар массасы. Оның негізгі көзіне тауар өндірісі, елдегі тауар қоры және шетелдерден сатып алған тауарлар жатады.

Тауар нарығындағы баға белгілеуге әсер етуші негізгі факторлар екіге бөлінеді. Олар:

І кезектегі факторларға келесілер жатады:

1. 
   Тауарды өндіру бағасы: өндіріс шығындары және пайда;
   
2. 
   Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы: сұраныс пен ұсыныс;
   
3. 
   Бағаны реттеу: мемлекеттік реттеу және монополиялық реттеу;
   
4. 
   Ақша аясындағы жағдай: ақшаның сатып алу мүмкіндігі мен валюта бағамы.
   

1. 
   Тауар сапасы;
   
2. 
   Жабдықтау көлемі;
   
3. 
   Төлем жағдайы;
   
4. 
   Тауар бағасын алдын-ала төлеу;
   
5. 
   Жөнелтуші мен тұтынушы арасындағы өзара қатынастар.
   

• 
  тауар нарығының сыйымдылығы - ол дәл осы кездегі төлем қабілеттілік деңгейдегі сұранысқа, ұсынысқа және дара бағаға тауарларды сатудың ең көп мөлшері;
  
• 
  кейбір салалық тауар нарығының даму динамикасы - ол елдің біркелкі тауар нарығының құрамдас бөлігі;
  
• 
  тауар нарығының диверсификациялық деңгейі - ол халықтың географиялық, этникалық және төлем қабілеттілік ерекшеліктерін есептеп, әр түрлі тауармен (ассортименті және бағасы бойынша) қамту деңгейі;
  
• 
  нарықта сатылатын тауарлардың сапасы - ол тауарларға тән оның қасиеттері. Тұтынушылар тарабынан оның қауіпсіздігіне, экологиялық нормалардың сақталуына, буып-түйілуіне және таңбалауына (марка) жоғары талаптар қойылуы;
  
• 
  нарықта тауарлардың бәсекелестік қабілеттілігі - ол өнімнің дәл қаралып жатқан кезде осы нарықтың талаптарына сай келуі.
  

Жеке-жеке тауар нарығында оған қатысушылар әртүрлі қызмет атқарады. Мысалы, халықаралық мұнай нарығына қатысушылар:

• 
  мұнай шығаруды барлау, өндіру, қайта өңдеумен және сатумен шүғылданатын мұнай компаниялары. Мүнан басқа көптеген мұнай компаниялары мұнай мен мұнай өнімдерін сату құқықтарын, яғни фьючерс, опциондарды сатуды, сондай-ақ фьючерсті нақты тауарға айырбастауды жақсы меңгеруде;
  
• 
  мұнайды қайта өңдеу заводтары - олар шикі мұнайды сатып алушы және өндірілген өнімді нарықта сатушы ролін орындаушылар;
  
• 
  тәуелсіз сауда компаниялары, мысалы, көпке белгілі Марк Рич, Витол, Аркадия компаниялары. Олар нақты нарықта, сондай-ақ жаңа нарықтарда жұмыс істейді;
  
• 
  қаржы инвестициялық компаниялар, банктер, сауда үйлері - олар нарықтың жаңа түрлеріне қызмет көрсетеді;
  
• 
  жеке және ұжымдық инвесторлар - олар мұнай және мұнай өнімдеріне жасалған фьючерстік және опциондық шарттарға өз қаржыларын салады.
  

Мұнай өнеркәсібі бұрынғыдай интернационалды сипатта дамыса да, мұнайдың көп бөлігі ұзақ мерзімді келісім негізінде са­тылады. Ал оның бағасы қолма-қол «СПОТ» мәмілесі механизмі негізінде алдын ала қалыптасып, әрбір жөнелтуге бөлек-бөлек анықталады. Мұнай компаниялары мерзімді мәмілелерді (форвард) пайдалану арқылы баға тұрақсыздығынан туындайтын қаржылық тәуекелді азайту тәсілін жиі қолдануда.

Ауыл шаруашылығы мен орман тауарлары нарығының өзіне тән құрылымдық бөлімдері бар. Оның ішінде астық нарығы ерекше орын алады. Тауар нарығын зерттегенде нарықтың құрылымдық типі мен оның әрбір элементтерінің жіктелуіне көңіл бөлінеді.