ЕЛГЕ ОРАЛҒАН ҚАЗАҚТАРДЫҢ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРУШЫ ҰЛТ ТАЛАПТАРЫНА ӘЛЕУМЕТТІК СӘЙКЕСТЕНУІНІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

Әрбір тірі жан туғаннан бастап өмірінің соңына дейін қоршаған ортасына жақсы икемделуге тырысады. Бұл қасиет, яғни дем алу, қозғалу, көбею секілді қасиеттері бар барлық тірі ағзаға тән.

Қазіргі жаһандану заманында өмірдің қарқынды өзгеруіне байланысты кез-келген жағдайда өзін жақсы сезіну, жағдайларға икемделе, бейімделе алу өте маңызды.

Латын тілінен аударғанда «бейімделу» - икемделу, үйлесу деген мағынаны береді. Нақты уақытқа дейін «бейімделу» түсінігінің анықтамасы жоқ. Ағылшын ғалымы Проссердің айтуынша, оның көп мәнділігі сонша, қанша зерттеушілер бар, соншама түрлі жауап қайтарылады және соның барлығыда дұрыс болып табылады.

Бейімделу процесі аса динамикалы болып табылады. Оның жетістігі көбінде обьективті, субьективті оқиғаға, функционалды жағдайға, әлеуметтік тәжірибеге, өмірлік бағдарға және т.б. байланысты. Әрбір адамға сол әсер еткен стимул әр түрлі адамдарда түрлі жауап реакциясын тудыруы мүмкін.

Адамның бейімделу ерекшелігі «әлеуметтік әлемге бірте – бірте енуі мен» мінез – құлық, жүріс – тұрыстың әлеуметтік ережелерін менгеру процесі мен адамның әлеуметтенуі мен байланысты болады [167]. Негізінде әлеуметтік бейімделу әлеуметтенудің маңызды механизімі болып табылады.

Әлеуметтену және тұлғаның бейімделуі жақын түсініктер, қоғам мен тұлғаның өзара әрекеттесуінің бірыңғай процесін сипаттайды, сондай-ақ әлеуметтену түсінігі бейімделу түсінігінен аумақты болып табылады.

Әлеуметтену - тек тұлға болуы мен жалпы дамуы мен ғана жиі байланысады, ал бейімделу – қалыптасып қойған тұлғаның икемделу процесі мен байланысады. «Бейімделу және әлеуметтену» түсінігінде мазмұнына байланысты мәнді айырмашылықтар бар. Бейімделу адамның жаңа заттық іс - әрекет жағдайына икемделуі, дағдылануы, әлеуметтенуі тұлғаның қалыптасу процесінен көрінеді [168] . М.И. Бобнева әлеуметтену мен әлеуметтік – психологиялық бейімделу процесі тығыз өзара байланысқан деп көрсетеді. Психологиялық механизімдер, бейімделу процесінде тұлғаның әлеуметтік орта мен өзара әрекет етуін жеке алғанда, жанама түрде тұлғаның мотивациялық құрылымы, психикалық құрылымы, кейбір даралық ерекшеліктер индивидтің әлеуметтеу процесінде әлеуметтік жағдайдың әсері мен құрылады. Тұлғаның әлеуметтенуі, тұлғаның қоғамда, нақты бір ұжымда бейімделуі үшін қажетті жағдай болып табылады.

Л.Д.Столяренко тұлғаның әлеуметтену сатысын қарастырғанда, бірінші сатыны – біріншілік әлеуметтену немесе бейімделу сатысы деп көрсетеді. Адамның әлеуметтік бейімделуі жеке позицияны, әлеуметтік статусын түсінуін, сондай-ақ оны мен байланысты ролдік мінез-құлық түрі ретінде жалпы топтық міндеттерді шешу процесінде тұлғаның дара ерекшкліктерін жүзеге асыруды қарастырады.

Тұлғаның бейімделуі немесе бейімделе алмауының сипаты мен деңгейі көбінесе адамның биологиялық, физиологиялық, психикалық қасиеттеріне және оның әлеуметтік дамуына байланысты. Ғылыми әдебиетте мәдени орта ұғымы әлеуметтік субъект (тұлға, топ, сынып, қоғам) байланыстырыла жүйелі қарастырылады [169].

Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ережелерді қайта орнатуға, әлеуметтік пайдалы қарым-қатынас, мінез-құлық, іс-әрекеттің өзгеруіне бағытталған. Психологиялық бейімделу - әлеуметтік қажетті құндылық бағдар және мінез-құлықты меңгеру, әлеуметтік ортаның күтілімдері мен тұлғаның бағыттылығын, бағдарын жақындаттыру. Бейімделудің әлеуметтік және психологиялық жақтары бір- бірі мен үздіксіз байланыста.

Әлеуметтік бейімделу процесінің негізі - әлеуметтік ортаның оған ұсынатын талаптарына тұлғаның мінез-қылық, жүріс-тұрысы және іс-әрекетінің сәйкестенуі, яғни әлеуметтік күтілімдер жүйесіне мінез-құлықтың сай болуы. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу түсінігіне қысқаша қарастыратын болсақ, жеке адам мен топтың өз ара қатынасының жағдайын жеке адам созылмалы емес ішкі және сыртқы қақтығыстарсыз басты әрекетке сәтті қосылуы, негізгі социогенді қажеттіліктерді қанағаттандыруы, оның топ ұсынатын ролдік күтілімдеріне қарсы шығуы, өзінің ісін көрсету және шығармашылық қабілеттерін еркін көрсету жағдайы - әлеуметтік -психологиялық бейімделу деп аталады. Көп жағдайда адам тағдыры оның кез келген жағдайда өмірінің туа біткен және қалыптасқан қабілеті, бейімделгіштігі мен анықталады. Жоғары, орташа, төмен бейімді адамдар болады. Бейімділіктің туа біткен негіздері - ол инстинктер, темперамент, дене құрылымы, эмоциялар, туа біткен интелектік талабы, ағзаның физикалық жағдайы және сыртқы көрсеткіштері болып табылады.

Әлеуметтік бейімделу әлеуметтік мәдени аймақ негізінде қабылдаушы орта құрылымында жүзеге асады, әлемдік интеграциялық үрдістер экономикалық, саяси және мәдени өмірде өзіндік тұжырымдамалардыда туғыза бастады [170].

Әлеуметтік топтарда психикалық бейімделуді нәтижелі ететін маңызды фактор болып, әлеуметтік тұтастылық, тұлға аралық қарым – қатынасты орната алу қабілеті болып табылады [171].

Бейімделу процесі аса динамикалы болып табылады. Оның жетістігі көбінде обьективті, субьективті оқиғаға, функционалды жағдайға, әлеуметтік тәжірибеге, өмірлік бағдарға және т.б. байланысты деп тұжырымдауға болады. Ал бейімделу мәселесі әлеуметтік ғылымда ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында көтеріле бастады. Әлеуметтік бейімделу ілімінің негізі әлеуметтану ғылымдарының классиктері Т.Парсонстың құрылымдық-функционалдық ықпал, П.Сорокиннің әлеуметтікмәдени әдісі, Г.Спенсердің эволюциялық теориясында, М.Вебер, Р.Парктың әлеуметтік бейімделу мәселелерің қамтитын миграциялық теориялардың парадигмалдық негіздері, Э.Гидденстің интегративті рационализміндегі бейімделу моделінде қаланды.

Халықтың миграциялық үрдісі және оның өзгерген әлеуметтік орта талаптарына әлеуметтік бейімделу мәселесі теориялық және әдіснамалық тұрғыда Ресейлік ғалымдар Е.М.Абрамова, Г.В.Безюлева, С.К.Бондырева,Т.И.Заславская, Л.Г.Ионин, Л.В.Корель, П.В.Кузнецов, В.И.Мукомель, С.И.Розум, Г.У.Солдатова, Л.Л.Шпак, Т.Н.Юдина т.б. еңбектерінде қарастырылған. Соның ішінде, Т.И.Заславская, Л.В.Корельдің бейімделудің типтері сараланып, топталған құрылымдық-іс әрекет тұрғысынан қарастыру тәсілі, В.А.Ядовтың трансформацияланған қоғам жағдайындағы тұлғаның әлеуметтік бейімделуіне назар аударуы біздің тарапымыздан мол қызығушылық тудырды.

Т.Н.Юдина еңбектерінде этникалық репатрианттардың әлеуметтік бейімделуін миграциялық процестегі мигранттардың бейімделу тұрғысынан қарастырады. Г.В.Безюлева, Д.В.Колесов, С.К.Бондырева ашық және жабық бейімделуді атап көрсетеді. Ғалымдардың пікірінше,бейімделуші қоршаған орта ықпалымен өзгеріске ұшырайды, кей жағдайда сыртқы ықпалға қарсы болып, өзгеріске түспеуге тырысады.

Қазақстандық зерттеушілер тарапынан әлеуметтік-демографиялық үдерістер негізінде әлеуметтік бейімделу Г.М.Мендіқұлова, Е.Ю.Садовская, А.Т.Забирова, Р.Х.Сүлейменова, А.К.Есенғалиева, Б.Н.Қылышбаева, А.К.Тұрлыбекова, С.Ж.Түркпенова, М.К.Кәкімжанова еңбектерінде қарастырылған. Әлеуметтану ғылымы тұрғысынан нақты іргелі зерттеу 2010 жылы «Қазіргі Қазақстан қоғамындағы этникалық репатрианттардың әлеуметтік бейімделуі (әлеуметтанулық талдау)» тақырыбында әлеуметтану ғылымы кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған С.А.Амитовтың ғылыми зертеу жұмысы. Аталған диссертацияда этникалық репатрианттардың әлеуметтік бейімделу мәселелерінің теориялық әдіснамалық аспектілері қарастырылған [172].

Көші-қон полициясы оралмандарды тұрғылықты мекен-жайларына тіркеу және Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдауға құжаттарды ресімдеу жұыстарын жүргізуді жалғастыруда.Көшіп келу квотасына оралмандарды енгізу және оларды жайғастыру жұмыстарыда жалғасын табуда [176].

1991-2012 жылдарының аралығындағы елімізге көшіп келген төл этнос өкілдері туралы статистикалық мәлеметтер олардың санының өсуін көрсетеді. Бірақ та бұл үрдіс сақталу үшін мемлекет тарапынан әлеуметтік көмектерді реттеп, көбейту қажеттілігі туып отыр.

Тұжырымдаманы жасаушылар шетелде тұратын барлық этникалық қазақтар өз тарихи отанына оралуға құқықтары бар деп санады. Әсіресе, бұл әрекетті Өзбекстан, Моңғолия, Түркіменстан, ҚХР-да тұратын қазақтармен байланыстырды. Мемлекет өз тарапынан көші қон шараларын ұйымдастыру мен қаржыландыру міндетін алды Үкімет әр жылы көші қон жоспарын бекітуге тиіс болды. Квота жоспары оралманның жанұясына, шыққан елі мен орналасу аймағына байланысты болды. Сондай ақ, әр жылы оралмандарды бейімдеу шаралары жоспарланды. Репатриантты тарихи отанына қоныстандыруда, оларды, тарихи ата мекеніне барлық жағдайы жасалып қанағаттанғандары басты назарда болды. [179]. Бекітілген квота оралмандарды тұрғындары көшіп кеткен, немесе қазақтардың басымдығы аз Ресеймен шекаралас елді мекендерге қоныстануға бекітті. 1991 және 2000 жылдары 42 мың жанұя немесе 180 мың адам көшіп келді [180].

Тұрғын үй мәселесі Қазақстан Республикасы Yкiметiнің 2002 жылғы 9 шілдедегi N 748 қаулысымен бекiтілген Оралмандарға жеке тұрғын үй салу үшін жер телімдерiн беру ережесi негізінде жүзеге асты. Ереженің үшінші бабында айтылған «Оралмандарға берiлген жер телiмдерi олар Қазақстан Республикасының азаматтығын алғаннан кейiн Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртiппен және шарттарда олардың жеке меншiгiне көшедi [183] Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2002 жылғы 9 шілде N 748. Қазақстан Республикасының «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысы.

Қазақстанда этникалық мигранттарға байланысты тұрғын үй мәселесін шешу нақты жүзеге асырылуда. Оралмандарға өз күштерімен тұрғын үй салу үшін жер телімдерін беру жобасы 2002 жылдан бекітілген. Оралмандардың республикалық «Асар» ұйымы басшысы Қайрат Бодауханұлы басшылығымен Парламентте мақұлданып, алғаш жоба тәжірибе ретінде «Байбесік» ауылынан 27 гектар жер телімі бөлінуімен басталған болатын. Бұл жоба 2002 жыл бүгінде өміршеңдігін байқатып Павлодар, Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында қолға алынуда. Мысалы ғылыми жұмыстың зерттеуі аясында болған іссапар барысында байқағанымыз, Шымкент қаласы маңындағы «Асар» ауылы қазірде екі мыңнан астам Өзбекстандық қандастарды қабылдап, екі мыңдай тұрғын үй салынып пайдалануға берілген (Қосымша Б). Алматы қаласының Жетісу ауданының Өжет ауылының маңында 185 үй салынған «Байбесік», Астана қаласының Сарыарқа ауданында «Нұрбесік» мөлтекауданы 26 гектар жер бөлініп салынуы, қазақтардың оралуының үшінші кезеңінде 2009-2011 жылдары жүзеге асқан «Нұрлы көш» бағдарламасымен ұштасты. «Нұрлы көш» бағдарламасының басты мақсаты – адам аз қоныстанған солтүстік, шығыс және батыс облыстар мен шекара аймақтарды оралмандармен қамту болатын.

Қазақтардың оралуының үшінші кезеңі (2005-2010 жж.) 2005 жылы 27 – 28 қыркүйекте Астанада өткен үшінші дүниежүзілік қазақтар құрылтайымен басталады. Құрылтайда қазақ диаспорасының Қазақстандық жоғары оқу орындарда білім алу, инвестицияны тарихи отанға тарту мәселесі көтерілді. 2005 жыл бойынша 450 мың репатриант келіп, олардың 320 мыңы азаматтық алды [184].

2006 жылы тарихи отанға 15 мың жанұяны көшіріп, бұл мақсатқа республикалық қазынадан 11 млрд. 100 млн. теңге жұмсау жоспарланды [185]. Әр оралған жанұяға баспана үшін 100 АЕК бойынша жәрдемақы беріліп, репатрианттарға қажетті жүгін көшіруге 50 АЕК, 15 АЕК бір рет жолақысы, 20 АЕК жол шығыны орнын толтыруға кепілдік берілгені, Қазақстан 500 мың этникалық қазақты қабылдауды шешімі құрылтайда дүниежүзі қазақтары қауымдастығы таратқан 2003-2007 жылдары шетелдегі қазақ диаспорасына жәрдемдесуге арналған Мемлекеттік бағдарамада көрсетілген.

2008 жылдан оралған қандастарды бейімдеу және интеграциялау мақсатында Қарағанды, Шымкент және Оңтүстік Қазақстан облысының Ақсукент ауылында орталықтар жұмыс жасауда жалпы елімізде 14 орталық қызмет атқарады. 2010 жылы Ақтау қаласында «Оралмандарды бейімдеу және кіріктіру» орталығы ашылды. 2010 жылы сәуір айында оралмандарды бейімдеу және кіріктіру орталығы пайдалануға берілді. Бұл - республика бойынша атамекенге оралған қандастарға арналған алғашқы орталық. Мемлекеттік мекеме құрылысына республикалық бюджеттен 1,8 млрд. теңге қаражат жұмсалған. Орталық 2 жеті қабатты жатақханадан және әкімшілік ғимаратынан тұрады. Жатақханалар 200 оралман отбасын 6 ай мерзімге уақытша қабылдауға есептелген. Онда қажетті тұрмыстық техникамен жабдықталған пәтерлер және «Балапан» балаларға арналған шағын орталықтар бар. Коммуналдық қызметтер тегін көрсетіледі. Орталықта қандастарымызды көшіп келу квотасына енгізу, қазақ және орыс тілдеріне, қажетті кәсіби мамандыққа, Қазақстанның негізгі заңнамаларын оқыту, жұмыспен қамту, шағын кәсіпкерлікпен айналысуға көмек көрсету тәрізді бейімделу қызметтері көрсетіледі. [186].

Орталықтардың тәжірибесі бойынша Батыс Қазақстан облысы алдыңғы орында деп айта аламыз, орталықта құқықтық сауалдар бойынша кеңестер беріп, мемлекеттік тілге және қалаулары бойынша орыс тіліне оқытады, кәсіби мамандықтары бойынша біліктіліктерің көтереді. Сондай ақ, облыстық әкімшілікте оралған қандастарға көмек көрсету, жаңа өмір жағдайдағы сауалдарын шешу мақсатында Оралмандар Кеңесі құрылған. «Оралман» ақпараттық мәлімет қоры жасалып және жетілдіру үстінде, болашақта әлеуметтік жүйеде бірыңғайлы ақпарат жүйесі жасалынып, иммигранттарға толық әлеуметтік қызметтерді шұғыл ұсынатын болады.

Республика Үкіметі 1992 жылы 23-қыркүйекте қабылданған «Шетелдердегі қазақ диаспорасы өкілдерінің Қазақстан Республикасында болған кезінде әлеуметтік-экономикалық жеңілдіктермен қамтамасыз ету туралы» №791 қаулысының күшін жойды. Нәтижесінде елге келген өз қандастарымыздың мәртебесі келімсектермен бірдей болды. Бұдан кейін, 1999 жылдан бастап қолданысқа енген тағдыр тәлкегімен бөлініп-жарылған отбасылардың халықаралық адам құқығы пактілері негізінде шетелдердегі туыстарын өздерінің жеке кепілдігі арқылы шақыртып алуының жолын жапты. 2005 жылы 14 сәуіріндегі №307 қаулы «Шетелдіктердің Қазақстан Республикасында болуын құқықтық реттеудің жекелеген мәселелері» деп аталатын 2000 жылы 28 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасы Үкіметінің №136 қаулысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу арқылы елге келетін өз қандастарымыздың Қазақстан Республикасындағы жағдайын мүлде қиындатып жіберді. Соның кесірінен визасының мерзімі біткен сан мыңдаған қандасымыз сот шешімімен елден қуылып, бес жыл мерзімге дейін өз отаны Қазақстанға қайтып оралу құқығынан айрылды.

Нәтижесінде, атамекенге оралған қандастардың әлеуметтік ахуалын оңтайландыруға 2009-2011 жылдары жүзеге асқан «Нұрлы көш» бағдарламасы өзің ақтамаған бағасын алып, 2010 жылдың 14 сәуірінде жыл сайын 20 мың отбасыға арналған көшіп келу квотасын 2015 жылға дейін уақытша тоқтата тұру жөніндегі №307 үкімет қаулысы қабылданды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 17 қарашадағы № 690 «2010 жылға арналған оралмандарға жеңілдік туралы» Жарлығына сәйкес және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 5 ақпандағы № 74 «2010 жылға арналған оралмандар иммиграциясына жеңілдік бөлу туралы» қаулысымен оралмандарға жеңілдік облыстар мен қалалар бойынша.
Кесте 1 - Оралмандарға жеңілдік берілу көрсеткіші

(Кесте 1)

Бірақ, 2009 жылдан Қазақстанға 20 мың отбасы көшіп келуі тиіс еді. 16300 отбасы көшіп келеміз деп, 15534 отбасы ғана көшіп келді. Солтүстік Қазақстанға 550 отбасын әкелу жоспарланып, бар болғаны 154 отбасы ғана келген [187].

Құрылтайда Президент Н.Назарбаев соңғы екі жыл бойы көшіп келу квотасының орындалмағанын ашық мәлімдеді. Өткен жылдың желтоқсан айындағы ресми мәліметке сәйкес, көшіп келу квотасының небары 33 % ғана орындалғанын атап өтіп, Елбасы: «қандастарымыздың құжат тапсыруда, тіркеуге тұруда, азаматтық алуда кездесетін түрлі кедергілерді жоюды» қадап тапсырды. Н. Назарбаев «Нұрлы көш» бағдарламасының екінші кезеңін бастау қажеттігін айтты.

Үкімет уақытша оралмандарды қабылдауға квота бөлмейтін болды. Бұл көш тоқтайды деген сөз емес. Қандастарымыз мемлекеттің көмегіне сүйенбей, өз күштерімен квотасыз келе беруіне болады дейді ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Халықты жұмыспен қамту департаменті директорының орынбасары Аслан Қаржаубаев. Өткен жылы мемлекет квота белгілегенде республикамызға 15 мыңдай туысқан көшіп келген. Министрліктің есебінше, 1991 жылдан бері елімізге 910 мың этникалық қазақтар келген, қазірде миллионнан асып отыр. « 2008- 2011 жылдар аралығында квотамен көшіп келгендерге 38 млрд теңге көлемінде жәрдемақы берілді», – деді Аслан Қаржаубаев. Былтыр 1 235 оралман жұмыспен қамту орындарына арыз беріп, оның 787-і жұмысқа орналасқа. 100 қайта даярлауға және біліктіліктерін көтеруге жіберілген. Бүгінде «Нұрлы көш» бағдарламасын алмастырған «Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасы бойынша шетелден келген 506 ағайын кәсіби білім алуда.

Елге оралған қандастардың арасында республика ішінде: ауа райы басты себепке айналған екінші толқын көші қон үрдісі қалыптасқан. Аталмыш әрекет көші қон үрдісінің жүйелігін бұзып, жергілікті миграциялық комитет жұмысын күрделендіруде. Бүгінде біз ауқымды оралмандар тобының сыни әлеуметтік сатыда тұрғанын, біздің қоғамның кедейлік маргинал тобын толықтырып жатқанын байқаймыз. Біріншіден кез келген этникалық мигранттың қиналысы қазақстандық шынайы өмірде кездесетін қарама-қайшылықтар мен қиындықтардан туындап отыр.

Әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтікмәдени саладағы әртүрлі факторлармен бейімделу үрдісі күрделенеді. Әлеуметтік-экономикалық факторды айтқанда репатрианттарды қолдайтын мемлекет тарапынан шараларға тоқталған дұрыс, себебі осы фактор этникалық қазақтардың оралуына басты әсер етті. Біріншіден, мемлекет қандастардың елге келуде, азаматтық алудағы құжатты рәсімдеуді оңтайландырып, этникалық қоныстанушылар квотасын белгіледі. Берілген квота транспорттық шығындар (50 АЕК, 1 АЕК 971 теңгеге тең) және баспана алу үшін (15 АЕК отағасына және 10 АЕК әр жанұя мүшесіне) қаржылай көмек болды. 13.12.1997 жылғы «Халықтың көші қоны туралы» Заңы бойынша тілді үйрету мен жұмысқа орналастыруға көмек көрсетілу қарастырылған. Қазіргі жағдай бойынша үкіметтен бөлінген қаражат жеткіліксіз. Жағдайдың ауырлау бір себебі, рапатриант бөлінген қаржыны алғанша бюрократиялық құрылымда қағазбастылыққа, кей тұстарда жемқорлыққа ұшырайды. Этникалық мигранттарды кәсіби және білімдік деңгейлерінің төмеңдігі салдарынан жұмыспен қамтуда ( келген қандастар бойынша жоғары оқу орын - 5,7%, кәсіби орта – 10,6%, жалпы орта – 33,4%,) экономикаға тартылмай, жұмыссыздар саның артырады. Жанұяны асыру үшін арзан бағаға қара жұмыстарды атқаруға тура келеді. Оралмандар арасынан сәтті орналасып, тұрмысың оңалтып алғандарда бар. Қазіргі таңда репатрианттардың көптеп қоныстанған оңтүстік ауданда олар әлеуметтік аз қамтылған топты құрайды.

Мәдениет, салт дәстүрге, діни көзқарасқа, білімге, киім киіну тағы басқада дүниетанымдық тұрғыда оралмандар жергілікті қазақтармен әлеуметтік өмірдің барлық саласында ерекшеленеді. Бұл негізінен Қытай, Моңғолия, Иран сынды алыс шетелден келген этникалық қазақтардан ерекше байқалады. Аталған елден шыққан қандастар қазақстандық қоғаммен ассимиляциялануды солтүстік пен орталық аймақтарда ауыр өтеді, кей жағдайларда бұл оралмандардың бір бөлігі қайта көшіп кетті. Ұлттық мәдениет пен дәстүрді ұстанған оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Маңғыстау облыстарында бейімделу жеңіл жүруде. Этникалық қазақтардың шыққан елдерінің мәдени ерекшеліктерің тасымалдаушы болып табылуы, Қазақстандық қоғамнының шынайылығына бейімделудің күрделендіре түседі. Оралған ағайындар тарихи атамекенге оралғанша әртүрлі мәдени ортада өмір сүрсе де, қазақ халқының ортақ дәстүрлі мәдениеті мен құндылықтарын жақсы сақтады. Этникалық оралмандар жергілікті қазақтармен бір тарихи тамырлас деседе, мәдениет пен салт дәстүрде алшақтықтар байқалып қалады. Біз өзіміздің зерттеу барысындағы бақылауымыз нәтижесінде оралған қазақтарды: туып-өскен мемлекеттерінің мәдени ортасын (саяси-әлеуметтік мәдениет негізінде) төрт үлкен типке бөліп қарастырдық:

• 
  моңғолдық мәдени орта;
  
• 
  қытайлық мәдени орта;
  
• 
  кеңестік мәдени орта;
  
• 
  исламдық мәдени орта (бұған Ауғанстан, Иран және Түркиядан келген қазақтар жатады).
  

Көптеген оралмандар тұрмыстық жиһазға қызығушылық танытпайды, орнына құрақ көрпе, алаша, текеметтер қолданып, жаз мезгілі қазақ үйлер тігіп алады.

Бейімделу барысында қазіргі таңда әлемде қолданылатын үш қазақ әліпбиі: Қазақстан, Ресейдегі кирилица, Батыс Еуропада және Өзбекстан, Түркменстан,Түркиядағы латын әліпбиі, Қытай, Иран, Пакистандағы араб әліпбиі де маңызды рол атқаруда. Қазақстанда басымдылық танытып отырған орыс тілінен алыс шетелден келген (Иран, Ауғаныстан, Пакистан, Түркия т.б.) ағайындар қиналуда.

Төрт типтік орта ішінде Қазақстанға тез бейімделіп, сіңісетіні кеңестік ортадан шыққан қазақтар саналады. Бейімделу үрдісіндегі басты кедергілердің бірі орыс тілінің Қазақстан қоғамындағы басымдылығы. Қазақ этносын екі субэтносқа – орысша сөйлейтіндер («орыстанғандар») мен қазақша сөйлейтіндерге бөліну себебінен интеграцияны әр түрлі жолмен өтеді.

Оралған қандастардың бейімделу барысындағы басты бір кедергі –орыс тілін жетік білмеу жергілікті халықпен қатынаста кедергі болып отыр.Орыс тілін шығыстық мәнермен сөйлеу кей жағдайларда келеке болып, осы негізде жанжалдарда туған. Бұл құбылыс орталық пен солтүстік аймақтарға тән. Саяси шешiмдер институтының қызметкерi Е.Смайылов: «қазақ қоғамының бүгiнгi басты проблемасы – орыстiлдiлер және қазақтiлдiлер болып бөлiнуi және өз қазанында өзiнiң қайнап жатқаны, бiрiн- бiрi түсiнуге ұмтылмауы», - деген пікірі орынды айтылған.

Бұл екі субэтносты бір монолитті этностық қауымға біріктіру талабы әлі күнге дейін іске аспай отыр. Этникалық стереотиптер мен мінез-құлықтарындағы әртүрлік қазіргі бірігуші Қазақстанда күрделі мәселелер шеңберін қалыптастырып отыр.

Елге оралған ағайындар осындай әртүрлі мәдени ортада өмір сүрсе де, қазақ халқының ортақ дәстүрлі мәдениеті мен құндылықтарын жақсы сақтады. Бұл – олардағы ортақ қасиет. Осындай ортақ түсінік пен сана-сезім оларды ұлттық ұлы біртұтастыққа бастап келеді. Өйткені тәуелсіз Қазақстанға көшіп келіп, мұндағы қалың қазақ халқымен бір ортада тоғысып, бірегей ұлтқа айналып, қазақы болмыста өмір сүру – шетелдердегі этникалық қазақтардың ортақ арманы.

40-тан астам елде тұратын қазақ диаспорасы мен Қазақстандағы қазақ халқының алдында тұрған күрделі бір мәселе әліпби бірлігі, өйткені әліпби біркелкі болмағандықтан бұл да қиындық туғызады. Ауызекі сөйлеуінде ешқандай айырмашылық болмаса да, жазу мәселесіндегі жағдай олай емес. 40-тан астам елде тұратын қазақтар бір бірінің жазуын түсінбейді. Қытай қазағы төте жазуды пайдаланса, Қазақстан, Моңғолия және Ресей қазақтары кириллицадан бас тарта алмай жүр. Өзбекстан мен Түркіменстан латын әрпіне көшіп те үлгерді. Ирандағы, Ауғанстандағы жазудың түрін айтпаса да болады. Осы орайда «Қазақпарат» агенттігінің мемлекеттік тілдегі хабарларды Интернет жүйесіне латын жазуымен шығаруды 2012 жылдың 14 сәуірден бастап қолға алғанын атап өткен жөн [188]. Бұл ресми мәлімет шетелдегі қазақ диаспорасына және тарихи отанына қайтқан қандастарды бейімдеу жолындағы көші-қон саясатының салалық бағдарламасынының жүзеге асып жатқан нақты іс шаралардың сипаттамасы.

Ғылыми зерттеу жұмысы барысында сарапшылардың бір тобы оралмандардың әлеуметтік бейімделуі барысында кедергі келтіретін жағдай олардың топталып бір жерге шоғырлануы дейді. Осы орайда Алматы облысыныдағы «Байбесік», Астана маңайындағы «Нұрбесік», Шымкент маңайындағы «Асар» ауылдары дәлел. Елге оралған қандастардың шоғырлануы оларды тұрғылықты қазақстандықтармен сіңісіп кетуіне кедергі. Бұл құбылысқа ел ішіндегі оралмандарға қатысты екінші көші қон толқыны әсер етуде, яғни елге келген оралман орналасқан соң алғашқы тоқтаған аймақтан өзі ағайындас, таныстары тұратын аймаққа не жылы ауа райлы оңтүстікке қоныс аударуы қалыпты жағдайға айналған. Нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары ауа райы мен туыстық тұрғыда, Маңғыстау облысы жалақысы жоғары аймақ ретінде оралмандардың 64,9 % қабылдап алуы, гомогендік ортаны қалыптастыруда. Әлемдік тәжірибеде Батыс Европа, Америкалық ірі қалаларда тұйықталған аудандар бар, өмір бақи тұрып жергілікті тілді қолданбауға болады. Нью-Йорктегі қытай «чайнатаун», орыс тілді Брайтон Бич, Торонтодағы үнді және тай, Берлиндегі түрік Кройцберг кварталдары. Бұл сынды геттолар бізде де байқалуда, бірақ ұлттық ерекшелік емес мемлекеттік ділдік (менталитет) тұрғыда

Осы тұста екінші дерек көзі ретінде Қазақстандық әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар ассоциациясы тарапынан 2010 жылы жүргізілген сауалнама нәтижесін ұсынамыз. Ассоциация оралмандарға қатысты Қазақстанның барлық облыс орталықтарында 2010 жылы 4-ші сәуірде жүргізген сауалнамасының нәтижелерің атап кеткенде жөн: Оралмандарға Қазақстандықтардың қарым-қатынасы осы сауалнама барысында бірқатар сұрақтармен жүйеленді: Республикада 2300 респондент сауалнамаға қатысты, ерлер – 1031, әйелдер – 1269, 18-19 жас 111, 20-29 жастағылар – 581, 30-39 жастағылар – 478, 40-49 жастағылар – 447, 50-59 жастағылар – 345, 60 жастағылар – 338, оның ішінде қазақтар – 1391, орыстар – 564, өзге ұлттар – 345. Сауалнама барысында атамекенге ораған оралмандар мәселесі көтеріліп, қорытынды нәтижелері өз кезегінде 1-ші және 2-ші суреттерде көрсетілген.

Сурет 2- Оралмандарға кері көзқарастағы ұлттық көрсеткіші

Павлодарлық «Логос» қоғамдық бірлестігінің, 2011 жылы 24 наурыз бен 4-ші сәуірі аралығында Қазақстандық қоғамның саяси-әлеуметтік көңіл күйіне қатысты сауалнама барысында Қазақстандықтар оралмандарға қандай мінездеме, сипаттама беретіні 3-ші суретте көрсетілген.

Респонденттердің басым көпшілігі оралған қазақтарды (25,7%) олар ұлттық мәдениет, дәстүрді сақтаушылар деп мінездеме береді. Этникалық қазақтар қазақ тілі мен ұлттық салт дәстүрді сақтаушылар ретінде ел ішінде кең танымал. Қолөнер ісінде Қазақстанның қоныстанған аудандарында дамытып орталықтар ашып отырғанда осы оралған ағайындар. Респонденттердің (13,8 %) оралмандарды мемлекеттен тек жәрдем тосушылар деп кері пікір білдіреді. Оралған қазақтарға жергілікті қазақтардың 5,5% - ы, орыс ұлты өкілдері 15,9 % яғни өзге ұлт өкілдерінен екі есе жоғары кері көзқараста. Кері көзқарастың пайда болуы респонденттердің өздері мемлекет жәреміне үміт артушылар және оралмандарды кәсіби тұрғыда өз қарсыласы ретінде санайды. Оралмандарды Қазақстанға көшіп келіп үміті ақталмағандар, экономикалық және әлеуметтік мәдени бейімделе алмағандар деген пікірді жақтаушыларда бар.


Сурет 3- Оралмандарға берілген мінездеме
Ғылыми зерттеу барысында бірінші дерек көзі ретінде сарапшыларға елге оралушы қазақтардың әлеуметтік бейімделу мен оның мәселелік аспектілерің қарастыру мақсатында «Отанына оралған қазақтардың әлеуметтік бейімделуі барысында кездесетін проблемаларды атап көрсетсеңіз» деген сауал қойылды.

Сарапшылардың пікірінше басты проблемалар қатарында:

• 
  еңбекпен қамтылу және тұрғын үй мәселесі;
  
• 
  квотамен жерге орналасу мен қатар азаматтық алу мәселесі;
  
• 
  нормативті-құқықтық базаның оралмандардың атамекенге оралуы және ары қарай өмір сүруіне қатысты кемшілік тұстары бар;
  
• 
  квота берудегі жемқорлық, бұған мән бермесе бұл әлеуметтік жарылысқа әкеледі.
  

Осы ойдың жалғасы ретінде біз тереңдетілген нарративті сұхбатқа тартқан атамекеге оралған қандасымыз бен мемлекеттік құзіретті орган өкілінің пікірің ұсынамыз.

Елге оралған қандастармен сұхбат барысында кейінгі шыққан азаматтық алу туралы заң, оралмандарды өзге ұлт өкілдерімен бірдей қарастыратыны бүгінде оралған қандастарымызға тарихи отанында тұрғылықты қоныстануларына кедергі жасап отырғаны нақтыланды. Жоғарыда келтірілген «Нұр-қоныс» әйелдер қоғамының төрайымы Зибира Аллабергенова келтірген факт біздің зерттеу жұмысы барысында Шымкент қаласында «Оралман» қоғамдық бірлестігінің төрайымы Зулойхо Султоновада, оңтүстік Қазақстанға оралған қандастармен сұхбат барысында нақтыланған болатын.

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігіне қарасты Этнология және тарих институты 2004 жылы 22 шілде мен 11 тамыз аралығында «Қазақстандағы репатрианттардың бейімделу үрдісінің ілімдік және тәжірибелік аспектілері тарихи-этнологиялық-антропологиялық кешенді зерттеу зерттеу жүргізілді. Нәтижесінде жергілікті жердегі мәселелерді анықтады. Этникалық қазақтарға Қазақстан жерінде тез бейімделуіне басты себеп ретінде орыс тілің толық меңгеруі басты мәселе екені анықталды.

Орыс тілінің жоқтығы ҚХР, Иран, Ауғаныстандық қазақ репатрианттарға тән, моңғолиялық зиялы қауым өкілдері үшін ауыр емес, себебі олардың көпшілігі жоғары білімді Кеңестік кезеңде социалистік лагерь елдерінде алған.

Тарихи отанына оралған қандастар арасында қанағаттанбағандар немесе психологиялық зақымды Қазақстанның саяси этникалық құрамынан, өткен тарихындағы орыстандырудан хабарсыз болғандар алды. Яғни Қазақстанда тек қазақтар, басқа этностармен басқа тілде қатынас болмайды деген ой атамекенге келгенде теріске шықты. Репатрианттардың қоныстануы олардың мамандықтары және мемлекет қай облыстарда оларды еңбекпен қамтамасыз ете алады, сол аймақтарға қоныстандыруда.

Бұл ұсыныстар Президенттің 2003 жылғы квота туралы Жарлығында нақтыланған: «Оралмандардың көшіп келу квотасына енгізілгендерді қабылдауды, жайғастыруды және орналастырылған жерлерде олардың бейімделуі үшін жағдай жасауды қамтамасыз етсін».

Оралмандардың әлеуметтік бейімделу мәселесі негізгі мәселе, себебі жаңа жерге қоныстанған әр азамат үшін сол елді мекен аймағына сіңісіп кетуі ертеңгі күні үшін маңызды. Бүгінде маңызды проблемалар қатарында біз атап көрсететініміз:

1) Тіл және жазу. Оралмандар алыс шетелден келгендер, негізінен Қытайдан қазақ жазуын кирилица негізінде білмейді, нәтижесінде ЖОО білім алу мүмкіндігінен айырылады. Негізгі басым көпшілігі орыс тілін меңгермеген, жергілікті халық арасында бейімделуін ауырлатады.

2) Қазақстан Республикасы азаматтығын алу, бюрократиялық қағазбастылық, барлық оралманға қатар бұл істе жетістіктерге жету қиын.

3) Жұмысқа орналасу және өз ісін ашу проблемасы. Оралмандар арасында жұмыссыздық үлесі жоғары, жалға мүлік бере алмау себебінен несие алуда, ол үшін құжаттар толтыруда көптеген проблемалар жетерлік.

4) Жер проблемасы. Оралмандарға берілген жерлер қолайсыз, қиын жерлерде орналасқан. Бірқатар аудандарда иммиграциялық жер қорлары жоқ (ШҚО бойынша: Бородулиха, Глубоковский, Қатон-Қарағай, Тарбағатай, Ұлан аудандары, Лениногорск және Семей қалалары).

5) Орналастыру проблемасы. Квотадан тыс келген жанұялардың молаюы, әкімшілік тарапынан материалдық қаражат көмегін ала алмайды.

Тізбектелген проблемалардан басқа ауылдағы елді мекендерде жергілікті халықтың оралмандарға немқұрайлы қарауыда әсер етеді. Бірқатар аудандарда орыс ұлтының басым болуымен оралған қандастардың келуімен этникалық аралық қатынас тұрақтылығына сызаттар түсті:

1) Қазақ сыныптарының жетіспеушілігі. Оралмандар өз балаларын қазақ тілінде оқытуды жөн санайды. Оралмандардың балалары орыс тілің білмейді. Қазақ сыныптарын орыс мектептерінде ашу, шағынкешенді (2-8 адам) үшін тиімсіз саналады. Оқытушылар мен оқулықтарда жетіспейді.

2) Жайылымдық жерлердің жетіспеушілігі. Оралмандар негізінен малдар ұстайды, басты тіршілік көзі ретінде. Кей қоныстанған аудандарда жер жайылымдыққа бөлінбеген, егіншілік алқаптары басымда, оралмандарда мал жайылымымен проблемалар туындайды.

3) Жерлеу мәселесі. ШҚО бойынша: Бородулиха, Глубоковский, Қатон-Қарағай аталған аудандарда орыс ұлтының басымдылығымен мұсылман қабірстандары жоқ. Сол үшін жер ашылуыменде проблемалар туындайды.

Аймақтардағы нақты мәселелерді анықтап, шешужолдарын ұсыну үшін кешенді зерттеулер қажет.

Бүгінде Қазақстан үшін репатриациялық мәселені, моральдық және материалдық ауқымдағы үш негізгі блок тұрғысынан өзіндік шешу керек:

1) қазақ репатрианттарын тарихи отанына көшіруін ұйымдастыру;

2) жаңа жерлерге үй жайымен, оқу орны, жұмыс орнымен орналастыру;

3) азаматтықты қалыптастыру немесе азамматтық алуға жәрдемдесу;

Қазақстан осы сынды іс шаралар жүргізуде тәжірибе аздығы әсерінен, әлемдік қауымдастықтың бай тәжірбиесін зерттеуі қажет. Оралмандарға Қазақстан қоғамына бейімделуге жағдай жасау мақсатында, Израиль, Германия мемлекеттерінде сияқты интеграциялық және бейімдеу орталықтары салынуда. Парламент тарапынан арнайы заңамалық өзгерістер енгізіп, оралмандарға байланысты бейімдеу орталықтарын ашу кең түрде қолға алына бастады. Оралмандар жанұясы осы орталықтарда алғашқыда өмір сүріп, құқықтық кеңестер алып, мемлекеттік және орыс тілге дәрістер алады. Оралмандар жанұясы бұл жерде уақытша тұратын болады. Жаңа бейімдеу орталықтары ҚР Еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру министрлігінің миграция комитетінің төрағасының орынбасары Бағила Бисембаеваның айтуынша - Орталықтар бұрында болған. Шындығында, орталықтар 3-4 бөлмеден, олардың жағдайы жақсартуды қажет ететін. Қазір құықтық базасын жандандырып, Батыс Қазақстан мен Павлодар облыстарында көші қон комитеті, жергілікті әкімшілік жетекшілігімен Израиль, Германия тәжірибесін қолданып жатыр.

Мысалы: Германияда тұрақты көшіп келгендерді оралмандар деп атайды, олар алғашқыда лагерлерге орналастырады, бұрын бірнешеу болатын қазірде жалғыз - Фридланд, олар жатақханада тұрады, ас мәзірімен, ай сайынғы жәрдемақысы 300 евро мөлшерінде, тілді меңгеру мақсатында және кәсібі біліктіліктерің көтеру мақсатында бейімдеу курстары ұйымдастырылады.

Израильда абсорбция министрлігі бар, арнайы Ұлпандар яғни бейімделу орталықтары жұмыс жасап репатрианттарға ақшалай көмек көрсетеді алғашқы айларда. 16 дан 32 мың шекелге дейін (бір долар 5 шекел мөлшерінде). Израильге келген репатриант иврит тілін оқуға тегін курстарға жолдама алады. Тегін оқу құқығы біржарым жылға сақталады, репатриант статусын алу сәтінен басталып. Бұл мүмкіндікті бір рет қана пайдалана алады.

Грекияда арнай ұлттық бағдарламалар бар жаңа ерекшеліктерді оқу мақсатында 6 ай мерзімге есептелген. Оралмандарын заңамалық жағынан сауаттандырады. Жәрдемақы ретінде репатриант 50 000 драхм қосымша әр баласына 10 000 драхм алады (1 доллар 400 драхмға сай). Сондай-ақ, бөлмені жалға алу үшін екі жыл мөлшерінде: 5000 драхм жанұясы барларға және 3000-некеге тұрмағандарға беріледі. Бұл мысалдар әлемдік тәжірибе бойынша оралмандарды бейімдеу тәжірибелерінен үзінді.

Қазақстанда оралмандардың балаларына білім беру және ересектерін жаңа ортаға бейімдеу мәселесі де өте маңызды. Оралмандардың көбі шетелден келетіңдіктен және қолданыстағы жазу әліпбиінің ала-құлалығынан, елімізге олар жартылай сауатсыз күйде келеді. Ал оған біздің елдің қарапайым халықты былай қойғанда, заңгерлердің өзі әзер түсінетін заңдар, бюрократия мен қағазбастылықтың қияметі тағы бар. Сол себепті, біздің түйген оймыз, оралмандардың атамекеніндегі қиындықтарын шешудің бірден-бір жолы - әр облыстағы көші-қон басқармалары жанынан жоғары деңгейде маманданған, қатаң тәртіппен жұмыс істейтін оралмандарды бейімдеу орталығын құру керек.

Бүгінде отставкага кеткен К.Мәсімов үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасында бейімдеу орталықтарын құру мәселесінің көтерілуі осы ойымыздың дұрыстығын дәлелдейді. Кез келген облысқа көшіп барған оралман қажет деп тапса, тікелей сол орталыққа барып, тіркеуге тұруы, дәрігерлік тексеруден өтуі, мамандандырылған арнайы комиссия арқылы құжаттарын рәсімдеп, Қазақстанның азаматтығына қол жеткізе алуы керек. Белгілі мерзімге дейін тегін жатақханамен қамтылып, күнкөрісіне жетерлік жәрдемақы алып тұруы, ақысыз курстарға қатысып, сауат ашуы, еліміздің заң-тәртіптерімен танысып, бейімделуі қажет. Оларды еліміздің жағдайы, географиясы, Ата заңы, азаматтық кодекстің қажетті бөлімдері, көші-қонға қатысты заң-ережелер және қылмыстық кодекстен де хабардар етуі тиіс. Бейімдеуден өткен оралман азаматтық төлқұжатымен бірге оралман куәлігін алуы тиіс. Ол куәлік белгілі мерзімге дейін игіліктенетін барлық атаулы әлеуметтік көмек пен жеңілдікке негіз болар еді. Қолданыстағы көші-қон заңының қайшылықты тұсы осы. Бұған қоса бейімдеу орталықтары мен диаспора өкілдері жиі қоныстанған елдердегі дипломатиялық өкілдіктерде кемелді ақпараттық жүйе қалыптасу керек. Осы жүйесіздіктен онсыз да табанынан тозып жүрген оралмандар қай өңірге тұрақтарын білмей, бір облыстан екінші облысқа сабылып жүр.

Сұхбатқа тартылған көші-қон комитетінің төрағасы Жазбек Әбдиевтің дерегі бойынша, екі мәрте заң қабылданды. Көші-қон қатынастарының құқықтық базасы айқындалды. Оралмандардың мұқтаждықтарына қазынадан қаржы бөлініп келеді. Квота бойынша және өз күшімен елге оралған қандастардың қатары аз емес. Осы орайда осы деректер негізінде, бейімделу мәселесі алға тартылады. Бірақ мәселе түбегейлі шешіліп кетті ме? Жоқ! Бізде көші-қон үрдістерін реттейтін «Халықтық көші-қон туралы» Заң бар. Бұл Заң кезінде ТМД-ға үлгі болған тарихи құжат еді. Бүгінде құзыретті орындар осы заңды одан ары толықтырып, кемелдендірудің орнына, заңның жал-құйрығын күзеумен әлек. Дерекке жүгінер болсақ, заңның «Оралмандарға берілетін атаулы әлеуметтік көмектер мен жеңілдіктер» деп аталатын 29-бабы бүгінгі заң мәтінінен мүлдем алынып тасталған. Ол аздай, қазіргі қолданыстағы «Халықтық көші-қон туралы» Заңда оралмандардың жағдайын қолдан қиындататын баптар қасақана тықпаланған. Мысалы, оралмандар Қазақстан азаматтығын қабылдаған күннен бастап заң бойынша барлық жеңілдіктерден бір сәтте айырылады.

Бүгінде билік тармақтары көші-қон қатынастарын реттейтін қолданыстағы заңның осындай олқы тұстарын жөнге келтірудің орнына, оралмандарға енді ресми тілді меңгеруді міндеттейтін бап енгізуге құлшынысы бейімделу мәселесің күрделендіре түсетіні анық. Ал қолда бар заңның өзін орындаудың нақты тетіктерін жетілдіру ісі де мүлде кенжелеп қалған. Заңға сәйкес қабылдануға тиісті үкімет қаулылары бір қайнауы ішінде, шикі күйінде қабылданады. Мысалы, көшіп келу квотасы көшіп келуге тілек білдірген диаспора өкілдерінің қандай санаттарына берілу керектігі әлі күнге айқын емес. Бұл жағдай көші-қон квотасын бөлудегі барлық әділетсіздіктің негізі, жемқорлықтың қайнар көзі болып отыр. Көші-қон квотасын бөлудегі келеңсіздікті былай қойғанда, елге келгеннен кейінгі оралмандардың нақты мұқтаждығын шешетін билік құрылымдарының жұмысы да өзара үйлестірілмеген. Нақтылап айтсақ, көші-қон комитетінің құзыреті-квотамен көшіп келушілерге баспана қаражаты және жәрдемақысын таратумен ғана шектеледі.

Ал олардың Қазақстанға түбегейлі қоныстануы, азаматтық алуы ішкі істер министрлігіне карасты көші-қон полициясының құзырында. Жұмысқа орналастыру мен әлеуметтік қамсыздандырылуы - Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің шаруасы. Жерге орналастыру жергілікгі әкімідіктердің міндетіне жатады. Билік тұтқасының осы тармақтары өзара бір-біріне бағынбайтындықтан, оралман бауырларымыздың тағдырына қатысты ортақ шешуге тиісті мәселелер туындай қалса, қандастарымыздың тағдыры бюрократизмге ұрынады. Бұл пікірімізді Көші-қон комитетінің төрағасы Жазбек Әбдиев те растайды. Ол: «Әлемдегі күрделі өзгерістер Қазақстанның көші-қон саясатын қайтадан қарап, жаңаша қалыптастыруына итермелеп отыр. Көші-қон мәселесін бір қолға жинап алатын уақыт әлдеқашан жетті. Бұл не деген сөз? Көші-қон құрылымын не агенттік жасау керек, не басқа бір мемлекеттік мекеме етіп құрып, құзырын өсіру қажет», - деген болатын.

Көші-қон комитеті немесе басқа да құзыретті орындар қазақ көшіне қалай қараса да, еліміздің ұлттық қауіпсіздігі мен демографиялық қажеттілігі қазақ көшін жеделдетуді талап етіп отыр. Халықаралық жағдайға көз жіберсек, алып көршіміз Ресейдегі оңтайлы әлеуметтік, демографиялық және көші-қон саясаты еліміздегі орыстардың өз тарихи отанына үдере көшу мүмкіндігін туғызды.

ӘСА тарапынан 2011 жылы жүргізілген әлеуметтік сауалнама еліміздегі орыстардың 46 %-ының өз тарихи отандарына көшуге дайын екенін көрсетті. Демек, Қазақстан халқы екі миллион адамға кемиді деген сөз. Мұндай демографиялық бос кеңістіктің орнын тек сырттан келетін өз қандастарымыз ғана толтыра алады. Басты үміт - қазақтар жиі қоныстанған Қытай, Өзбекстан, Ресей және Моңғолия елдері.

Егер Қытайдағы қандастарымыздың көшіне тез арада білек сыбана кіріспесек, алдағы жиырма, отыз жылда олардың «сайда саны, құмда ізі» қалмайды. Қытай Халық Республикасы құрылған алпыс жылға жуық уақыт пен соңғы ондаған жылдағы шұғыл өзгерістер бізді осылай ойлауға мәжбүрлеп отыр. Мәселе-ол жақтағы қазақтардың тұрмыс-тіршілігі құлдырап, құрып кетудің шегінде тұрғанында емес, керісінше, нарыққа шындап бейімделген қандастарымыз бақуатты күй кешуінде. Біздің айтпағымыз-«ендігі жерде олар ұлт ретінде өмір сүре ала ма?» деген қорқыныш. Дәлелмен сөйлесек, 1950 жылы қазақтар тығыз қоныстанған Іле Қазақ автономиялы облысына қарасты үш аймақтағы қазақтардың салыстырмасы Алтайда-90, Тарбағатайда - 86, Іледе 65 % болатын. Қазір бұл өңірлерде тұрғылықты қазақтар 20 %-ға да жетпейді. Осыдан ондаған жылдар бұрын 90 % қазақ баласы өз ана тілінде білім алса, бүгінде 90 %-ы аралас немесе таза қытай тіліндегі мектептерде білім алады [188].

Қазақ көшіне байланысты нақты заң, кешенді бағдарлама қажет. Сондықтан «Халықтық көші-қон туралы» Заңды әлі де толықтырып, кемелдендіре түсумен бірге заңды орындаудың үкімет қаулысымен бекітілген көші-қон үрдістерін толық қамти алатын бағдарламасы мен ережесі жасалуы тиіс.

Ережеде оралмандардың мәселесімен айналысатын мемлекеттік мекемелердің көші-қонға байланысты жұмысын өзара үйлестіріп отырудың нақты тетіктері айқын көрсетілуі шарт. Сондай-ақ оралмандарға берілетін атаулы әлеуметтік көмектермен қоса, олардың ауыл шаруашылығы және орта шағын кәсіпкерлікпен айналысатындарына тіршілігі түзелгенге дейінгі белгілі мерзімге салық жеңілдіктері қарастырылуы қажет.

Оралмандар қазақ шаңырағына уық болып қаланған демографиялық күш қана емес рухани және заттық қажеттілік үшін де қомақты қосын есептеледі. Олай болса олар да өздерін «оралманбыз» деп одағайлай бергеннен көрі тұрғылықты халықпен бірігіп-кірігіп кетуі керек. Өздері екі басқа жерде, екі империяның иегінің астында өсседе ұрпағын қазақ қазанының дәмін ортақ татып, отанның ыстық-суығын бірге көруге тәрбиелеуі керек. Біз сонда ғана қазақ мемлекетінің бүгінгі бірлігі мен бекемделуі арқылы ертеңгі болашағына да жарқын жол сала аламыз.

Біріншіден, оралмандар теориясын дайындау қажет, яғни ұлттық жоспар жасау керек. «Барлық еврейлер-Израиль жеріне» деген ұран тастап, Израиль он жылдың ішінде 3 млн еврейді жинап алды. Оралмандардың көшіп келуі жайлы не ұлттық саясат, не ұлттық тұжырымдама жоқ. Оралмандар мен Қазақстанның өзара бейімделуіне тікелей және жанама түрде қатысты институттардың қызметі реттелініп олардың қызметін бүгінгі сұраныстарынан нақтылау қажет. Оралмандар туралы заң керек, бірақ оның тиімділігі қажет. «Нұрлы көш» бағдарламасын тоқтатпаған абзал. Оралмандар мен Қазақстанның өзара бейімделуін жетілдіретін 2013-2016 жылдарға арналған жаңа бағдарламаның жасалануы сұранып тұр. Көші-қон мәселесі жөніндегі уәкілетті органдардың жанынан ғалымдар мен мамандардың қатысуымен оралман мәселесімен түбегейлі айналысатын арнайы жұмыс тобын құру бұл саладағы істерді ғылыми-практикалық негізге қояр еді. Орталық, Оңтүстік, Солтүстік, Батыс, Шығыстан оралмандардың бейімдік тиімді орталығын құрған дұрыс. Ақтауда ғана 5400 оралманды қамтитын бейімделу орталығы бар. Шет ел қазақ диаспорасы әлеуметтік зерттеу құбылысы болып қалуда. Оралмандарды әлеуметтік,экономикалық, материалдық, ғылыми, қоғамдық топтарға бөліп, оларға көрсетілетін көмек пен жеңілдікті реттеу керек.

Қорыта келе айтарымыз, оралған қандастар үшін Қазақстан тарихи атамекені болғанымен, жаңа келген адам үшін ол әлі бейтаныс орта. Сондықтан, елге оралушы қазақтардың әлеуметтік бейімделу мен оның мәселелік аспектілерін мемлекет тарапынан жүйелі түрде кешенді негізде шешуді қажет етеді.