- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру; -

өтегеннен кейін клиенттерге қайтарылады. Нәтижесінде клиент берешектерін
жылдам қайтару мүмкіншілігіне ие болады, бұл үшін фактор – фирмаға немесе
банкке белгілі бір сыйақы төлейді. Факторинг жүзеге асырылғанда клиент
борышкерден берешектерді алу құқығын фактор-фирмаға немесе банкке
тапсырады. Факторинг сауда операциялары сияқты пайда болды, одан кейін
несие беру нысанасы ие болған. Банктердің факторинг операциялары мыналар:
ішкі операциялары, мұнда жабдықтаушы және клиент (сатып алу, сату шарты
бойынша тараптар), сонымен қатар факторинг компаниясы белгілі бір елде
болады немесе халықаралық, ашық операциялар, борышкер факторинг
компаниясының мәмілесіне қатысу туралы хабардар етілсе немесе жабық
(жасырын) операциялар. Борышкер факторинг компаниясы не банк пайда
болатын борыш бойынша құқықтық мирасқор болып табылатынын және төлеу
оның пайдасына жүзеге асырылуы тиіс екендігін; жабдықтаушыға регресс
құқығымен – кері талап құқығымен немесе құқықсыз төленген соманы; немесе
белгілі бір күнге алдын ала ақы төлеу немесе талаптарға ақы төлеу нысанында
жабдықтаушыға несие беру талабымен өтелетінін растайтын шотта фактураға
тиісті жазу жазылу жолымен хабардар етіледі. 
Қазақстанда факторинг операцияларымен банктер, шарттық және ақылы
негізде тауарлар және қызмет көрсету үшін есеп-қисаптарды тезірек аяқтаумен
байланысты несие-есеп айырысу операцияларын жүзеге асырып, 1988-1989
жылдары айналыса бастады. КСРО Мемлекеттік банкінің келді 1989 жылғы 12
желтоқсандағы «Жабдықтаушылардың банкке жеткізілген тауарлар, орындалған
жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлем талаптары бойынша төлем
алуға құқықты беру бойынша операцияларды жүзеге асырудың тәртібі туралы»
нұсқаулық хаты құқықтық негіз болады. Факторинг үшін ақы төлеу сатып
алушыға қатысты құжаттар картотекаға енгізілсе төлемдер кезінде
жасалмайтын кездері несие қаражатының сомасымен және оларды пайдалану
мерзімдерімен және тұрақсыздық айыппұлмен анықталады. Факторинг
ерекшелігі сол: ол тек қана мәміленің негізінде іске асады; қаржыландыру талап
құқығымен; мәміленің ақылы болуы; ақшалай және кәсіпкерлік сипаты ғана бар
және болашақта талап құқығы мүмкіншілігі болады. Сондықтан факторинг
міндеттемелердің дербес түрі болып табылады.
«Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы»
Заңның 30 бабына сәйкес қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және
қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы бар кезде
банктердің факторинг операцияларын жүзеге асыруға: тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай
отырып, төлем төлеуді талап ету құқығына ие болуға құқылы екенін көздейді.
Қазіргі таңда ақшалай талапты беріп қаржыландыру (факторинг) шарты
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 729-738 баптарымен реттеледі.
Факторинг бойынша қаржы агенті ақшаны клиент билігіне береді немесе беруге
міндеттенеді, ал клиент қаржы агентіне клиенттің осы үшінші тұлғамен
(борышкермен) қатынастарынан туындайтын өзінің ақшалай талабын қаржы
агентіне береді немесе беруге міндеттенеді не борышкерге ақшалай талабын
клиент қаржы агентіне сонымен бірге клиенттің қаржы агенті алдындағы

міндеттемелерін атқаруын қамтамасыз ету мақсатында беруі мүмкін. Бұл ретте
факторинг шарты бойынша қаржы агентінің міндеттемелері клиент үшін
бухгалтерлік есеп жүргізуді және берудің нысанасы болып табылатын ақшалай
талаптарға (ақшалай талаптар бойынша шоттар ашу) қатысты құжаттар
ұсынуды, сондай-ақ клиентке осы талаптарға байланысты өзге де қаржылық
қызмет көрсетуді қамтуы мүмкін. Бұл ретте факторинг операциялары банк
операциялары болып табылмайды, бірақ олар халықаралық саудада кең
қолданылады. Халықаралық қатынастарда банктер 1988 жылы «Халықаралық
факторинг туралы» Оттава УНИДРУА конвенциясын басшылыққа алады.
Ақшалай талапты беріп қаржыландыру азаматтық-құқықтық
міндеттеменің жаңа түрі, оның құқықтық реттелуі Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексіне алғашқы рет енгізілген. Ақшалай талапты беріп
қаржыландыру шарты (факторинг), жалпы ереже бойынша, ақылы және өзара
шарт болып табылады, нақты шарттың талаптарына қарай ол нақты, келісімді
шарт болуы мүмкін. Коммерциялық кәсіпорындардың мамандандырылған банк
ұйымдарын несиесіне негізделген ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты
сауда несиесін өзгертеді. 
Ақша қаражатының қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік
талаптарымен берілуі тән банктік заем шартынан айырмашылығы сол, талап
құқығын беріп қаржыландыру шартына банктің алушының талабы құқығын,
үшінші тұлғамен (борышкермен) қандай да болмасын шарт бойынша қаражатты
беруі талабымен беруі тән ақшаларды осылайша беру, әдеттегідей, мерзімділігі
және қайтарымдылығымен сипатталмайды. Талапты құқығын беріп
қаржыландыру шартының өзара байланысқан талаптары болып табылады.
Талапты беру шартта, әдеттегідей, талап құқығын ақылы беру, ал ақшалай талап
құқығы тек қана объектісі (нысанасы) болып келеді. 
Факторинг қаржы нарығының пайдалы құралы болып табылады және
несие тәуекелдерін сақтандырудың дамығандығын және дебиторлық берешек
әкімшілігін жүргізуді болжайды. Осы талаптарда осы қызметтегі банктер үшін
клиенттерді және пайданы көбейтуге және тәуелдікті азайтуға мүмкіндік
беретін қорландыратын институттарды тарту бойынша агенттің рөлі
анықтаушы бағытқа айналады. Факторинг операцияларының түрлері.
Факторинг қызметінің мақсаты – төлеушінің төлем қабілетіне байланыссыз
факторингтік келісім-шартта көрсетілген мерзімде тез арада қаражатты алу
болып табылады. Нарық экономикасы дамыған елдердегі факторингтік
компаниялардың көбіне еншілес фирмалары ірі банктермен бірігіп жұмыс
жасайды. Факторинг операцияларына үш тарап қатысады:
1. Факторингтік компания - өздерінің клиенттерінен шот-фактураны
сатып алатын арнайы мекеме.
2. Клиент (тауарларды жабдықтаушы, несие беруші) – факторинг
компаниялармен келісім-шарт жасасушы өнеркәсіптік немесе сауда фирмасы.
3. Кәспорын (қарыз алушы) – тауарларды сатып алушы фирма.
Факторинг мәмілесін жүзеге асырудан бұрын талдау жұмысы жүргізіледі.
Кәсіпорыннан тапсырыс алғаннан соң факторинг компания немесе банктің
фактор бөлімі 1-2 апта ішінде клиенттің экономикалық және қаржылық

жағдайын зерттейді. Факторинг операцияларының жүзеге асырылу негізінде
факторинг туралы келісім-шарт жатады. Онда факторинг операцияларының
мынадай жасалу шарттары көзделеді: төлем талабының мәліметтері факторинг
операциясы бойынша сомадан төлейтін сома, өтеу сыйақысының мөлшері,
факторинг келісім-шартын бұзу және тараптардың ойлары бойынша басқа да
шарттар. 
Факторингтің 2 түрі болады:
- Ауқымды (конвенционды);
- Шектеулі (конфиденциалды).
Қазіргі жағдайда бұл – бухгалтерлік есеп жабдықтаулар және сатып
алушылармен есеп айырысу, несиені сақтандыру және т.б. қамтитын
клиенттерге қаржылық қызмет көрсетушіліктің әмбебап жүйесін сипаттайды.
Соңғы жылдары шектеулі факторинг те біршама дамып келеді. Шектеулі
факторинг бірнеше операциялардың орындалуымен байланысты: ақша алуға
құқығын беру, қарызды төлеу және т.б. Факторинг операциясы бүгінгі таңда
отындық ақша нарығында дами алмай отыр. Факторингті енгізу сынағы
негізінен 1988 жылы КСРО өнеркәсіп құрылыс банкімен жүзеге асырылып,
кейіннен өзге де коммерциялық банктер факторинг операцияларын орындай
бастады. Сөйтіп, 1990ж басындағы төлем дағдарысы факторинг қызметінің
банктер үшін тиімсіздігін айқындап нәтижесінде отандық банктеріміз күні
бүгінге дейін бұл операцияға салғырттық танытуда. 
Факторингтің бірегей құқықтық негізін құру үшін 1988 ж халықаралық
факторинг туралы кез келген келісім-шарт төменде берілгендердің кемінде
екеуін қамтуға тиіс:
1. Аванс және несие беру жолымен жабдықтаушыны қаржыландыру;
2. Төлем талаптарына жататын жабдықтаушының шоттарын бухгалтерлік
жағынан өңдеу;
3. Борышқорлардан ақшалай қаражат алу;
4. Жабдықтаушыларды олардың борышқорларының төлем қабілетсіздігі
жағдайынан қорғау.
Факторинг операциялары банктер және арнайы ұйымдар арқылы жүзеге
асырылады. Ол үшін банктерде арнайы бөлімдер ашылуы тиіс. 
Факторингтік операциялардың мыналар бойынша жасалмайтынын ескеру
қажет:
- Жеке тұлғалардың қарыздық міндеттері бойынша;
- Бюджеттік мекемелердің қоятын талаптары бойынша;
- Банктердің несиеден алынып тастаған немесе төлем қабілетінсіз деп
танылған кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелері бойынша;
- Кәсіпорындардың филиалдары немесе бөлімшелердің міндеттемелері
бойынша;
Факторингтің ашық және жабық түрлері болады. Әлемдік тәжірибеде
факторинг қызметінің мұны мынадай екі элементтен тұрады: оған берілген
құжаттарды мерзімінен бұрын төлеу барысында алынатын комиссия және
пайыз. Комиссия шот-фактура сомасынан белгілі мөлшерде (әдетте, 1,5- 2,5 /о)
деңгейінде белгіленеді. Мәміленің көлеміне қарай комиссия сомасы да өсіп

отырады. Факторинг ережесі бойынша несие үшін төленетін пайыз
мөлшерлемесі ақша нарығындағы (қысқа мерзімді несиелер нарығындағы)
мөлшерлемеден 1-2 %-дай жоғары болып келеді. Қазіргі күні отандық
кәсіпорындарға қаржылық қызмет көрсету нарығында көңіл аударарлық жаңа
тиімді қаржы құралы факторинг кеңінен таралуда. Факторинг өзінің
кәсіпорынның қызметін дамытатын құрал ретінде танылып, қазір Қазақстанда
да көптеген екінші деңгейдегі банктер онымен жұмыс жасап, факторингтік
қызмет көрсетуде, сонымен бірге олармен бірқатарда фактор-компаниялар да
пайда бола бастады. 
Факторингтік операцияларды қолданудың нәтижесінде кәспорындар өз
қызметін үздіксіз жүргізе алады, яғни ол мынаны білдіреді: көптеген
кәсіпорындар өз қызметінің барысында кейде қаражат тапшылығына кезігеді,
әрине айналымда қаржы жетіспеушілігі, тұтынушылардың өз қарыздарын дер
кезінде өтемеуі деген сияқты мәмелелер болады. Бұл мәмелелерді шешу үшін
кәсіпорын банктік несиеден бұрын осы факторингті қолданғаны өте тиімді.
Факторингтің қай жағынан тиімді екенін түсінуіміз үшін алдымен оңай пайда
болуы мен дамуына, жұмыс істеу механизміне сипаттама берейік. Алғашқыда
факторинг 16-17 ғ.ғ, пайда болған, оны саудагерлер өз тәжірибесіне алғаш
енгізілген. Соңына қарай онымен сауда банктері айналыса бастаған. Басында
олар тауар өндірушілерге өз тауарларын өткізуге, сатуға ықпал жасап отырған,
содан соң олар тауарды өндіруші кәсіпорындардың жіберген тауарлары үшін
ақшасын төлеп, тауарлы несие беруге көшкен, әрі қарай кейбір сауда
делдалдары өз саудасын тастап, өз клиенттерімен қаржылық қарым-қатынасқа
көшкен, яғни тауарды өндірушілерден шот-фактураларды сатып алып, ондағы
қарыздық міндеттемені талап ету құқығына ие болды. Міне осылай
факторингтік компаниялар пайда болған. Бірақ алғашында оларды тек қана
банктік несиені алуға мүмкіндік болмаған жағдайда ғана қолданған. Ал қазіргі
банктік қызметтің деңгейінің жоғары дамуы, сонымен қатар арнайы
мамандандырылған несие мекемелерінің пайда болуы клиенттерге жоғары
деңгейдегі, жан-жақты қаржылық қызмет көрсетуді дамытып отыр.
3)Сыртқы сауда қызметін жүргізу барысында көп мөлшердегі көмекші
операциялар жүргізіледі. Олар:
- сатушыдан сатып алушыға дейінгі тауардың қозғалысын қамтамасыз
ету;
- сыртқы саудалық әр түрлі қызмет көрсетулерді транспорттық,
сақтандыру, банктік секілді қызметтерді орындайды;
- төлем есеп айырысу операцияларын орындайды;
- кедендік бақылаудан өту рәсімділіктерін орындайды;
- сыртқы сауда, валюта-қаржылық нарықтардың коньюктурасы туралы
коммерциялық ақппарттарды зерттейді.
Экспортқа бағытталған кәсіпорындардың СЭҚ-тегі барлық негізгі
элементтерін 3 топқа бөліп қарастыруға болады:
1. өндірістік-шаруашылық.
2. ұйымдастыру-экономикалық

3. ағымдағы коммерциялық.
Бірінші сыртқы экономикалық міндеттердің өндіріс-шаруашылық
элементтері құрамына мыналар кіреді:
- экспорттық өнім бойынша ізденіс, зерттеу жүргізу;
- экспорттық өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау;
- экспорттық өндіріске қажетті техникалық-экономикалық параметрлерді
және қойылатын талаптарды қамтамасыз ету;
- ішкі өндірістік ресурстарды жобалау;
- материалдық ресурстар көздерін анықтау;
- экспорттық өнімді өндіру
Жалпы сыртқы экономикалық байланыста кәсіпорындар белгілі мақсатқа
жету үшін осы кешенді зерттеулерді жүргізу арқылы жақсы нәтижеге қол
жеткізуді көздейді. Айталық, ішкі өндірістік ресурстардың өзгермелі
динамикасын жобалайды; экспорттаушы кәсіпорындардың қызметінің сыртқы
ахуалын зерттейді; жалпы транспорттық, сақтау, қаржылық және басқалай
қызметтердің нарықтағы өзгерісін; тауардың бәсекелік қабілетін бағалайды.
Мұндай талдаулар тауардың бәсекелік қабілетін көтеру, шығындарға баға беру
мақсатында шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Шетелдік тауар
нарықтары, потенциалды сатып алушылар, бәсекелестер туралы ақпараттар
жинақтау, талдау жасаудың негізі болады.
Екіншісі сыртқы экономикалық міндеттердің ұйымдастыру-экономикалық
элементтерінің құрамына мыналар кіреді:
- сыртқы нарықтарды маркетингалық тұрғыдан зерттеу;
- экспорттық нарықтың конъюктурасына талдау жасау;
- шетелдік әріптестер іздеу;
- шетелдік әріптестердің нарықтарындағы жұмыс жағдайын зерттеу;
- сыртқы нарықтағы жұмыстың нысандары мен әдіс-амалын таңдау;
- сыртқы нарыққа шығуды қамтамасыз ету;
- сыртқы сауда жарнамаларын ұйымдастыру;
- сыртқы сауда операцияларын жоспарлау;
- делдалдарды қызметке кірістіру.
Бұл іс-қимылдың мақсаты – мемлекеттен белгіленген тәртіп шеңберінде
экспорттық өнімді шетелдік әріптестерге сатып өткізуді көздейді. Бұл процесс
ел ішінде арнайы белгіленген тәртіптерден өтуден бастап, сыртық саудалық
мәміле бойынша тауарды тікелей сатып өткізгенге дейін жалғасатын белгілі
сатыларды қамтиды. Оған мыналар жатады:
- сыртқы сауда қызметті мемлекетпен реттеуде механизмдермен
танысады: нормативтік-техникалық құжаттарды, заңдылық актілерді
пайдаланады;
- өкілеттілік берілген банкіге валюталық есеп айырысатын құжат есеп
шот ашады;
- жалпы саудаға қатысты құжаттарды тексеретін және тіркейтін
мемлекеттік органдардың жүйесімен танысады;
- сыртық нарықтың коньюктурасына маркетингілік баға береді, бәсекелік
көрсеткіштерді дайындайды;

- контрактының жобасын жасайды, оның коммерциялық, валюта-
қаржылық шарттары жөнінде келісімге келеді.
Үшіншісі сыртқы экономикалық міндеттердің ағымдағы коммерциялық
элементтерінің құрамына мыналар кіреді:
- мәмілелердің түрін таңдау (тауар, жұмыстар, қызмет көрсету);
- мәмілелердің типін таңдау (сату-сатып алу, арендалық, өтемдік);
- сыртқы сауда операцияларын дайындау (әріптестермен байланыс жасау,
экспорттық бағаның есебін жасау, келіссөздер жүргізу, контрактының жобасын
жасау, мәмілелердің шартты жағдайы туралы келісімге келу);
- контрактының шарты жағдайларын анықтау (жеткізудің базалық шартты
жағдайлары, жеткізу жолдары, тасымалдау түрлері, есеп айырысу шарттары,
төлем амалдары, баға өзгерісін реттеу малдары, баға валюталары, валюталық
қорғану туралы ескертулер, банктік кепілдемелер).
Бұл көрсетілген барлық операциялардың нәтижесінде контрактыға қол
қойылады, оны жүзеге асыру жұмысы басталады. Сосын, СЭҚ-тің үшінші
топтағы міндеттер бойынша кәсіпорындардың сыртық саудалық мәмілелер мен
оған қосымша барлық көмекші құжаттарды дайындау, сонан соң оларды
орындау қызметіне кіріседі. СЭҚ дегеніміз елдер арасында материалдық,
қаржылық және интеллектуалдық ресурстарды қолданудағы әртүрлі
бағыттарын айтамыз. Сондықтан СЭҚ мемлекеттің араласуы дәстүрге айналған
және мемлекеттің реттеу қажеттілігі қажет. СЭҚ реттеуді мемлекеттік сыртқы
экономикалық саясатпен анықтайды.
СЭҚ-тің объектісіне мыналар жатады:
- халықаралық саудадағы тауарлар мен қызмет көрсетулер;
- әр түрлі фирмалардағы капиталдардың халықаралық қозғалысы;
- өндірістік, кәсіпкерлік, ғылыми-техникалық тағы басқа байланыстар;
- интеллектуалдық меншікті айырбастау;
- қаржы-несиелік ресурстарды халықаралық деңгейде пайдалану.
СЭҚ басқарудың келесідей мақсаттарын атауға болады: 
- СЭҚ басқару, ұйымдастырудың теориялық негіздерін, принциптерін,
ерекшеліктерін көрсету;
- СЭҚ басқару, ұйымдастырудың маңызды механизмдерін және әдіс
амалдарын меңгеру;
- СЭҚ нақты түрлерін ұғыну, мемлекеттік реттеудің халықаралық
тәжірибесімен, халықаралық саудадағы реттеу принциптері және құралдарымен
танысу; 
- дамыған елдердің экспорттық қызметінің тәжірибесімен танысу;
- халықаралық коммерциялық мәмілелерді дайындау принциптерін ұғыну,
әдістерін меңгеру;
- сыртқы саудалық сатып алу сату контрактыларын дайындау
принциптерін ұғыну.

жүктеу/скачать 395.99 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: