Барлық мамандықтарға арналған «Қазақ тілі»

жүктеу/скачать 0.54 Mb.

бет	3/6
Дата	16.06.2016
өлшемі	0.54 Mb.
	#138984

1 2 3 4 5 6

Бақылау сұрақтары:

1.Сөйлем мүшесі дегеніміз не? анықтама беріңіз.

2.Сөйлемнің тұрлаулы мүшелеріне анықтама беріңіз

3. Сөйленің тұрлаусыз мүшесі дегеніміз не?

Әдістемелік нұсқаулар:

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Б.Шалабай, В.Салагаев. Іс қағаздары. А. 2001.

3. Базарғалиева Б., Иманбаева М., Ибрагимов Қ. Қазақ тілі. Алматы, 2005.

4. Г.Қ Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш А-2000

5. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

6. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

7. Жас техниктің энциклопедиялық сөздігі. Москва.1980.

8. Р. Сыздық Қазақ тілінің анықтағышы Астана, Елорда 2000.
Практикалық сабақ 4. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Жалпылауыш мүше. Айқындауыш мүше.

Сабақтың мазмұны:

Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Жалпылауыш және айқындауыш мүше туралы жалпы түсінік.
Жаттығумен жұмыс
Мәтінмен жұмыс

СӨЙЛЕМНІҢ БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРІ

Қызметі мен сұраулары ортақ болып, өзара салаласа байланысқан екі не одан да көп мүшелерді сөйлемнің бірыңғай мүшелері дейміз.

Бірыңғай бастауыштар	Бірыңғай баяндауыш	Бірыңғай толықтауыш	Бірыңғай анықтауыш	Бірыңғай пысықтауыш	Бірыңғай мүшелердің жалғаулық шылаулар арқылы байланысуы
Қайбар, Күлтай, Байтас, Кәрім, Бақыткерей - бәрі бір класста оқиды.	Сүгірәлиева Алтын – жақсы әнші, әсем биші. Ол біресе аяңдайды, біресе жүгіреді, біресе тоқтайды.	Аңшы, мергендер, жортуылдар – күнделікті аңыз тудырған қайратты, өнерді, қастық араздықты да баян етеді (М.Ә.).	Ораз орта бойлы, кең жауырынды, төстек кеуделі, ақ сақалды, дөңестеу мұрынды, дөңгелек қара көзді, желкілдеген ұзын ақ қас, кең маңдайлы адам еді (С.М.).	Көктемде, жазда және күзде ауыр тікұшақтар тайгадағы бұғылардың үстінде қалықтап жүреді.	Ыңғайластық да, да , та , те, әрі, және, мен, бен, пен	Талғаулы я, не, немесе, әлде	Кезектестік бірде, біресе, кейде	Қарсылықты бірақ, алайда, сонда да, әйткенмен
					Ел сөзі әрі мақтан, әрі міндет. Кеше де, бүгін де мазам болмады.	Мұнда шөп немесе сабан әкеліңдер,- деді Дубровский.	Ақан біресе ұшаққа, біресе сағатына қарайды.	Тек жері биік болғандықтан, жеміс өседі, бірақ піспейді.

БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРДІҢ ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ

Үтір қойылады		Үтір қойылмайды
Жалғаулық шылаулар бірыңғай мүшелердің арасында қайталанып келсе	Бірыңғай мүшелер бірақ деген қарсылықты жалғаулық арқылы байланысса	Бірыңғай мүшелердің арасында мен, және, пен, бен жалғаулықтар бір-ақ рет келсе	Да, әрі, не, немесе жалғаулықтары қайталанбай бір-ақ рет келсе
Инженер де, мұғалім де, еңбегі асқан екпінді де, осы үйден табылады (Ғ.М.).	Орта бойлы, бірақ толықша қара сұр жігіт еді (Ғ.Мұст.).	Күні-түні қолынан кітап пен қарындаш түспейді.	Көбінің жүзі ақшыл не қызғылт сарғыш келген.

ЖАЛПЫЛАУЫШ СӨЗДЕР

Бірыңғай мүшелермен қызметтес, тұлғалас болып, оларға ортақ жинақтау мәнін білдіретін мүше

Жалпылауыш сөздердің жасалу жолдары

Сілтеу есімдігі	Жалпылау есімдігі	Жинақтық сан есім	Зат есім
Мыналар, осылар, бұлар, солар, олар	Бәрі, баршасы, барлығы	Екеуі, үшеуі	Зат есімдер
Қазақстанның ең ірі көлдері мыналар: Балқаш, Алакөл.	Шымкент, Алматы, Қарағанды – бәрі үлкен қала.	Аса, Мағаш, Жандос – үшеуі оңаша әңгімелесіп отыр екен.	Мына өзендер: Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі – Балқаш көліне құяды.
Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшеден бұрын тұрса, одан кейін қос нүкте қойылады.	Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшеден кейін келсе, оның алдынан сызықша қойылады.		Бірыңғай мүшенің алдында жалпылауыш сөз тұрып, соңында сөйлемнің басқа мүшелері келсе, бірыңғай мүшеден бұрын қос нүкте, олардан кейін сызықша қойылады.
АЙҚЫНДАУЫШ МҮШЕ Сөйлемде белгілі бір мүшенің мағынасын басқа сөзбен түсіндіріп, нақтылап көрсететін сөйлем мүшесі.

Оңашаланған айқындауыш

(өзінен бұрын тұрған сөзді айқындап, дәлелдеп, түсіндіріп тұратын бір немесе бірнеше сөз)

Қосарлы айқындауыш

(айқындайтын мүшесіне қосалқы атау болады)

Омардың үлкен ұлының, Асанның, елге жасаған жақсылығы өте көп. Біздің лицейдің оқушылары, әсіресе, 10-сыныптар, әрдайым бірініші орын алады.

Ақан серінің әндерін жаттадық.

Асан мұғалімнің баласы әскерден келді.

Әнші Күләш, Біржан сал, Алпамыс батыр.

Ақәділ қария ақ боз үйдің есіген тұрғызып қойып, әңгіме айтып отыр

Үтір оңашаланған айқындауыштың екі жағынан қойылады. Тобықты ішіне ең алғаш келген арба осы Зеренің, Құнанбайдың кәрі шешесінің, көк арбасы десе де болады.

Сызықша оңашаланған айқындауыштың екі жағынан немесе өзі айқындайтын мүшесімен екі араға қойылады.

1928 жылы Қазақстандағы тұңғыш оқу орны – ҚазПИ ашылды.

Кейбір оңашаланған айқындауыштар өзінің түсіндіретін сөзімен, яғни, яки, не болмаса, мысалы, әсіресе байланысады.

Кит, әсіресе, оның көк жет деп аталатын түрі, өте үлкен жәндік.

Жоғары, яғни жиілігі күшті, дыбыстар белгілі бір бағытпен, қатарланған дыбыс сәулелері арқылы тарайды.

Озат оқушылардың кейбірі, мысалы, Оспан, өз сыныбындағы үлгермеушілерге жәрдемдеседі.

Бұл өңірде, әсіресе, өзеннің бұл жағында, Абайды дос көрер жан жоқ.

Ескерту:

Кейбір қосарлы айқындауыштар өздерінің айқындайтын сөзінен қос сөздер сияқты дефис арқылы бөлінеді.

Мысалы: авто-дүкен, ұшқыш-ғарышкер т.б.

2.Жаттығумен жұмыс

1-жаттығу. Сөйлемдердегі бірыңғай мүшелер қандай сөйлем мүшесі екенін және бір-бірімен қалай байланысып тұрғанын көрсетіңдер.

1. Қалың қара сақалды, нұрлы жүзді, үлкен көзді, үстіне қынаға боялған тон, аяғына ұзын қонышты қара етік киген Сүлеймен қарт алдымыздан жолықты. 2. Дайрабай әрі күйші, әрі әнші, әрі ақын адам болған.

3.Жұмыскерлер нәрселерін, саймандарын, ыдыс-аяқтарын, қоқыр-соқырларын жинап түйіп, көшуге даярланып жатыр. Олар жапырласып, шуласып, сабырласып, бөлініп-бөлініп, нәрселерін тасырлатып, тез апыр-жапыр вагондарға міністі.

4. Отарба Көкшетау қаласының вокзалынан жүріп кеткеннен кейін біраздан соң, Бұзаубақ, Хасен, Сатай, Әзімхан, Қалкендер әбігер бола қалды. Ал, бала, бүгіннен бастап мына болат сүңгі әрі қаруың, әрі серігің. Төзімділік, сабырлық пен ептілік - балқытушының басты қасиеті. Келгендер Құнанбай мен Алшынбайдың екі жағынан жарыла отырды. Толық дөңгелек денелі, қызыл жүз, ақ сақалды Алшынбай тірсек жең, қара комзолдың сыртынан пұшпақ ішігін желбегей жамылып отыр екен.

2-жаттығу.

Төмендегі сөздерді бірыңғай мүше етіп сөйлем құраңдар. Бірыңғай мүшеге ортақ жалпылауыш сөздерді өздерің ойлаңдар.

Үлгі: Алматы, Қарағанды, Шымкент, Семей, Ақмола - бәрі де Қазақстанның ірі қалалары. Қазақстанның ірі қалалары мыналар: Алматы...
1. Қазалы, Жаңақорған және Шардара (Сырдария өзенінің бойындағы су электр станциялары). 2. Көксерке, алабұға, таутан, ақмарқа, қаяз, ақкөз, қылыш-балық, аққайран, мөңке, шармай (Қазақстан суларындағы балықтар).
3-жаттығу.

Мына сөздерді жалпылауыш сөздер етіп, сөйлем құраңыз.

Бәріне, мыналар, үшеуі, баршасы, оқушылар, бәрін, төрт жігіт.

4-жаттығу. Көшіріп жазып, айқындауыштың түрлерін көрсетіңіз.

Мұражайға және пәтер-мұражайға келушілер бірнеше есе көбейді. Дәлет кітаптарды әсіресе көркем әдебиетті көп оқитын. Маресьев пен Петров далада жерге жайылған плащ-палаткада жатпақ болды. Өткен күні инженер-техниктер мен шахтерлердің өндіріс мәжілісі болып өткен. Есіктен қарт шахтер Бейсен кірді. Оңтүстік жақтағы үлкен барактағы кабинетте алып шахта құрылысының начальнигі Шектібай отыр. Телефоншы Сәмет ағаш арасында тұрған полк штабымен сөйлесіп жатыр. Ер Өтеген олардан қорықпады, шынықты. Мағаш пен Кәкәтай бұл күндерде орысша кітаптарды, әсіресе жеңіл тілмен жазылған романдрды, көп оқитын. Далада қызу жұмыс мақта жинау кезі болатын Ұлы Ньютон бірде өзі ашқан жаңалықтарында алыптарға өзіне дейін өмір сүрген ұлы ғалымдарға сүйенгенін айтқан болатын. Қара далада желге шыдамды тамыры мықты шөпттер, мысалы, көкпек, жусан, баялыш, бетеге өседі. Біздерге, қарттарға, жастар сияқты өмір сүруге тура келеді. Жоғары, яғни жиілігі күшті, дыбыстар белгілі бір бағытпен, қатарланған "дыбыс сәулелері" арқылы тарайды.

3.Мәтінмен жұмыс

1.Мәтінді оқып шығып, тақырыбын анықтаңыз.

2.Мәтіннің қысқаша мазмұнын әңгімелеп беріңіз.

3.Мәтіннен ашық рай формасындағы етістіктерді тауып, нешінші жақта

тұрғанын анықтаңыз.
ТӘН СҰЛУЛЫҒЫ- ЖАН СҰЛУЛЫҒЫ

Адам қоғамдық тіршілік иесі ретінде сыртқы сұлулыққа тәнті болып қана қоймай, оның ішкі мазмұнына ерекше мән береді. Адам адамның әсемдігін, оның іс-әрекетін, табиғатқа және басқа адамдарға қарым-қатынасын, мінез-құлқын өз төңірегіндегі адамдар бойында қалыптасқан әдептілікпен салыстырып құрайды. Сөйтіп, адам сыртқы – көрнекі сұлулық пен ішкі – рухани сұлулықты мойындай отырып, олардың орнын анықтауға келгенде ішкі - рухани сұлулыққа көбірек мән беріп, мазмұн сұлулығына көбірек жан тартады. Халықтың қалыңдық таңдау туралы, «Көркін алма, мінезін ал» - деп ақыл – кеңес беруінің мәнісі сонда. Әдептілік көріністері сырт қарағанда кейде енжар солғын көрінуі мүмкін, бірақ оның өзегінде үлкен адамгершілік, ізгілік пен мейірбандық жатады. Адамның сыртқы келбет, пішін көріктілігі ішкі рухани терең мазмұнымен біте қайнасып, үйлесіп жатса, нағыз сұлулық сол болмақ. Ал рухани сұлулық әдептілікке қоса, әділдікті, шыншылдықты адамға деген сүйіспеншілікті, ізгілікті сезім сергектігін, биік эстетикалық талғамды еркіндік сезіміне, сұлулыққа талпынысты қамтиды.

Біздің заманымызда көріктеу-ажарлау, әшекейлеп безендіру адамның дене, сырты пішін сұлулығына, сәніне талпынуына қызмет етеді. Адамның өзін-өзі әлпештеп, өз дене сұлулығына сүйінуі - табиғи нәрсе. Осыдан барып, өзін сұлу, мұнтаздай етіп көрсету үшін әйелдер жағы сырға, білезік, алқа, жүзік тағады, қасын, кірпігін, ерінін бояп, бетіне опа-долап жағады. Бұлар өз орнымен, өз мөлшерімен пайдаланса, адамның ажары ашылып, таза балғын етіп көрсетеді, бірақ талғамсыз пайдаланылса, бет пішінді бұзып, ажарын түсіреді, басқа біреулері (мысалы тағатын әшекейлер) табиғи жарасымдылық аясынан шықса шырайға шырай қосып, жараса түседі, тіпті символдық сұлулық сипатқа айналады.

Киіміне қарай қарсы алып, ақылына қарай шығарып салады.

Танылған жерде ой сыйлы, танылмаған жерде тоқ сыйлы.
Сабақтың мақсаты: Сөйлемнің біріңғай мүшелерін, жалпылауыш мүшелерді және айқындауыш мүшелерді практикалық жолдармен меңгерту.

Бақылау сұрақтары:

1.Сөйлемнің біріңғай мүшелеріне толығырақ тоқталыңыз

2. Жалпылауыш, айқындауыш мүшелер дегеніміз не?

Әдістемелік нұсқаулар:

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ә. Болғамбаев. Қазақ тілінің синонимдік сөздігі. А.1976.

2. Б.Шалабай, В.Салагаев. Іс қағаздары. А. 2001.

3. Базарғалиева Б., Иманбаева М., Ибрагимов Қ. Қазақ тілі. Алматы, 2005.

4. Г.Қ Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш А-2000

5. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

6. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

7. Жас техниктің энциклопедиялық сөздігі. Москва.1980.

8. Р. Сыздық Қазақ тілінің анықтағышы Астана, Елорда 2000.

Практикалық сабақ 5. Жай сөйлемнің түрлері, жалаң сөйлем мен жайылма сөйлем, жақты, жақсыз сөйлем, толымды және толымсыз сөйлем, атаулы сөйлем

Сабақтың мазмұны:

Жақты, жақсыз сөйлем, толымды және толымсыз сөйлем және атаулы сөйлем туралы түсінік.
Жаттығумен жұмыс
Мәтінмен жұмыс

Сөйлемнің құрамына қарай түрлері

1. Жақты сөйлем	2. Жақсыз сөйлем	3. Жалаң сөйлем	4. Жайылма сөйлем
Бастауышы бар сөйлем.	Бастауышы мүлдем жоқ сөйлем.	Тек тұрлаулы мүшеден тұратын сөйлем.	Тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлем.
1. Мен ауылға балдым. Кітап – білім бұлағы. Екі жердегі екі-төрт. Оның айтайтын дегені - осы.	Менің оқығым келеді. Оны айтудың не қажеті бар. Оған хабар беру керек. Басымның ауырып тұрғаны. Оның айтқандардың түсініп болмайды.	Ол келді, Жаңбыр жауып тұр. Бала-шағасы келіп кетті. Той-думан болып тұрады.	Ол ерте келді. Жаңбыр қатты жауып тұр. Оның бала-шағасы қалаға келіп кетті.Той-думанды қызықты откізді.Менің қаламымды алып қойыпты.
2. Бастаушы кейде айтылмайды. Бірақ оны баяндауышқа сұрақ қою арқылы табуға болады Ертең мұнда кел. (Сен ертең мұнда кел)

5.

Толымды сөйлем

6.

Толымсыз сөйлем

7.

Атаулы сөйлем

Ойға қажетті мүшелердің бәрі қатысқан сөйлем.

Айтылуға тиісті тұрлаулы, я тұрлаусыз мүшелердің бірі түсіп қалған сөйлем.

Іс-оқиғаның, құбылыстың атауын ғана көрсететін сөйлем.

Қыста бұл жердің ауа райы өте суық болады.

Биылғы бітіруші түлектер өздерінің арттарына ұмытылмастай із қалдырды.

-Балам, қайдан келдің?

-Астанадан.

Толымды түрі:

-Балам, (сен) қайдан келдің?

-(Мен) Астанадан (келдім).

Жаз. Қайнаған күн. Егіс даласы. Қара бұйра жер, көк торғын аспан.

2.Жаттығумен жұмыс
1-жаттығу. Берілген сөйлемдерді аударыңыз.

В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека , который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках.

2-жаттығу. Төмендегі сөйлемдердің түрлерін ажыратыңыз. Орыс тіліне аударыңыз.

Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар.

3-жаттығу. Берілген сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңыз.

М.Әуезов жиырма жасында «Еңлік-Кебек» трагедиясын жазды. Жүсіпбек Аймауытов – қазақ романдарының негізін салушылардың бірі. Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің перзенті. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында әмірші болады. Кигіз үйдің іші төртке бөлінеді.

3. Мәтінмен жұмыс

1.Мәтінді оқып шығып, сұрақ жауап дайында

2.Мәтін бойынша күрделі жоспар құр

3.Мәтіннің негізі идеясын анықтап, қысқаша мазмұнын айтып бер.

Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президенті
Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы (1940) – тәуелсіз Қазақстанның тұнғыш Президенті. Туып-өскен жері-Алматы облысының Қарасай ауданына қарасты Шамалған ауылы. Днепродзержинск техникалық училищесін (1960), Қарағанды металлургия комбинатына қарасты жоғары техникалық оқу орынын (1967), Кеңес Одағы коммунистік партиясы Орталық комитетіне қарасты Жоғары партия мектебін (1976) бітірген. Экономика ғылымның докторы, академик. Еңбек жолын 1960 жылы Теміртау қаласындағы Қарағанды металлургия комбинатында қатардағы жұмысшы болып бастап, домна пешінің аға газдаушылығына дейінгі жолдан өтті. 1969 жылдан бастап комсомол және партия жұмысына ауысты. Жоғары мемлекеттік және партиялық қызметтерді 1979 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы болып сайланған кезден атқара бастады. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Министрлер Кеңесінің төрағасы (1984-1989), әрі Кеңес Одағы Коммунистік партиясы Орталық Комитеті Саяси бюросының мүшесі (1990-1991), Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы (1990 жылдың ақпан-сәуір айлары) болып қызмет атқарды. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1990 жылдың 24 сәуірінде Н.Ә.Назарбаевты Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының ең алғашқы Президенті етіп сайлады. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Президенті ретіндегі қызметінің заңға сәйкес екенін 1991 жылы 1 желтоқсанда өткен ең алғашқы бүкілхалықтық сайлау одан әрі орнықтыра түсті. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы атауының Қазақстан Республикасы болып өзгеруіне байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысына сәйкес Н.Ә.Назарбаев 1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті лауазымымен қызметке кірісті. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Жоғарғы Басқолбасшысы, Қазақстан халықтары Ассамблеясының Төрағасы, Қазақтардың Дүние жүзі Қауымдастығының Төрағасы. Қазақстанның, Ресейдің, Өзбекстанның және басқа да бірқатар шет елдің жоғары ордендері мен медальдарымен марапатталған.
Сабақтың мақсаты: Сөйлемнің құрамына қарай бөліну жолдарын жан- жақты түсіндіріп, практикалық жолдармен меңгерту.

Бақылау сұрақтары:

Жақты және жақсыз сөйлем дегеніміз не?
Толымды және толымсыз сөйлемге анықтама беріңіз
Атаулы сөйлемге мысалдар келтіріңіз

Әдістемелік нұсқаулар:

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы

3. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

4. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

жүктеу/скачать 0.54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6