Бағдарламасы силлабус Дәрістер

1.Камалиев М.А., Бигалиева Р.К., Хабиева Т.Х. История народной медицины и общественного здравоохранения Казахстана. – Алматы, 2004. – 173 с.

2.Сорокина Т.С. История медицины. – M., 2005. – 560 с.

3.Абдуллаев К.А., Тулеубаева А.К. Курс лекций по истории медицины. – Алматы. – 2003. -112 с.

4.Тульчинский Т.Х., Варавикова Е.А. Новое общественное здравоохранение: Введение в современную науку. – Иерусалим, 1999. – 1049 с.

5.Тынышпаев М. История казахского народа. - Алматы, 1993.

Капитализм кезеңіндегі Батыс Еуропа медицинасының негізгі жетістіктеріне қысқаша сипаттама беру (патологиялық анатомия дамуы, аускультация және перкуссия ашылуы және т.б.). Ресейдегі мемлекеттік медицина туралы деректер және госпитальдық мектептердің ашылуы. Қазақстанда 18 ғ. -20 ғасыр басындағы тарихи ерекшеліктер. Қазақстан әлеуметтік-экономикалық дамуы мен медицина дамуы арасындағы байланысты көрсету.

XV – XVII ғ.ғ. феодализм дәуірінің аяқталу кезеңі. Бұл уақытта тарихи экономикалық маңызы бар қауымның даму алды деп айтуға болады. Себебі осы кезеңнен бастап өндірістің алғашқы түрі мануфактура пайда болады, сауда – сатықтың кеңейуі байқалды: осының бәрі жұмысшылардың бір жерде шоғырлануына, қарым– қатынастың көбейуіне себеп болды да түрлі өнер заттарын көбірек өндірілуі талап етіледі.

Қайта қркендеу жаратылыстану, оның ішінде физиологияның да, дамуына әсер еткен ағылшын фәлсафа және саясиқайраткері Френсис Бэкон (1561-1626) болды. Ол дәрігер болмасада медицинаның даму жолдарының бағыты туралы айтқан. 1620 ж. Шыққан «Жаңа органон» деген кітабында медицинаның негізгі үш мақсаты бар деген. Олар: денсаулықты сақтау; аурудан жазу; өмірді ұзарту.

Ф.Бэкон медицина ғылымының даму жолдарын болжауда бірнеше ғасырлар бұрын негізгі бағыттары туралы айтқан. Мысалы, дені сау адам анатомиясымен қатар, аурудың анатомиялық өзгерістерін зерттеу, жансыздандыру әдістерін табу,ауруды емдеуде табиғи факторларды кеңінен пайдалану жәнешипалы суларды пайдалануды дамыту туралы.

Ф.Бэконның замандасы аса ірі француз ғылымы Рене Декарт (1596-1650) болған. Ол жаратылыстануда және медицина да «Ядрофизика ( iatros- дәрігер және physis-табиғат ) деген жаңа бағытты қалыптастырған. Онда барлық тірлік физикалық, яғни механикалықзаңдарға бағынады және негізінде болады деген

Осы дәуірінің жаратылыстанудағы тағы да бір жаңа бағыты ятроматематика (сандар қатынасы туралы) ғылым және ятромеханика( қару, машина т.б., туралы). Ятромеханика ұғымы бойынша тірі жан машинаға ұқсайды,себебі ондағы болатын барлық үрдістерді математика және механика арқылы түсіндіруге болады делінген. Ятромеханиканың негізгі ережелері «Жануарлар қозғалысы туралы» деген Джованни Бореллидің (1608-1679)еңбегінде жазылған. Бұл ғалым биомеханикалық негізін қалаушы деп саналады.

Қайта өркендеу дәуірінде зиялы ғалымдарзерттеу жүргізгенде өздерінің тәжірибелікжұмыстарының нәтежиелерінесүйене отырып қоғамдағы өзгерістерге жаңа түсініктеме берген. Бұл дәуірдің мәдениетенің, ғылымының алдына қойған мақсаты адам денесін зерттеу болады. Антикалық фәлсафаалық заманның ережесі «өзіңді өзін таны» деген адамның физикалық дүниесін білу яғни анатомиялық құрылымын жете зерттеу болды. Ол кезде анатомиямен дәрігер емес адамдарда шұғылданған. Солардың ішінде аса ірі суретші Леонардо да Винчи (1452-1519) де болған, бұл қайта қркендеу дәуірінің мәдениетінің атақты қайраткері. Ол анатом Торре мен бірге Солтүстік Италия ауруханаларда мәйітті ашып өзі әзірлеген анатомиялық препараттардан көптеген суреттер салған, олар қазірде әлемнің бірнеше мұражайларының қоймаларында сақталуда. Қайта өркендеу дәуірінде адам анатомиясын зерттеуші туралы, оның ағзаларының қызметіжөнінде нақты да толық та қғым қалыптастыруға үлес қосқан. Осындай қиын заманда христиан дінінің адам денесінің зерттеуге тыйым салынған кезде ғылыми анатомияның негізін қалаған XVI ғ. Дәрігері Андрей Везалий (1514-1564).Ол бірінші блып анатамияны ғылым деңгейіне көтерген. А.Везалий Падуан университетінде оқыған, ол оқу орнында сол кезде Еуропадағы ең жақсы анатомиялық мұражай болған және атақты анатомиялық – физиологиялық мектеп қалыптасқан. 1537 ж. А.Везалий осы Падуан университетінің профессоры болып тағайындалды да анатомиялық зерттеу жүргізугемүмкіншілік туды. Ол өзінің зрттеулерінің нәтежиесінде Галеннің анатомиясыныңбіраз қателерін анықтайды. Сонымен қатар А.Везалий кіші қан айналым шеңберін ашу негізін қалаған. А.Везалийдің еңбектері осыуақытқа дейін маңызын жоғалтқан жоқ. Оның кітабындағы суреттерді сол заманның ең жақсы суретшілері салған. Адам денесінің мүшелерінің қимылын нақты түрде суреттеген. Кейін А.Везалийдің шәкірттері, оның зертеулерінің анатомия үшінүлкен жаңалық екеніңдәлелдеген.

Реальдо Коломбо (1516-1559), испан ғалымы М.Сервет өкпе арқылы өтетін кіші қан айналым шеңбері туралы жазған. М.Серветті Швейцарияда 1553 ж. Зерттеулері дінге қарсы деп тірідей отқа салып ,өртеген. Габриэль Фоллопий (1523-1562),А.Везалийдің зерттеулерін толықтырып,кейбір жерлеріне өзгерістер енгізген. Бұдансоң Джероламо Фабриций (1530-1619) көк қан тамырлары қақпашықтарын ашқан. Сөйтіп кейін барлық қан айналым жүйесін зерттеуге негіз жасаған. Бұл ғылымы жұмысты ағылшын дәрігері Уильям Гарвей, сол Падуя университетінің шәкірті,аяқталған.

Осы заманда физиологиялық білімнің дамуына зор үлес қосқан ағылшын дәрігері Уильям Гарвей (1578-1657) болған. Ол Падуя университетінде жұмыс істеп жүрген кезінде қан айналым зерттеумен шұғылданған. 1553 ж. Испандық дәрігер,фәлсафа зерттеуші Мигель Сервет (1509-1553) Еуропада ең бірінші болып өзінің «Христиан дінінің қайта өңделуі» деген кітабында кіші айналым шеңбері туралы жазған. Бірақ М.Серветтен кейінде қан айналым зерттеу жалғастырылған. Осындай ғылыми жетістердің бәрін ескере отырып, талдау жүргізіп математикалық есептеу арқылы У.Гарвей қанайналым жүйесінің теориялық негізін қалаған.

Қайта өркендеу кезеңінде көзге түскен дәрігерлердің ішіндегі ең атақтысы Тефраст Парацельс (1493-1541) болды, ол Швейцарияның тұрғыны болған. Феррариде оқып солтүстік Италиябілім алған. Парацельс «Дәрігер ережесі-ол тәжірибе» деген түсінік қалыптастырған. Ол дәрігер ғалымдарға жұмысты химиялық лабораториядан бастап істеулері керек деп бұйырған, өйткені денеге жүріп жатқан құбылыстар – химиялық құбылыстар деп түсінген еді. Қазба байлықтарын табатын адамдармен, литейщиктердің жұмыстарында қандай денге зиянда заттар бар екен ін тауып жазған.Дәрі жасау жағынан парацельс былай деген: Барлық заттар «у»,болады, олардың улық қасиеті ешқашанда жойылмайды. Егерде оның мөлшері дұрыс болса, ол «ем дәрі » көп болса «у» -деген.

Орта ғасырларда да және қайта Өркендеу дәуірінде де Батыс Еуропада медицинаның даму тарихында Шығыс елдеріне қарағанда ерекшеліктер болған. Себебі Шығыс елдерінде хирургия медициналық қыщметтің арнайы бір бұтағы ретінде бқлініп шығып дамыса, Батыс Еуропада дәрігерлер мен хирургтар арасында айырмашылық көп болған. Дәрігерлер «докторлар» медициналық университеттерде білім алған, ал хирургтардың ғылыми білімі болмағандықтан, оларды дәрігірлерсанына қоспаған. Сондықтан олар өздерәнше бірігіп ұйым «корпарация цех» құраған. Ол кездегі хирургтар үш кәсіби деңгейге бқлінген. Біріншілер күрделі ота жасайтын болған (тасты кептіру һзжағына алып тастау және т.б.). бұлар ұзын киімкиетіндер деп аталған («длиннополные - деген»).Екіншілер «кіші» хирургия немесе тіс жұлу, қан ағызу және т.б. Олар қысқа киім киетіндер деп аталған (« короткополые»). Ең төменгі кәсіби деңгейдегі хирургтар, олар қарапайым қызмет атқаратындар болған. Мысалы, моншашылар, сүйелдерді кесушілер және т.б.

Хирургияда осындай бұрыннан қалыптасқан ұғымға қарсы шыққан француз хирургі Амбраз Паре (1510-1590) болған.Дәрігерлік білімі болмаса да 1536 ж бастап әскери хирург болып қызмет атқарған. А.Паренің оқ дәріден болған жараны емдеудің жаңа әдістерін, емдеу туралы ілімі, оның медицина ғылымының дамуына қосқан зор үлесідеп есептелінеді. А:Паренің хирургияға қосқан тағыда көп жаңалықтары болған. Олар көптеген хирургиялық құрал- жабдықтары жасап енгізу; жасанды қолдың, буындардың нұсқасын жасап және сызып суреттерін қалдыруы, кейін дәуірінің ғалымдары кейінгі заманда медицина ғылымының дамуына көп жаңалық енгізіп ғылымында шындыққа, адамгершілікке жол ашқан келешекке тарихи және мәдени мұра қалдырған деп есептелінеді.

Капиталистік өндірістің алғашқы белгілері Англия, Франция, Жерорта теңізінің кейбір қалаларында XVI – XVII ғасырларда анықтала бастаған.Сондықтан тарихта XV соңы мен – ші ғасырдың XVI ғасырдың алғашқы "капитал жинау кезеңі" деп аталса, бұл уақытта ұзақ өндірістер еріксіз жойылып, жұмыссыздар саны көбейіп, ел арасында жоқшылық орын алады.Жұмыс жағдайының қиындығынан олардың денсаулығына көп зиян келтіріліп, ауру деңгейі өседі;адамның өмір сүру ұзақтығы азаяды өлім саны жоғарылайды.

Келесі кезеңде XVII – XVIII ғасырларда медицинаның тағы бір саласы дами бастайды.Ол патологиялық анатомия, оның негізін қалауДжовани Батиста Морганьи (1682-1771 ж.ж.),туған жері Италия.Сол кездегі аса атақты анатом Вальсальвадан Болония университетінде анатомия кафедрасын басқарған.1711 жылдан Падуя университетінде анатомия кафедрасын басқарған. Ал 1761 ол өзінің еңбегі "Анатом ашқан аурудың себептері және оның орныққан жері" – деген кітабын шығарды.Ол кезде бұл ілім "патологиялық анатомия" деп аталмаған.Д.Б.Морганьи аурудың салдарынан әртүрлі ағзалардың өзгеріп зақымдалуын толық сипаттаған, аурулардың түрлері туралы, олардың себептері туралы түсінікті кеңейтті.

Батыс Еуропада XIX ғасырда физка, химия, зор дамыды, осыған орай медицинаның да ғылыми негізі қаланды.Клиникалық пәндердің дамуына аса көп әсер еткен қалыпты анатомияның, тәжірибелік медицинаның,физиологияның, микробиологияның дамуы. XIX ғасырда бірінен соң бірі аурулардың жаңа түрлері ашылып, олардың сипаттамасы беріле бастады, өте көп жаңалықтар мен өзгерістер аурудың түрлерін анықтауда және емдеу әдістері де болды. XIX ғасырдың басында терапияға екі жаңа зерттеу әдістері енгізіледі:перкуссия және аускультация.

Вена дәрігері Леопольд Ауэнбруггер (1722-1809 æ.æ.), перкуссия (ауырған ағзаны анықтау үшін саусақты белгілі әдіспен тықылдатып дыбыс өзгеруі арқылы зерттеу) әдісін ашып енгізген.Ол 1761 жылы латын тілінде "Жаңа әдіс арқылы адамның кеуде қуысын тықылдатып іштегі ауруларды анықтау" шығармаысн басылымнан шығарды.

Клиникалық медицинаның дамуына маңызды әсер еткен келесі әдіс, аускультация(тыңдау).Бұл француз дәрігері Рене Лаэннектің (1781-1826 ж.ж.),еңбектерінің нәтижесі.1819 жылы Р.Лаэннек өзінің атаққа ие болған "Аускультация туралы немесе өкпе мен жүректің ауруларын анықтау" деген кітабын басылымнан шығарды.Мұнда ол аурулардың түрлерін ажыратуға жаңа әдісті қолданғанын баяндады.Тыңдау үшін стетоскопты түрлі жеңіл ағаштан немесе қамыстан жасауға болады деп жазды.Стетоскоп арқылы тыныс алу, жөтел түрлерін, сырыл, металл дыбыстарын ажыратты, бірақ жүрек ауруларының түрлерін Р.Лаэннек анықтай алмады.Ал 1838 жылы "Кеуде аурулары туралы ілім" атты атақты шығармасында перкуссия мен аускультацияны қолдану арқылы алынған нәтижелері туралы жазды.

Ресей территориясында денсаулық сақтау элементтері ежелгі славяндар кезеңінде басталған (IX). Медицина дамуы мен медициналық істің дамуына Петр I үлкен қызығушылық білдірді. Оның есімімен Ресейдегі алғашқы анатомиялық өлікті ашу, Н.Бидлоо (1670-1735) басшылығымен Мәскеуде алғашқы госпитальдық мектептер мекемелері (1707 ж) байланысты.

Орыс медицинасының жедел дамуы 18 ғ. 1764 ж Мәскеу университеті және медицина факультетінің ашылуынан басталды.

Қазақстан аймағында медицинаның дамуының ендігі бір кезеңі XVIII ғасырдың алғашқы жартысында Ресейге қосылуынан басталады.

Қазақ жеріндегі алғашқы медицина қызметкерлері 1731 жылы кіші жүз қазақтарының қосылуына байланысты патша үкіметі құрған Шекара комиссиясының дәрігерлері еді.(Бқл аймақ негізінен Қазақстанның батыс бөлігі).Ал Орталық және Солтүстік Қазақстанда алғашқы медицина қызметкерлері 1740 жылдан кейін Қазақ хандығынан Орта тайпаларыРесейге қосылғаннан соң келе бастады.Олар алдымен әскери қызметкерлерді, көшпенді орыс қазатарды қамтамасыз етті.Орта буынды медициналық қызметкерлерді дайындау шаралары тек 100 жылдан соң шешек ауруының тарауымен(1829 - 1831) байланысты болды.

Содан тек қана 1832 жылдың 15 наурыз айында Азия комитетінің ересжесі бойынша Кіші жүздің халқына қызмет көрсететін дәрігер ұстауға рұқсат берілді.Бұл қызметті алғаш иеленген Александр Андреевич Сергачев болатын.Ордаға жүрер алдында хирург аспаптары және керек бола қалар деп біраз дәрі –дәрмек берілген.Ал бұдан басқа шығындарды Хан ордасынан мойына жүктеген.А.А.Сергачев ішкі Ордаға 1832 жылы өз еркімен келген.Сондықтан кейін басқа жерге ауысып кеткен 1836 жылдан 1838 жылға дейін ішкі Ордада дәрігер болмапты.Мұның мәнісі ол кезде дәрігер қызметі тұрақты болмаса керек.Тек 1840-45 жылдары ханның сұрауы бойынша бір дәрігер мен әйел босандыратын маман шақыртылған.Алайда тиісті адам келе қоймай, қызмет орны бос тұрған.Тек 1868 жылғы сәуірдің 24-нде ішкі істер министрлігінің медицина департаменті ішкі ордаға Надежда Лебедева деген әйел босандыратын маманды қызметке жіберді.

XIX ғасырдың 60 жылдары Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталған.Бұл кезең 1861 жылғы буржуазиялық реформа және соған байланысты Ресейде капитализмнің одан әрі дамыған тұсы болатын.1867-1868 жылдардағы реформаларға сәйкес Қазақстанның бүкіл тарихында тұңғыш рет халыққа қызмет көрсетульдшерлері мен әйелдер босандыратын мамандар қызметі енгізілді.Бұл реформа денсаулық сақтау саласында айтарлықтай қалғандай елеулі құбылыс болды.Қазақ халқының сан асырлық тарихында Қазақстан аймағында халыққа жаппай медициналық қызмет көрсетілетін ұйым пайда болды.

1897 жылғы мамырдың 29- да Мемлекеттік кеңес "Ақмола, Семей және Жетісу облыстарының ояздарында дәрігерлік бөлімдерді қайта құру жөнінде" пікір бекітті.Бұл құжат бойынша ауыл халқына медициналық қызмет көрсетудің учаскелік принциптері көзделді.Ояздар дәрігер басқарған учаскелерге бөлінді.Бір учаскеге ол кезде бірнеше болыс қарайтын болған.1899 жылғы маусымның 11-де "Ақмола, Семей және Жетісу облыстарының ояздарындағы учаскелік дәрігерлердің және басқа да қызметкерлердің қызмет міндеттерін орындау тәртібі туралы " "Нұсқауды" бекітті.

Статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстанда 1914 жылға қарай барлық 196 дәрігердің 12 маманы қазақтар болды. Алғашқы дәрігер-қазақтар туралы деректі мәліметтер аз: Қарабаев Мұхамеджан Қарабайұлы (1858-1928 ж.ж.), Гүлсім Жаппарқызы Асфендиярова (1880-1941), Халел Досмұхамедұлы Досмұхамедов (1883-1939), Әміре Дұрманұлы Айтбакин, Санжар Жаффарұлы Асфендияров (1889-1938), Қасабулатов Есенгали.

Көрнекі мәлімет: «Power Point» бағдармала бойынша дәрісті оқу.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Медицинада танудың тәжірибелік әдісінің негізін қалаушыларды атаңыз?
   
2. 
   Қайта өркендеу кезеңіндегі эпидемияның туындау себептері?
   
3. 
   Медицинадағы екі бағытты атап, оған сипаттама беріңіз?
   
4. 
   Науқастарды тексерудегі жаңа әдістер (перкуссия және аускультация)
   
5. 
   Қазақстан денсаулық сақтау ісі үшін уездік, земдік және көшпенді медицинаның мәні?
   

1. Абдуллаев К.А., Тулеубаева А.К. Курс лекций по истории медицины. – Алматы. – 2003. -112 с.

2. Бигалиева Р.К. Бүкіләлемдік медицина тарихы. – Алматы, 2004. – 390 б.

3. Камалиев М.А., Бигалиева Р.К., Хабиева Т.Х. История народной медицины и общественного здравоохранения Казахстана. – Алматы, 2004. – 173 с.

4. Саятова А.С. Аликеева Г.М. Қазақстанның алғашқы медицина қызметкерлері. Учебное пособие для студентов. Алматы, 2008 г. 47 с.

5. Сорокина Т.С. История медицины. – M., 2005. – 560 с.

КСРО-ғы медицина мен денсаулық сақтау жүйесінің құрылуы. Социалистік денсаулық сақтау принциптері. Көп уақыттан бері белгі берген саяси тоқыраудың шешімі ретінде Петроградта 1917 ж. 24-25 қазан айында қарулы төңкеріс өтті, кеңестік тарихта ол Ұлы Кеңестік социалистік төңкеріс деп аталған, соның нәтижесінде үкімет билігіне большевиктер келген.

Осы уақыттан бастап өте күрделі және қайшылықтары мол социализм құрылысының үрдісі басталды, оның бір бөлшегі ретінде денсаулық сақтау жүйесін құру болған.

1918 ж. 15-18-ші маусымда Мәскеуде Кеңестік депутаттардың медициналық-санитарлық бөлімдерінің Бүкілресейлік съезі өткен, онда маңызды орын алған Н.А. Семашконың «Жергілікті жерде кеңестік медицинаның негізгі міндеттері» атты баяндамасы оқылды.

Онда мынадай мәселелер көтерілген:

1. Совет медицинасының ұйымдастырушылық міндеттері ретінде бұрынғы салааралық шектеулерді жойып, жергілікті жерде медициналық мекемелерді біріктіру. 2. Емдеу-сауықтыру медицинасы келесі принциптерді іске асыру арқылы құрылуы керек: а) жалпыға бірдей қол жеткізілуі, б) тегін болуы. 3. Тез арада медициналық көмектің сапасын жоғарлатуды қолға алу (арнайы қабылдаулар, арнайы амбулаториялар, арнайы емдеу орындары). Қатаң түрде өздігінен емдеу жүргізетіндерге жол бермеу, себебі олар шетте орналасқан аудандарда әлі де кездесуде. 4. Тек қана кеңестік тазалық сақтау мекемелері қарапайым кедей халықтың тұрмыстық мұқтажын шеше алады. 5. Қарапайым көпшіліктің медициналық көмек алуда сана-сезімі әлі де жеткіліксіз деңгейде болуына байланысты, әсіресе шет жерлерде, денсаулық сақтау мәселелеріне арналған санитарлық-ағарту қызметін тез арада дамыту керек (сұхбаттасу, дәрістер, көрмелер және т.б.). 6. Халықтың медициналық санитарлық қызметке қатысы және олардың ұйымдастырылу түрлері осы тұрғыда түбегейлі өзгеру керек. Ол үшін күнделікті санитарлық жұмыстарға қалалы жерде мекеме қызметкерлерін, ал ауылдық жерлерде шаруаларды тарту қажет.

1918 ж. 11-ші шілдеде өткен съездің нәтижесінде Денсаулық сақтау халық комиссариаты бекітілді, оны басқаруға Н.А. Семашко тағайындалды.

Ұлы Отан соғысы жылдарындағы медицина. Қазақстан соғыс жылдары Қызыл армияны жігерлі офицерлермен және солдаттармен, әскери техникамен, құрал-жабдықтармен, азық-түлікпен қамтамасыз ететін негізгі республикалардың бірі болды. Соғыс басталғаннан әскери шайқас жүріп жатқан жерлерден Қазақстанға 150 өнеркәсіп мекемелері және 2 млн. жуық адамдар көшірілген, олардың 38% қалалы жерлерге, ал 62% - ауылдық жерлерге орналастырылған.

Соғыс жылдары денсаулық сақтау мекемелерін денсаулық сақтау халық комиссары С.А.Чесноков басқарды. Оның орынбасарлары В.Г.Ермолаев, М.К.Тлеуқабылов, А.Б.Бисенова, И.С.Корякин болды. Республиканың барлық облыстарында эвакогоспитальдар желісін құру және Қызыл Армияның жараланған жауынгерлерін тездетіп сауықтырып, соғысқа қайта оралу жағдайын жасау; емдеу-профилактикалық мекемелерді көбейтіп және күшейтіп республика халқының соғыс жерлерінен аударылған адамдар санының ұлғаюына байланысты қажетті медициналық көмекпен қамтамасыз ету; әскери маңызы бар өндірістік өнеркәсіптердің жұмысшыларына және ауыл шаруашылық өнімімен шұғылданатындарға медициналық-санитарлық көмекті күшейту; барлық жерлерде санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылықты сақтау; дәрігерлер мен орта буындағы медициналық қызметкерлерді дайындауды тездету, әскери-дала хирургиядан олардың біліктілігін жоғарылату; республика тұрғындары арасынан санитарлық қызмет атқаратындарды дайындау.

Тың игеру жылдарындағы Қазақстанның медициналық қызметі. КСРО-ның 1951-1956 жж. жоспары бойынша даму нұсқауларына сәйкес Қазақ ССР-да халық шаруашылығының дамуы қамтамасыз етілді, ал денсаулық сақтау мекемелерінің негізгі көрсеткіштері жоспарланған тапсырмалардан әлдеқайда жоғары болды: ауруханадағы төсектер саны 19980-ге (50%) көбейді, дәрігерлер саны 3100-ге (50,4%) көбейді. Ауылдық жердегі ауруханадағы төсектердің өсу үрдісі КСРО-дағы өсу үрдісі бойынша орта есеппен алғанда 2,6 рет жоғары болды.

Тың игеру жерлерінде медициналық көмекті ұйымдастыру бірнеше кезеңде өтті: 1 кезең - медициналық қызметкерлермен қамтамасыз ету, құрал-жабдықтар дайындау, дәрі-дәрмек жеткізу, оларды алдымен ірі-ірі темір жол стансаларына, облыстық орталықтарға жеткізу көзделді. 2 кезең - ауруханалар мен фельдшерлік акушерлік пунктілер ашу болды, оларды кейбір жерлерде палаткаларға, вагондарға, үйлерге уақытша орналастырды; 3 кезең - ауруханаларды тұрақты ғимараттарға, санитарлық талапқа сәйкес және қыста жылуы бар үйлерге орналастыру болды; 4 кезең -медициналық мекемелерді стандартқа сәйкес арнайы соғылған ғимараттарға көшіру болды.

Білікті медициналық кадрлар дайындау үшін бірнеше медициналық жоғары оқу орындары: 1950 ж.-Қарағанды мемлекеттік медицина институты (қазір Қарағанды мемлекеттік медициналық академия), 1953 ж. - Семей мемлекеттік медицина институты (қазір Семей мемлекеттік медициналық академия), 1957 ж. - Ақтөбе мемлекеттік медицина институты (қазір М.Оспанов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік медициналық академия), 1958 ж. - Целиноград мемлекеттік медицина университеті (қазір Қазақ мемлекеттік медициналық академия) ашылды.

1963 ж. Алматы мемлекеттік дәрігерлердің білімін жетілдіру институты ашылды. Осы уақыттан бастап, 40000-нан астам дәрігерлер білімін жетілдірді. XX ғ. алпысыншы жылдарында бірнеше ғылыми-зерттеу институттар (ҒЗИ): 1960 ж. - Қазақ онкология және радиология ҒЗИ-ы, 1972 ж. - балалар ауруларын емдеу ҒЗИ-ы, 1974 ж. - Тағамтану ҒЗИ (1974), 1977 ж. - ана мен баланың денсаулығын қорғау ҒЗИ, 1977 ж. - жүрек ауруларын емдеу ҒЗИ ашылды, бүл ҚР ғылыми жетістіктерінің дәлелі ретінде қаралды.

Қазақстандағы денсаулық сақтау ісінің даму тарихы. 1919 жылдың 10 шілдесінде Қырғыз (Қазақ) аймағымен басқару бойынша Революциялық комитет жөнінде РКФСР Халық Комиссариаты Кеңесі декретіне қол қойылды, ал 1919 ж. 12 қыркүйегінде Революциялық комитет қаулысымен денсаулық сақтау бөлімі – Қырғденсбөлімі құрылды, оның алдында – аймақ халқына медициналық-санитарлық қызмет көрсету мақсаты тұрды.

Қырғденсбөлімін дәрігер Шишкина О.Н. басқарды, бөлімдегі басқа жұмысшылар – техникалық қызметкерлер болды. Қырғденсбөлімінің қызмет ету территориясы Торғай және Орал облыстарын, бұрынғы Бөкей ордасы жерін және Семей мен Ақмола облыстарын қамтыды. Осылай Қазақстан территориясында бүтіндей денсаулық сақтау жүйесін құру бастамасы жасалды.

1920 жылдың 26 тамызында «Автономдық Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасын құру жөніндегі» ЖОСК декреті шықты. Осы декретпен басқа халықтық комитеттермен қатар Денсаулық сақтау халық комиссариаты да құрылды. Бірінші денсаулық сақтау Халықтық Комиссары болып дәрігер Михаил Сергеевич Шамов тағайындалды, ал орынбасары – дәрігер Мажит Мухамеджанұлы Шумбалов болды.

1920 ж. Халықденском құрамында мынадай бөлімдер болды: ұйымдастыру-нұсқаулық, сметалық-қаржылық, статистикалық, әскери-санитарлық, ана мен баланы қорғау, біріктірілген санитарлық ағарту. Одан басқа Халықденском жанында Ғылым-әдістемелік кеңес қызмет жасады. Кейінірек емдеу, санитарлық-эпидемиологиялық, балалар денсаулығын қорғау, фармацев­тикалық және медициналық жабдықтау бөлімдері ашылды.

Халықденском міндеттеріне мыналар кірді: Халыққа медициналық көмекті ұйымдастыру; қалаларды, ауылдарды, тұрғын жерлерді санитарлық бақылау және санитарлық жайландыру; еңбекке жарамсыздықты және соттық-медициналық жұмыстарды медициналық сараптау; внаны, нәрестелікті және баланы қорғау, физикалық мәдениет; аптекарлық істі ұйымдастыру; санитарлық ағартуды ұйымдастыру; әлеуметтік маңызды және жұқпалы аурулармен күрес; санитарлық статистиканы ұйымдастыру және оны бақылау; денсаулық сақтау аймағындағы ғылыми және практикалық сұрақтарды талдау; медициналық білімді ұйымдастыруға қатысу; денсаулық сақтау мекемелері мен ұйымдарын қаржыландыру; денсаулық сақтау бөлімдері мен бөлімшелерінің әрекетін басқару.

Республикадағы күрделі эпидемиялық жағдайды ескере отырып, Халықденскомның санитарлық-эпидемиологиялық бөлімінің жұмысы жетекші болғанын мәлім. Бұл бөлімге республикадағы барлық санитарлық-эпидемияға қарсы шараларды жүргізу жүктелді.

Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі және халық денсаулығын қорғау ісіндегі алғашқы сатылар

1991 жылғы Мәскеудегі тамыз оқиғалары және Ресей, Белоруссия және Украина лидерлерінің 1991 ж. беловеж келісімдеріне қол қоюы КСРО тарихына нүкте қойды.

1991 ж. 1 желтоқсанында Қазақстанда республика Президентін жалпыхалықтық сайлау жүргізіліп, Нұрсұлтан Абішұлы Назарбаев сайланды. 1991 ж. 10 желтоқсанында Қазақ КСР-сы Қазақстан Республикасы атанды.

1991 ж. 16 желтоқсанында республики Парламенті "О государственной независимости Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жөніндегі" Конституциялық Заңын қабылдады, ол 7 тарау және 18 баптан тұрады. Бұл күн - 16 желтоқсан – Тәуелсіздік Күні деп аталды.

Қазақстан тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін экономиканың, сонымен қатар денсаулық сақтау аймағында өзгерістер жасауға кірісті. Денсаулық сақтау экономикасын реформалау келесі сатылардан өтті:

1)Тәуелсіз Қазақстан өз бетінше мемлекеттік бюджетін құра бастады, медицина мен денсаулық сақтаудың дамуына кететін бірінші кезектегі шығындар көлемін анықтау. 2) Мемлекеттік медицина жүйесі сақталды, бірақ медицина мен денсаулық сақтауда жеке меншік қалыптасты (1993 жылдан).3) Республикадағы нарықтық экономиканы құру сұраныс нарығының, сонымен қатар ақылы медициналық қызмет түрлерімен қанығуымен жүрді.4) Медицина мен денсаулық сақтауды дамыту ісінде шет ел инвестициясын белсенді түрде қолдана бастады.

Бұл сатылардың әрбірі үдемелі қадам болды, бірақ бұрынғы жүйеден қалған объективті және субъективті себептерге байланысты айтарлықтай қиындықтармен жүріп отырды. Реформалар терең экономикалық күйзеліс және инфляция кезеңінде өтті, 1991-1995 жылдар аралығындағы экономикалық құлдырау 38,6% құрады. Тек 1997 жылға қарай экономикалық құлдырау, соның ішінде денсаулық сақтаудағы, тоқталып келесі жылдары экономикалық өрлеу байқалды.

Қазақстанда ақылы медициналық қызмет Үкіметтің 1995 ж. қараша айының 6-шы жұлдызында қабылданған № 1460 «Денсаулық сақтау емдеу-профилактикалық мекемелерде ақылы медициналық және профилактикалық көмек көрсету тәртібі және ережесі туралы» қаулысына сәйкес көрсетіледі.

Нарықтық қатынастар дамуы денсаулық сақтаудың қаржылық қорын көбейтуге нақты мүмкіншіліктер туғызды да халық денсаулығын қорғауға қаражат беруді тиімді және кең көлемді іс-әрекет ретінде қарауға негіз болды.

Ресми мәліметтер бойынша, денсаулық сақтауға жұмсалған бюджеттік қаржы шығыны (млрд.тенге) 1998 ж. – 36,4 болды да, ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ - 2,1 %), 1999 ж. – 44,8 (ІЖӨ - 2,2 %) 2000 ж. 54,3 (ІЖӨ - 1,9 %), 2002 ж. – 70,8 (ІЖӨ - 1,9 %), 2003 ж. – 89,9 (ІЖӨ - 2,1 %) болды, ал адам басына шаққанда 1 жылда – 3449, 3406, 3629, 4812, 6037 тенгеге сәйкес болды.

Қазақстан Республикасында денсаулық сақтау жүйесінде 2003 ж. 3857 амбулаторлық-емханалық және 1023 ауруханалық мекемелер болды. Халықтың дәрігерлермен қамтамассыз етілуі 10 мың адамға есептегенде 36,5, ал ауруханадағы төсектермен-76,8 болды.

Қазақстандағы денсаулық сақтауды Бүкіләлемдік Ұлттар Ұйымы (БҰҰ)

1998 ж. мамырдың 18-ші жұлдызында ҚР. Президентінің «Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулық жағдайларын жақсартудағы алғашқы кезектегі шаралар туралы» жарлығы шықты, онда өте қиын эпидемиологиялық жағдайларды жеңу мақсатымен, медициналық қызмет көрсетуді түбегейлі жақсарту және олардың халыққа көрсетілетін көмегін көбейту, азаматтардың конституцияда белгіленген денсаулығын қорғау құқығын іске асыру үшін мынадай шаралар қабылдану бекітілді:

1. Бес жасқа дейінгі балалардың жаппай иммунитетін нығайтуға дереу кірісетін болсын; 2. Жаңа туған сәбилерге Б вирустық гепатитіне қарсы вакцина егу бағдарламасын іске асыруға, ал дерттену мейлінше көп тараған аймақтарда-балаларға А вирустық гепатитіне қарсы вакцина егуге кіріссін; 3. 1998 жылы ішінде туберкулезге шалдыққан науқастарды Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ұсынған әдістеме бойынша емдеу бағдарламасын енгізсін; 4. Жаңа туған сәбилердің жыл сайын иммунитетін нығайтумен толық қамтылуын қамтамасыз етсін; 5. Осы мақсаттарға арнап қажетті қаражат бөлінуін көздейтін болсын;

Осы жарлықпен ҚР Үкіметіне «Халық денсаулығы» атты мемлекеттік бағдарламаны жасау міндеттелді. 1998 ж. қараша айының 16 жұлдызында Қ.Р.Президентінің жарлығымен бұл бағдарлама бекітілді.

1994 ж. қазан айының 5 жұлдызында ҚР «ЖИТС ауруының алдын алу туралы».

1997 ж. 16 сәуірде «Психиатриялық көмек және оны көрсетуде азаматтардың құқығына кепілдіктер туралы».

1998 ж. 23 сәуірде «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы».

1999 ж. желтоқсанның 2-де «Спорт және дене шынықтыру мәдениеті туралы», 1999 ж. желтоқсанның 10-да «Түбүркулездің жұқпалы түрімен ауырғандарды еріксіз емдеу туралы», 2002 ж. мамырдың 27-де «Нашақорлық ауруларымен ауырғандарды медициналық-әлеуметтік оңалату туралы»,

2002 ж. 10-ші шілдеде «Темекі шегуді шектеу және оның алдын алу туралы», 2002 ж. 4-ші желтоқсанда «Халықтың санитарлық салауаттылығы туралы», 2003 ж. «Денсаулық сақтау жүйесі туралы» заңдар қабылданды.

Деннің саулығын мемлекеттің ең жоғарғы ұлттың приоритеті деп қабылдау қазіргі Қазақстан Республикасының Президентінің және Үкіметтің қолдауын табуда.

Денсаулық сақтау жүйесінің болашақта дамуы ҚР Президентінің Қазақстан Халқына «Бәсекелікке қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекелікке қабілетті ұлтқа» атты Жолдауында белгіленген (Астана, 2004 ж. наурыздың 19-ы).

2. 
   Денсаулық сақтау.
   

Ең алдымен осы саладағы реформалар тұжырымдамасын нақты түсіну қажет.

Өткен жылдары біз кеңестік, корпоративтік-мемлекеттік басқару мен қаржыландырудан бас тарттық, бірақ батыстық денсаулық сақтауға тән жекеменшік сақтандыру медицинасына ауыса алмадық.

Мүмкін ол жақсы да шығар, себебі әр мемлекеттерде ол жүйенің де кемшіліктері күннен-күнге көп айқындалуда.

Онда бізге бұл бағытқа бет алу неге керек?

Біздің еліміздегі тәжірибеміз көрсетуде денсаулық сақтауда алым-сатым көбейген сайын дәрігердің қызметке ынталануында өзгерістер пайда болады; ол аурулар санының көбеюін оның нәтижесінде ақылы қызметтің өсуін тілейді.

Сондықтан біздің мемлекетімізде денсаулық сақтау ортақ жауапкершілікте болуы керек: онда мемлекеттің және әр адам өзінің денсаулығына өзі жауапкер болуы көзделеді.

Мемлекет ең аз мөлшерде стандартқа сәйкес кепілді, тегін медициналық көмек көрсетуі керек. Ал одан тыс медициналық қызметтің бәрі әр адам өзі немесе ерікті медициналық сақтандыру арқылы қамтамасыз етіледі.

Мемлекеттік медициналық көмек кеңестіктің өзінде жекеменшік қызметтен бөлек болу керек: заң бойынша мемлекеттік медициналық мекемелерде ешқандай жекеменшік кабинеттер ашылмауы керек.

2005-2010 жылдарға ҚР денсаулық сақтауды реформалау және дамыту Мемлекеттік бағдарламасы. "Қазақстан - 2030" Президент Жолдауында маңызды міндеттердің бірі болып экономикалық өркендеуді және халықтың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ету табылады.Сондықтан 2010 жылға дейінгі медицина мен денсаулық сақтаудың дамытудың негізгі бағыттары мыналар:

- Қазақстанның денсаулық сақтау экономикасын дамыту, алдағы уақытта да халықаралық инвестицияларды тарту;

- ауылдық денсаулық сақтау жүйесін инновациялық дамыту, әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту;

- Қазақстанның экологиялық проблемаларын шешу, халықтың санитарлық-эпемиологиялық салауаттылығын және радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

- Ана мен баланың денсаулығын қорғау құқығын сақтау және кеңейту. әйелдерге әлеуметтік-экономикалық жеңілдіктер жүйесін және жәрдемақыны жоғарылату.

- Халықты білікті медициналық көмекпен қамтамасыз ету көрсеткіштерін арттыру.