Башҡорт энциклопедияһы
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
|
’’Хәтирәләр” китабынан аңлауыбыҙса, ул халыҡ йырҙарын, көйҙәрен үҙе үк йырлап зауыҡланып үҫкән. Матур әҙәбиәтте, шиғриәтте тойоу һәм һоҡланыу әсәһе, мәҙрәсә һабаҡтары, һүҙ оҫталары, кигаби белем аша ингән. Бигерәк тә әсәһенең яттан һөйләүенән боронғо төрки шиғриәтен, Әхмәт Йәсәүи хикмәттәрен, фарсыса Ғаттар, Руми, төркисә Науаи робағиҙарын күңеленә һеңдергән, Муллағол диуана һымаҡ һүҙ оҫталары һамаҡтарын тыңлаған. Ғабдулла Туҡай, Мәжит Ғафури кеүек шағирҙар менән йәштән аралашҡан. Шуныһы күренекле: ошо йәштән үҙләштерелгән шиғриәт, Ә.Вәлиди күңелен күркәмләп, ғүмере буйы оҙата килә, һөйләү телмәренә, дуҫтары, ғалимдар менән әңгәмә- ләшеүҙәренә яттан әйтелгән матур шиғри биҙәк булып инә, эсе бошҡан, моңайған саҡтарында моңло ауаз булып хәтеренә төшә, күңеленә йыуаныс бирә. Бына ’’Хәтирәләр” китабынан бер-ике миҫал: ’’Яңғыҙ үҙе бер өйҙә йәшәгән элекке миллионер шағир Закир Рә- миевте лә Ырымбурға килгәнемдә барып күрҙем. Был зат сығатай шағиры Ғәлишир Науаиға ғашиҡ ине. Ун ике йыл элек Науаиҙың мин уға яттан һөйләп биргән шиғырҙарына оҡшатып шиғыр яҙыуын һөйләне. Ауырыу хәлендә диванда ятҡанда баш аҫтына һалған мендәре лә яҡшы түгел ине. Байлығын юғалтыуға ҡайғырмауын, әммә милләтенең яҙмышы хаҡында бик борсолоуын әйтте. Орск ҡалаһында йә- шэне. Хушлашып ишегенән сығыр алдынан Ғәлишир На- уаиҙың бер шиғырын хәтерләнем: Үлмәктән дә ауырыраҡ мөғәшәтемдеме, Хәсрәт шомондан күҙемдәге йәшемдеме, Таш өҫтөндәге ғәрип башымдымы, Моңлоҡ башым аҫтындағы ташымдымы Алырһыңмы, нишләмәк?...” Йәки: ’’Бохарала уҡып, фарсыса һәйбәт белгән мөфти әфәндегә, мәрәкәләү юлы менән хәлде төшөндөрөү өсөн, Шәйех Сәғдиҙең бер мисрағын (строфа шиғырын) әйттем. Мәғәнәһе: ”Мал хужаһы, йорто нигеҙенән ауып барһа ла, өйҙөң эсен биҙәкләү өсөн аҡсаһын алдан түләп ҡуйырға тырыша икән”. ’’Әммә өмөтһөҙ булмағыҙ, исламиәт бер көн советтарға ла кәрәк булыр. Мөфтилегегеҙҙе бөтөнләй юҡ итеү юлына баҫмаҫтар”, — тинем. ’’Төндә Ахун Йософ Талибзада һәм шағир Васлы менән әҙәбиәт, айырыуса Мәүләүиҙең (Румиҙың) ’’Мәснәүи”е хаҡында һөйләшеп үткәрҙек. Мин, Йәләлетдин Румиҙың сәйер яҡтары хаҡында һүҙ башлап, бының менән Ахун Йософтоң ауыртҡан еренә тейҙем булһа кәрәк. Мәүләнә төрлө яҡлы, күсмә мәғәнәле, тәрән фәлсәфи фекерҙәр яҙып ҡалдырған. Уларҙы аңлау өсөн дини әҙәбиәтте, хатта төп йәһүди сығанаҡтарҙы, пәйғәмбәр ҡиссаларын, Һарут-Ма- рут, Балаш-Баһур ҡиссаларын, ғәрәп әҙәбиәтен тәрән белеү шарт. Быларҙы минең кеүек бөтә нескәлектәрендә белеп етмәгән кешеләргә Румиҙы аңлауы анһат түгел”. Шуныһы фәһемле, Әхмәтзәки Вәлиди ошондай үҙе яратҡан, шиғырҙарын яттан һөйләп йөрөгән бөйөк шағирҙарҙың тормошон һәм ижадын ентекләп өйрәнгән ғалим кешегә, йәғни ысын мәғәнәһендә әҙәбиәтсегә әйләнә. Уның суфыйсылыҡ әҙәбиәте, Әхмәт Йәсәүи, Аллаяр Суфый, Ғәлишир Науаи, Йәләлетдин Руми, Хәйҙәр Мирза, Лотфи, Мөхәммәт Иҡбал һ.б. тураһында яҙған ҙур хеҙмәттәре ана шундай ҡиммәтле әҫәрҙәр. Төркөстан тарихына, төрки халыҡтарының тарихтарына арналған китаптарында тарихи барыш контексында һәр осорҙа мәҙәниәт һәм әҙәбәттең торошона, үҫеш юлдарына, милли-художестволы үҙенсәлектәренә, танылған яҙыусыларҙың ижадына тейешле урынын һәм баһаһын бирә бара. Был йәһәттән ғалимдың суфыйсылыҡ әҙәбиәтенә, уйғыр, сығатай, ҡаҙаҡ, төрөк әҙәбиәттәренә бағышланған бүлексә- 336 лэре йәки махсус айырым хеҙмәттәре монографик бөтөнлөгө һәм тулылығы менән айырылып тора. Төрки яҙма һәм әҙәби башланғыстарынан Ә.Вәлиди Туған Орхон-Йәнәсәй ташъяҙмаларын, боронғо уйғыр яҙма ҡомартҡыларын өйрәнеүгә әһәмиәт бирә, Алп Тоңа, Күл- тегин сюжеттарын тикшерә. ’’Ғөмүми төрки тарихына инеш” монографияһында инде төрки әҙәбиәте тарихын боронғо замандарҙан алып XVI быуатҡа ҡәҙәре дәүерҙәренә системалы бер күҙәтеү яһай. Ул айырыуса урта быуаттар төрки әҙәбиәтен төпсөбөрәк өйрәнә. ’’Монголдар, бигерәк тә Тимур һәм уғылдары дәүерендә уйғыр һәм ғәрәп алфавитында яҙылған төрки әҙәбиәте төрки тарихында был көндәргә ҡәҙәр күрелмәгәнсә бөйөк милли мәҙәни хәрәкәт рәүешендә үҫте. Ул ҡараханлылар заманында башланған бөйөк ислам-төрки милли мәҙәни хәрәкәтенән килер”, — ти был дәүер хаҡында. Баласағун Йософ Хасһажип тарафынан 1070 йылда яҙылған ’’Ҡутадғу билик” әҫәренә, Мәхмүт Ҡашғариҙың ’’Диуани лөғәт әт-төрк” (1077 йыл) һүҙлегенә, Мәхмүт Зәмәһшариҙың ’’Мөкәддимәт ул-әдәп” (XII быуат) китабына төплө анализ бирә. Тимурҙар дәүерендә төрки, фарсы, ғәрәп телдәрендә шиғырҙар яҙған Әмир Сәйфетдин Көкөз, Хәлил Мирза, Арслан Хужа Тархан исемдәрен, ’’Тарихи яса” һәм ’’Жеүәйни тарихи” ҡомартҡыларын телгә ала. ’’Хәҙерге заманыбыҙҙа төрки уҡымышлылар мөхитендә өс бөйөк Европа телен белеү ни ҡәҙәр әһәмиәтле булһа, XIV-XV быуаттарҙағы төрки уҡымышлылары өсөн фарсы һәм ғәрәп телдәрен белеү шунса әһәмиәткә эйә ине, — тип яҙа Ә.Вәлиди Туған. — Европа классиктары, мәҫәлән, Гете, Виктор Гюго, Шекспир беҙҙең хәҙерге төрки уҡымышлылары мөхитендә ни урын тотһа, XV быуат төрки уҡымышлылары араһында Фирдәүси, Низами, Хөсрәү Дәһләүи кеүек Иран классик шағирҙары шунса ҡиммәткә эйә ине. Төркисә бер милли әҙәбиәт майҙанға килмәһә, төрки шәхестәр ҙә әлеге Иран классиктары шәхесе тибында күҙ алдына килтерелер ине. Бындай төрки әҙәбиәт барлыҡҡа килде. Урта Азия төрклөгө нигеҙендә милли төҫтәге төрки әҙәбиәтен тыуҙырыусы булып, һираттағы тимурҙарҙың бөйөк бейҙәренә асылы менән уйғыр Ғәлишир Науаи (1441 — 1501) иҫәпләнә”. Үҙ ғүмерендә Ғәлишир Науаи 64 мең мисраҡтан (шиғыр юлы) шиғри әҫәрҙәр яҙған булһа, шуның 55 меңе төр 337 кисә мисраҡтар ине, ти ғалим. Ул бөйөк шағирҙың ’’Диуан” йыйынтығына, ’’Фәрхад һәм Ширин”, ’’Искәндәр ди- вар” дастандарына дөйөм характеристика биреп үтә. Күренекле шағирҙарҙан Байсункар Мирза, Солтан Хөсәйен Байҡара исемдәрен телгә ала. Тимурҙар заманында рәсем- биҙәү сәнғәте, миниатюралар барлыҡҡа килеүен, атаҡлы шағирҙар, Фараби, Бируни кеүек бөйөк философтар майҙанға сығыуын күрһәтә (Бындай әҙиптәргә һәм философтарға Ә.Вәлиди Туған махсус монографик хеҙмәттәр бағышлай) . Илһаниҙар дәүерендә ижад ителгән уйғырса әҙәби әҫәрҙәргә, ’’Уғыҙнамә” ҡомартҡыһына, төркисә ’’Кәлилә вә Димнә”, ’’Синдбаднамә” әҫәрҙәренә ҡараш ташлана, Рази Баба, Тажетдин Казүини, Садретдин Ҡотлуғ-Хужа кеүек әҙиптәр исемләнә. Урта быуат төркмән, әзербайжан, төрөк әҙәбиәттәренә ҡыҫҡаса байҡау яһала. Дөйөм төрки теле, ерле төрки теле мәсьәләләренә бер аҙ ҡағылып үтелә. Был дәүер суфыйсылыҡ әҙәбиәтен күҙәтеүгә мәғлүм бер урын бирелә. Шулай дөйөм төрки тарихын тикшергәндә урта быуаттарҙа төрки әҙәбиәтенең торошо һәм үҫеше күпмелер сағылыш таба. Был темаға Ә.Вәлиди Туған һуңыраҡ ’’Урта Азия төрки әҙәбиәте” тигән хеҙмәтендә махсус рәүештә яңынан ҡайта. Ул хеҙмәт 1963 йылда Германияла немец телендә ’’Handbuch der orientalik” исемле журналда баҫылып сыға. Әҙәбиәт тарихының ислам дәүеренә ҡараған икенсе киҫәге был. Автор бында төрки әҙәбиәтенең теле, сығанаҡтары, өйрәнелеү дәрәжәһе, динлек, суфыйсылыҡ, әҙәби бағланыш мәсьәләләрен ҡуҙғата. ’’Дивани лөғәт әт-төрк”, ’’Ҡутадғу билик”, Ҡол Ғәлиҙең ’’Ҡиссаи Йософ”, Харезмиҙең ”Мө- хәббәтнамә”, Ҡотбтың ’’Хөсрәү вә Ширин”, Хисам Кә- тибтең ’’Жөмжөмә солтан”, Сәйф Сарайҙың ’’Гөлстан бит- төрки”, Мәхмүт бин Ғәлиҙең ’’Нәһжел фарадис” кеүек урта быуат әҫәрҙәре киң төрки мәҙәни донъяһы эсендә, әҙәби бәйләнештәр, тәржемәләр фонында яҡтыртыла. Әхмәт Йә- сәүиҙең ’’Дивани хикмәт”, Сөләймән Баҡырғаниҙың, Ғә- лишир Науаиҙың әҫәрҙәренә лә ошо планда киңерәк ҡараш ташлана. Хәҙер башлыса үзбәк әҙәбиәте әҙиптәре тип йөрөтөлгән шул уҡ Ғәлишир Науаи, Хәйҙәр Харизми, Саҡҡаҡи, Муки- ми, Лотфи, Атай, Бабур, Солтан Хөсәйен Байҡара һ.б. 338 ижады элегерәк ’’сығатай әҙәбиәте” тип аталған сиктәрҙә генә түгел, бәлки дөйөм төрки әҙәби күренеше һәм уртак мираҫы итеп өйрәнелә. Төркиҙәрҙең атаҡлы тәуарих әҫәрҙәре (’’Тәуарихи гуздиә”, ’’Нушретнамә”, ’’Тарихи Дост Солтан”, ’’Тарихи Рәшиди”, Әбулғәзи Баһадирҙың ”Шә- жәрәи төрки” һ.б.) хаҡында һүҙ йөрөтөлә. Мөхәммәтиярҙың ’’Төхфәи Мәрдән”, ’’Нури сорур” дастандары иҫкә алына. Әхмәтзәки Вәлиди Туған Урта Азия төрки әҙәбиәтен берҙәм дөйөм төрки әҙәбиәт, уртаҡ төрки әҙәби тел концепцияһынан тороп тикшерә, һәр ҡәүем-төбәк әҙәбиәттәрен бер бөтөн итеп ҡарай. Былай тигәндән ул, әлбиттә, төбәк, айырым ҡәүем әҙәбиәттәре йәшәүен кире ҡаҡмай. Уларҙы ошо уҡ хеҙмәтендә ҡаҙаҡ, үзбәк, төркмән, ҡырғыҙ әҙәби күренештәре, шул халыҡтарҙың дөйөм төрки әҙәби мираҫына индергән үҙ өлөштәре рәүешендә лә яҡын килә. Әзербайжан, төрөк, төркмән әҙәбиәттәре тарихын күҙәтә икән, уларҙы көнбайыш төрки әҙәбиәте тип, ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ, үзбәк, уйғыр әҙәбиәттәре хаҡында һөйләй икән, уларын көнсығыш төрки әҙәбиәте тип төркөмләберәк өйрәнә. Әзербайжандарҙан Нәсими, Физули, Әхмәди, үзбәктәрҙән Пулат, Фитрат, Сулпан, Заһири, Ҡадири, Хәким Ния- зи, Ғафур Ғәләм, Уйғун, Айбек, ҡаҙаҡтарҙан Алтынсарин, Абай, Йософ Күпәй, Дулат, Чоҡан Вәлихан, Мәғжән Йомабай, Мөхтәр Әүәзов, Сәкен Сәйфуллин, Жамбул, Сабит Моҡанов, Янсығол, төркмәндәрҙән Мәхтүмҡолой, Кемине, Залили, Берды Кербабаев, ҡырғыҙҙарҙан Йософ Торсон- бек, Молда Кылыч, Исанғали, Тоҡтағол Сатылған һ.б. ижады нәҡ ошо планда тикшерелә. Йәғни төркиәтсе ғалим төрки халыҡтары әҙәбиәтен уртаҡ бер дөйөм әҙәбиәт һәм бер үк тарихи-художестволы ҡанундарға ҡоролған әҙәби барыш тип ҡарағанда ла, һәр ҡәүемгә һәм төбәктәргә, атаҡлы таланттарға бәйле милли үҙенсәлектәрен, һәр ҡәүем-халыҡтың үҙ әҙәби-художество мөлкәте барлығын да онотмай. Тимәк, төрки халыҡтары әҙәбиәте төрки нигеҙе менән берҙәм, ҡәүем, милли үҙенсәлектәре менән төрлө-төрлө. Был концепция ғалимдың ’’Бөгөнгө Төркөстан һәм уның яҡын тарихы ” китабында тарихи һәм теоретик яҡтан нығыраҡ нигеҙләнә кеүек. Китаптың бишенсе бүлегендә ”Тел һәм әҙәбиәт” гигән бүлексәлә әҙәби тел һәм ҡәбилә әҙәбиәте мәсьәләләре хаҡында һүҙ бара. Бында автор ҡәбилә, йәғни төрки милли 339 әҙәбиәттәренең барлыҡҡа килеүен таный. XIX быуаттың икенсе яртыһынан иҫке төрки әҙәби теленең ҡәбилә әҙәби телдәренә тармаҡлана барғанлығын күҙәтә. XX быуат башында инде татар, ҡаҙаҡ, үзбәк, башҡорт, башҡа төрки милли әҙәби телдәр асыҡланып етә һәм артабан үҫеп нығынып китә. Милли әҙәби телдәр милли төрки әҙәбиәттәрҙең айырымланып үҙаллы үҫеп китеүен раҫлай. Ошонан сығып, Ә.Вәлиди Туған ҡаҙаҡ һәм үзбәк әҙәбиәттәренә айырым-айырым бүлектәр бағышлай. ’’Ҡәбилә телдәрендә милли әҙәбиәтте барлыҡҡа килтереү юлындағы эш урыҫ миссионерҙары мөхитенә яҡын булған урыҫса белгән уҡымышлы әҙәмдәренән ғибәрәттер”, — ти ғалим, һәм быға иң характерлы үрнәк итеп ҡаҙаҡтарҙың мәғрифәтсеһе Ибраһим Алтынсаринды, башҡорттарҙан доктор М.Ҡулаевты килтерә. И.Алтынсарин ҡаҙаҡ телендә уҡыу китаптары, ҡаҙаҡ хрестоматияһы баҫтырып сығарһа, М.Кулаев урыҫ графикаһына нигеҙләнгән башҡорт әлифбаһын төҙөп нәшер итә. И.Алтынсарин ҡаҙаҡтың милләт пәрвәре, тыумышы менән педагог, милли рухлы бер уҡымышлы ине, ти. Ҡаҙаҡ әҙәби теленең һәм ҡаҙаҡ милли әҙәбиәтенең тернәкләнеп китеүендә Ә.Вәлиди ҡаҙаҡ аҡын һәм әҙиптәренән Шәйхелислам Йософбәк, Мәшһүр Йософ Кәпәй, Нуржан Аҡын кеүек шәхестәрҙең ролен билдәләй. Яңы ҡаҙаҡ әҙәбиәтен нигеҙләүсе итеп арҙаҡлы аҡын Ҡонанбай улы Абайҙы атай. Уның мәҙрәсәлә уҡып ғәрәпсә һәм фарсыса яҡшы белгәнлеген, урыҫ телен өйрәнгәнен, оригиналында Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Лев Толстой, Тургенев, Салтыков-Щедрин, Достоевский кеүек урыҫ әҙиптәренең әҫәрҙәре, Белинский һәм Писарев кеүек тәнҡитселәрҙең китаптары, Спенсерҙың ’’Тәжрибәләре”, Льестың (Георг Ненри Льес) ’’Позитив фәлсәфәһе”, Дра- перҙың ’’Европала ижтимағи фекер үҫеше” һымаҡ әҫәрҙәре һәм урыҫ азатлыҡ фекере философы Чернышевский- ҙың китаптары менән танышлығын яҙа. Европа шағирҙа- рынан айырыуса Лермонтов һәм уның остазы Байрон Абайҙы хайран иткәнен әйтә. Абай әҫәрҙәрендә фарсыса Сәғди һәм төркисәнән Науаи менән Физулиҙың тәьҫире тойола, ти. Пушкиндың ’’Евгений Онегин” исемле шиғри романынан Татьянаның хаты нигеҙендә ирекле тәржемә шиғыры, халыҡ араһында киң таралып, яттан уҡылып йөрөй. 340 Абай үҙе динле, әммә фанатик булмаған бик аҡыллы философ ине, ти. ’’Абай, ритм-үлсәм төҙөклөгө, шиғриәт һәм мәғәнәгә иғтибарлылығы менән бик юғары торған шиғырҙар ижад итте, лирикаһы бик гүзәл ине. Абай халыҡ шағиры (аҡын) һәм ғәреп менән шәреҡ әҙәбиәттәренә үтә эшкә бер сихра әҙибе һәм философылыр. Тормошта баҫалҡы, ғаиләһендә һөйөклө һәм ғилемгә ғашиҡ булған был шағирҙың тауышы яғымлы, теле лә иң дәрәжәлә лә садәлер. Халыҡ һөйләшендәге фразаларҙы, мәҡәлдәрҙе файҙаланып яҙған парсалары, күсмә көнкүрешкә бәйле ҡитғалары тиңһеҙ әҫәрҙәр”, — тип бик юғары баһа бирә Ә.Вәлиди Туған Абайҙың шәхесенә һәм ижадына. Абайҙың эске донъяһын, ҡаҙаҡ көнкүрешен сағылдырған, шиғри яҡтан бик төҙөк ҡоролған бер шиғырын миҫал итеп килтерә Ә.Вәлиди. ”Ҡая таш” исемле шиғыр-парса ул: Ҡая ташҡа барҙым көн дә ай-һай һалдым, унан сыҡты саңғыраҡ, Ишетеп өнөн, белһәм тип йүнен күп эҙләнеп ҡаңғырып. Баяҡы ҡояш таш бер ҡая таш ҡаң итер төктө байҡамаҫ. Йәйәүле ҡапты, атлыһы сапты, айырылып һүҙҙе кем уҡыһын. Эстә дәрт ҡалын, ауыҙҙан һалын борҡ итеп күҙҙән йәш сыҡһын. Көйҙөргән һуң сыҙатмай, ҡойма икән сылатмай. Мамыҡ түшәк ташлай булып яндашҡа батыр — йоҡо юҡ. Шыбырлай һүҙе, боҡҡай үҙе, уйланыр ерҙә һөйкө юҡ. Баяғы ҡыулыҡ бер алдау, ҡыҫылған ерҙә һан һалдау, 341 Атанан алтау, ананан дүртәү, яңғыҙлыҡ күрер ерем юҡ, Ағайым бик күп, әйтәмен ипләп, һүҙемде аңлар энем юҡ. Ҡәҙерһеҙ баксылай яңғыҙ ҡалдым, тап шулай ысыным. Башҡортсаға ауҙарғас та был шиғырҙың ритмик-инто- национ төҙөклөгөн, эске рифмалар кабатланышын, шиғыр юлдарының ҡойоп ҡуйғандай, һүҙҙәренең мәҡәлдәй яңғырашын тойорға мөмкиндер. Төркиәтсе ғалим артабан Абай поэтик мәктәбен һәм традицияларын дауам иткән бөйөк шағирға ҡәрҙәш Ки- кетай, Шаһкәрим Хажи (’’Ҡалмаҡ батыр” романы авторы), Мәшһүр Йософ Копей, Байтурсун Әхмәт, Мир Яҡуп кеүек шағир һәм әҙиптәрҙең ижадына ҡыҫҡаса характеристика бирә, уларҙың ҡаҙаҡ матбуғаты өлкәһендәге эшмәкәрлеген күрһәтә. Был яҙыусыларҙың, шулай уҡ Мөхәмәт Сиралиндың ҡаҙаҡ халыҡ ижадын йыйыу һәм баҫтырып сығарыу буйынса эшмәкәрлектәренә лә туҡтала. Шулай итеп, Ә.Вәлиди Туған XIX быуаттың аҙағында тернәкләнеп, XX быуат башында үҙаллы милли әҙәбиәт булып нығынып барған ҡаҙаҡ әҙәбиәтен тулы ғына итеп күҙ алдына баҫтыра. Октябрь революцияһынан һуңғы ҡаҙаҡ совет әҙәбиәтенең барышын да Ә.Вәлиди бер ни тиклем күҙҙән кисерә. Егерменсе, утыҙынсы йылдарҙа әҙәбиәткә ҙур төркөм булып килгән өмөтлө яҙыусыларҙы исемләй: Йомабай Мулда- ғали, Байымбәт Майлин, Сәкен Сайфулла, Сабит Моҡан, Әскәр Тоҡмәмбәт, Ильяс Жалсиғол, Ғабит Мусреп һ.б. Яңы үзбәк әҙәбиәтенә бер ҡараш ташлай. ’’Үзбәктәрҙең Европа һәм урыҫ тәьҫирендә үҫеп барған яңы әҙәбиәте әлегә бик йәштер”, — ти ғалим. Әммә был әҙәбиәткә Төркөстан матбуғаты биттәре аша байтаҡ йәш көстәр килгәнен билдәләй. Әүәле нисек Ғәлишир Науаи, Солтан Хөсәйен Байҡара замандарында әҙәби үҙенсәлектәр йәшәгән шикелле, хәҙер Бохара, Фирғәнә, Сәмәрҡәнд, Ҡоҡанд ҡалаларында Мәүләнә, Мөһәүи, Мукими, Зәүки, Закиржан Фирҡәт кеүек талантлы яҙыусылар тирәһендә ижади төркөмдәр ойошҡанын күрә. Садретдин Ғәйни (Айни), Хәким- зада Ниязи исемдәрен хөрмәт менән атап үтә. XX быуат 342 башында Төркөстанда төрки телдәрендә сыға башлаған гә- зит-журналдарҙың яңы әҙәбиәтте үҫтереүҙәге ролдәрен на- рыклай. Ә.Вәлидиҙең үҙенә Төркөстанда эшләгән йылдарында бик күп йәмәғәт, дәүләт эшмәкәрҙәре, журналистар, яҙыусылар менән тығыҙ аралашып йәшәргә насип була. Ул Мөхтәр Әүәзов, Садретдин Ғәйни, Сулпан (Ғәбделхәмит Сөләймән), Абдулла Ҡадири кеүек йәш әҙиптәр менән яҡындан таныша. Сулпан арҡадашының шиғырҙарын яттан белә. Яңы үзбәк әҙәбиәтенә күҙәтеүҙәрендә Сулпандың шиғриәте, Абдулла Ҡадириҙың ’’Үткән көндәр” романы тураһында үҙ ҡараштары менән бүлешә. Совет осоронда шулай уҡ яңы типтағы, ғалим үҙе атағанса, большевистик ҡарағалпаҡ, ҡырғыҙ, төркмән әҙәбиәттәренең тыуып килеүен таный. Ләкин уларҙың коммунистик идеология менән һуғарылыуын ҡабул итә алмай. Бындай әҙәбиәттәрҙең киләсәгенә скептик ҡарай. Шул уҡ ваҡытта инҡилаптан һуң Төркөстанда, хәҙер совет республикалары исемен алған Ҡаҙағстанда, Үзбәк- станда, Төркмәнстанда, Ҡырғыҙстанда мәғариф, нәшриәт, театр, сәнғәт, фән эштәренең киң ҡолас алыуын ентекле күҙәтә, был әлкәләрҙә етди уңыштар барлыҡҡа килеүен билдәләй. Әхмәтзәки Вәлиди Туғандың әҙәбиәтсе ғалим булараҡ көслө яғы яҙыусыларҙың тормошон һәм ижадын монографик планда тикшергән хеҙмәттәрендә айырыуса асыҡ сағыла. ’’Мәхтүмҡолой диуаны”, ’’Лотфи һәм уның диуаны”, ’’Байсункур Мирза: уның тормошо һәм әҫәрҙәре”, ’’Хәйҙәр Мирза”, ’’Ғәлишир Науаи: тормошо һәм ижады” — нәҡ ошо типтағы иң күренекле эштәре. Быларҙа авторҙың яҙыусы тормошон бәйән итеү, ижадын эҙмә-эҙлекле өйрәнеү, айырым ҙур әҫәрҙәрен матур анализлау, тел- стиль, художество үҙенсәлектәрен нескә тасуирлау оҫталығы ярылып ята. Бер рәттән был әҙиптәрҙең әҫәрҙәрен баҫмаға әҙерләүҙә һәм нәшер итеүҙә текстолог булараҡ та үрнәк күрһәтә (Ә.Вәлиди Туғандың бындай монографик эштәре махсус өйрәнеүгә лайыҡ). Әҙәбиәтсе Әхмәтзәки Вәлиди Туғандың матур әҙәбиәтте нисек нескәләп тикшереүен, яҙыусы ижадын киң контекста карауын, әҙәби-мәҙәни бағланыштарға иғтибарлы булыуын, сағыштырыу ысулдарын иркен кулланыуын, ғөмүмән, уның идея-эстетик ҡараштарының киңлеген тойоу 343 өсөн ’’Гетеның шәреҡте ҡабул итеше” тигән бер мәҡәләһенә туҡталып үтке килә. Был мәҡәлә көнбайыш һәм көнсығыш әҙәбиәт ғилеме ҡаҙаныштары юғарылығынан ғилми тикшеренеүе менән дә өлгөлө. Ғалим бында Гетеның ’’Ғәреп-Шәреҡ диуаны” китабын көнбайыш һәм көнсығыш мәҙәниәттәренең тығыҙ берлеге, үҙ-ара йоғонтоһо планында яҡтырта. Бөйөк немец шағиры- ның был ҙур шиғырҙар циклына бик юғары баһа бирә: Гетеның шәреҡ шағирҙарына нәзирә булараҡ яҙған һәм уларҙан ижади файҙаланыу нигеҙендә донъяға килгән шиғырҙар тупланмаһы "Ғәреп-Шәреҡ диуаны” был шағирҙың әҫәрҙәре араһында "Фауст” тиклем мөһим һәм, бәлки, берәй иғтибарға лайыҡ тиңһеҙ әҫәр иҫәпләнәлер. Гете "Фауст” ты көнбайыштың бөйөк шағиры булыу юлында заман һәм оҙон йылдар эсендә ҙур камиллыҡҡа еткереп донъяға килтергәйне. Уның аша дастандар, грек легендалары һәм тарихтары илә бәрәбәр Алман (герман) милләтенең юғары бер фекри һәм рухи тенденциялары асыҡ еткерелде. ’’Ғәреп-Шәреҡ диуаны”н иһә Гете ғүмеренең һуңғы осоронда ижад итте. Гете был әҫәрҙәрендә, Искәндәр шәреҡте яулап алғандай, шәреҡтең рухи донъяһына үтеп инә алды. Хәҡиҡәттә Диуандың ғөмүми әҙәби ҡиммәте тикшеренеү йәһәтенән авторының шәреҡте ни ҡәҙәр моҡәммәл белгәне һәм тойғаны, шәреҡ тормошо һәм фекерендә аскетлыҡ мәсьәләләрен дөрөҫ аңлағаны күренә”. ’’Ғәреп-Шәреҡ диуаны”, әлбиттә, шәреҡ шиғриәте, атап әйткәндә, Хафиз, Руми, Жәми ғәзәл, мәснәүи диуандары тәьҫирендә яҙылған. Ул ун ике цикл йәки диуан (китап) рәүешендә ойошҡан. Диуандың нигеҙен, шәреҡ диуандарына хас булғанса, йәшәү һәм үлем, ҡайғы һәм шатлыҡ, мөхәббәт һәм мәкер, ер һәм күк, яҡшылыҡ һәм яманлыҡ мәсьәләләре, ғөмүмән донъяға киң һәм тәрән философик ҡараштар системаһы тәшкил итә. Уларҙы бөйөк немец шағиры шәреҡ классик шағирҙары үрнәгендә шәреҡсә фекерләүҙәр һәм шәреҡсә образдар, биҙәктәр, аллегориялар аша тасуирлай. Ул, гүйә Хафиз йәки Румиҙар шиғри Ҡөрьән ижад иткән кеүек, шиғри Библия яҙырға ниәтләй. Гете Хафизды шиғыр ҡеүәте менән фекер һәм хистәргә бай шағир, шул ҡеүәте менән үҙенә баш эйҙерер бер бөйөк ихтыяр эйәһе итеп таныйҙыр, ти ғалим. Был ике бөйөк шағирҙың үҙ фекер һәм хистәрен асып бирерлек тел һәм стиль сараларын оҫта кулланыуҙары менән һоҡлана. ”Ха 344 физ үткәндең түгел, был донъяның әҙәме һәм хәйәте шағи- рылыр. Гете менән Вольтер ҙа был йәһәттән берҙер”, — ти Ә.Вәлиди Туған, һәм ошо донъяуи уй-тойғоларҙы, мөхәббәт хистәрен, тормош, ғүмер хаҡындағы фекерҙәрен Хафиз һәм Гетеның үҙ диуандарында нисегерәк тасуирлауҙарына һәм оҡшаш яҡтарына иғтибар туплай мәҡәләһендә. И.Гете үҙе лә диуандың ’’Уйланыуҙар китабы” тигән циклында шиғырҙарым шәреҡ рухында әҙәп-әхлаҡ һәм тормошсан акыллыҡҡа арналғандар”, — ти. ’’Ғәреп-Шәреҡ диуаны” йыйынтығының ’’Парсалар китабы” циклында шәреҡ һәм хикәйәт парсаларына оҡшаш парсалар, афористик шиғырҙар күп. Уларҙың оҡшаш яҡтарын сағыштырып китә Ә.Вәлиди. Гетеның тарихи сағыштырыуҙарына ҡарата Тимур менән көнсығыш һәм көнбайыш хакимдарынан параллелдәр ҙә килтерә. Бөйөк немец шағирының көнсығыш менән бәйләнешенә ҡарата беҙгә мәғлүм бер тарихи фактҡа мөрәжәғәт итә автор. Ул — 1814 йылды Испаниянан ҡайтыусы ғәскәрҙәрҙең Веймарға туҡталып Гетеға ҡөрьән бүләк итеүе һәм шундайыраҡ миссия менән ошо уҡ йылды башҡорт ғәскәр башлыҡтарының да Гете менән осрашыуы. ”Гете башҡорттарҙың ғәскәр башлығына ҡунаҡ булып килеүҙәре уңайы менән театрҙа тәбрик һүҙе әйтте. Башҡорт командиры бүләк итеп уға уҡ менән йәйә бирҙе. Гете был уҡ менән йәйәне оҙаҡ һаҡланы”, — ти һәм ошо ваҡиғаларҙың да немец шағирына һуңынан шәреҡ темаһына мөрәжәғәт итеүгә бер этәргес булғандыр тимәксе. Бөйөк немец шағиры Шәреҡ поэзияһы тәьҫирендә ’’Ғәреп-Шәреҡ диуаны”н яҙған кеүек, һуңынан ошо уҡ диуандың өлгөһөндә, әйтерһең, яуап рәүешендә әҫәрҙәр ижад ителә. ’’Европала уҡыған бәғзе шәрҡи мөнәүәрҙәр, уның диуаны менән илһамланып, бәғзе әҫәрҙәр яҙҙылар, — ти Ә.Вәлиди Туған. — Шул йөмләнән Гейделбергта фәлсәфә ғилеменән һабаҡ алған һинд шағиры Мөхәммәт Иҡбал Гетеның ’’Ғәреп-Шәреҡ диуаны” диуан шағир әл-алману- ли Г ете ” исемле фарсыса бер диуан нәшер итмеш. Ул бында үҙенең бер төркөм фәлсәфәи һәм ижтимағи шиғырҙары менән бәрәбәр Гете, Шопенгауэр, Гегель, Толстой, Ницше, Байрон, Август Жомтеларҙың фекерҙәренә тәржемә булараҡ Гете ыслубында яҙған нәзирәләре майҙанға сыҡты, ул ысынлап та гүзәл әҫәрҙер”. 345 Әйткәнебеҙсә, Әхмәтзәки Вәлиди күпме әҙәбиәтсе булһа, шунса фольклорсы ла. Халык йырҙарын, легендаларын, әкиәттәрен, дастандарын йәштән күңеленә һеңдергән, шулар менән рухын байытҡан, матур өлгөләрен яҙып алған, аҙаҡ ғалим булараҡ өйрәнгән, нәшер иткән. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|