Башҡорт энциклопедияһы
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
|
Ғилми эшмәкәрлегенең беренсе осорона йомғаҡ яһағанда Әхмәтзәки Вәлидиҙең Европа ысулында төрки палеография һәм археография ярҙамсы ғилемдәренә нигеҙ һалы- шыуын билдәләп үтергә кәрәк. Ғилми сәйәхәттәренә хисап рәүешендәге ’’Восточные рукописи в Бухарском ханстве” баҫмаларына ҡарағанда, ул ҡулъяҙмаларға тасуирламаны археография ғилеме талаптарына тулыһынса яуап бирерлек итеп, еренә еткереп башҡара. Ҡулъяҙманың әгәр авторлығы, даталары билдәле булмаһа, уларҙы асыҡлауға, мәғлүм ҡомартҡылар икән, бүтән варианттары менән сағыштырыуға, текстологик күҙәтеүҙәр яһауға ҙур иғтибар бирә. Һәр хәлдә, тәү сығанаҡтың һәр деталенә, теүәл йә ярты-йорто биттәренә хәтле төпсөп, сәкен-төкөнөнә, нөктә-өтөрөнә саҡлы тәфсилләп тасуирлай. Төрлө телдәге нөсхәләр менән иркен эш итә. Бына миҫал өсөн ’’Восточные рукописи в Ферганской области” тасуирламаһынан атаҡлы ’’Ҡутадғу билик” ҡулъяҙма варианттың нисек тасуирланыуына диҡҡәт итәйек. 72 № 3 4) .j арабскими буквами. Правописа ние заглавия такое же, как в каирском списке [1], но по разночтениям наманганский список часто ближе примыкает к венскому, чем к каирскому. Ҡаһирә вариантын (спи- согын) бит аҫтында күрһәтеп үтә: 1 текста каирского списка см. в издании В.В.Радлова, Das Kutadku Bilik, Theil II, St.P 1900-1910, 3. III-XXIV, 240-298, 536-544 и примечания к другим страницам. Тасуирлама артабан шулай дауам итә: Заглавие приводится, между прочим, в следующих стихах 2: (Беҙ был ғәрәп хәрефтәрендәге цитатаны транскрипцияла хәҙерге кириллица хәрефтәрендә бирәбеҙ): Китап аты урдум Ҡутадғу билик, Кутадғу уҡыйғлыға тутса иликЗ, Сүзем сүзләдем мән бәтидим битик, Сунуб ики узунны тутғу илик. Кеше ики узунны тутса кутун Ҡутадмаш булур бу сүзем чин бутун. В каирском списке этого места нет: ср. W.Radloff, op. cit, s.XV соответствует 22, 6-8 факсимиле венского списка (изд. В.В.Радлова, С-Пб. 1890; ср. Das Kutadku Bilik, Theil s. 38). В венском списке эти два стиха (с вариантами) в обратном порядке. Ғәли Хәсән бин Арслан хан, так что, по-видимому, отпадает предположение В.В.Бартольда (Пам. кн. Семир. обл. 1898 г., стр. 98) о тождестве этого Бугра хана с Бугра ханом Хуруном, сыном Кадыр хана. Йәки бына тәуарих ҡулъяҙма китаптарынан Йәздиҙең ”3афарнамә”һенә һәм "Тарих Мирзашаһ Мәхмүт Чурас”- ҡа тасуирнамә: ”В Ташкенте я ознакомился с частью собрания рукописей туземца Баки-Джан-Бея; из них наиболее интересны следующие: вместе с предисловием (гЦш ^_>Ь_^)- Прекрасная рукопись с 12-ю иллюстрациями; список 1038-1629 г. Содержание иллюстрации: а) Свадьба сына Тимура Джехангира в 775/1374 г. б) Тимур на войне в 782/1380 г. (первый поход на Иран). в) Сражение в Секстане. г)Война в Персии в 788/1386 г. (второй поход на Иран). 73 д) Взятие Исфахана в 789/1387 г. е) Битва в долине Юлдуз с войсками Хызр-Ходжа хана в 791/1384 г. ж) Битва с Тохтамышем при Кундузче (  ) в
793/1391 г. з) Война против Египта. и) Война с Мухаммед султаном (?) к) Пир Тимура после победоносной войны с Тохтамышем. л) Свадьба. 3)  история владетелей Кашгарии и Восточ
ного Туркестана, составленная мирзою Ших-Махмуд-Чу- расом по поручению Джаиатагда Исамила-хана (1670-1682). Рукопись посредственным, по четким насхом, состоит из 170 страниц в 40 д.л.: заголовки следующие: л. 1-2 
Ошонан баҫма тасуирламаның 11—16 биттәрендә биш бит буйынса ҡулъяҙма ҡайһы биттә ҡайһы йылғы ваҡиғалар бәйән ителеүе исемләп аңлатылып сығыла. Тасуирлама шундай юлдар менән тамамлана: ’’Таким образом, книга оканчивается рассказом о событиях 1670 года. Сведения о событиях до 1546 года заимствованы автором  мирзы Хайдара, причем он в
некоторых местах сам ссылается на это сочинение; но о событиях после 1576 года он мог дать такие подробные сведения благодаря только рассказам достоверных лиц. Автор анонимного турецкого сочинения, использованного В.В.Бартольдом, без сомнения пользовался сочинением Шах-Махмуд-Чураса”. (Восточные рукописи в Ферганской области, стр. 10-17). Төркөстанға 1913-1914 йылдарҙа яһаған ике ғилми сәйәхәтендә алып ҡайтҡан йәки танышҡан ҡулъяҙма китаптарға был тасуирламаларынан тыш ҡайһы берҙәренә шул йылдарҙа уҡ, ҡайһыларына һуңынан кире ҡайта. Улар хаҡында ғилми-тикшеренеү мәҡәләләре йәиһә китаптар яҙа, иң кәрәкле тигәндәрен, ҙур текстологик эштәр атҡарып, киң аңлатмалар биреп, баш һүҙҙәрен яҙып, баҫмаларға әҙерләй. Әлегә улар араһынан Ә.Вәлйди тәүге сәйәхәтенән ҡайтҡас та яҙылған һәм 1914 йылда декабрҙә ’’Йолдоз” гәзитенең дүрт һанында баҫылған, шул уҡ йылында Ҡазанда 74 айырым китап итеп тэ сығарылған ’’Лотфи һәм уның диуаны” исемле хеҙмәтенә туҡталып китәйек. Был хеҙмәт Әхмәтзәки Вәлидиҙең өлгөрлөгөн һәм әҙәбиәтсе булараҡ маһирлығын танытыу йәһәтенән үҙе бер әһәмиәткә эйә. Әхмәтзәки Вәлиди үҙе әйткәнсә, Лотфи исемле сығатай шағирының шиғырҙар диуанын Ҡоҡанд ҡалаһында Юныс- йән Хужа Мөхәммәттең ҡулъяҙмалар коллекцияһынан табып таныша. Был нөсхәнең тәүге һәм аҙаҡҡы биттәре туҙып төшөп юғалған, ҡалғаны барлығы 24 биттән ғибәрәт була. Икенсе йылдың йәйендә Бохара ханлығына сәфәрендә Карши ҡалаһында Әхмәтзәки XIV быуат шағиры Лотфиҙың тағы бер нөсхәһен табып ала. Ғилми сәйәхәттәренән ҡайтып, был ҡулъяҙмалар менән шөғөлләнә башлағас, Петербургтың Азия музейында төрлө китаптар араһында Лотфиҙың тағы бер диуанына юлыға. Эҙләнә торғас, Лотфи шиғырҙарының йәнә бер — дүртенсе варианты Германияла Гота ҡалаһы китапханаһы фондында һаҡланғанын белә. Үҙе тапҡан ике нөсхәне һәм Петербургтың Азия музейындағы нөсхәһе менән сағыштырып өйрәнә башлай. Өс нөсхәнең дә тулы түгеллеген асыҡлай. Шуларҙың өсөһөн бергә ҡушҡандан тулы ғына йыйылма диуан тексы барлыҡҡа килә. Бығаса Лотфиҙың тәржемәи хәлен һәм шиғырҙарын тикшереү менән шөғөлләнгән ғалим булмаған икән - быныһын да асыҡлай ул. Лотфи тарих төпкөлөндә тамам онотолоп ҡалған. Архивтарҙа, ҡулъяҙма һәм иҫке баҫма китаптарҙа соҡсона торғас, Әхмәтзәки Вәлиди шуны белә: заманында, XV быуатта Лотфи бик мәшһүр төрки шағир булған икән. Ғә- лишир Науаи "Мәжәлөс ән-нәфаис” тигән китабында уның хаҡында: ’’Мәүләнә Лотфи ғәләйһи ир-рәхмәти үҙ заманының мәлик әл-ҡәләме (һүҙ оҫтаһы) ине. Фарсы вә төркиҙә нәзире (тиндәше) юҡ ине”, — тип юғары баһалап яҙған. Мәүләнә (остаз) Лотфиҙың тәржемәи хәлен дә Әхмәтзәки Вәлиди яйлап аяҡҡа баҫтыра: Лотфи 897 йыл шағбан- дың ун етенсе көнөндә (1492 йылдың 14 июнендә) 99 йәшкә етеп вафат булған. Тимәк, ул 797 һижри, 1395 милади йылында тыуған. Йәшлегендә сәнғәт ғилемен яҡшы өйрәнгән, фарсыса һәм төркисә шиғырҙар яҙған. Тасаууф тәриҡәте менән яҡынлашып, суфый шағирға әйләнгән. Фарсыға ҡарағанда төрки шиғырҙары күпкә камил булып, халыҡ араһында популярлыҡ яулаған. Мәүләнә Жәми 75 кеүек бөйөк шағир һәм хаким зат Лотфиҙы ихтирам иткән, шиғриәтен юғары нарыклаған. Хөсәйен Байҡара хан уға эйәреп шиғырҙар яҙған. Шиғырҙарынан тыш, Лотфи Тимерландың тормошо һәм яу юлдары тураһындағы ’’Зафарнамә” исемле тарихи китап буйынса ун мең шиғыр юлдарынан торған дастан да ижад иткән. Лотфиҙың хәҙерге көнгәсә һаҡланып ҡалған диуанда- рындағы шиғырҙары мотлаҡа ғәзәлдәрҙән, мөхәббәт шиғырҙарынан ғибәрәт, ти Вәлиди. Уларҙы төркөмләп, бик күп миҫалдар килтереп, күҙәтеү яһай. ’’Мөхәббәт шиғырҙарында Лотфи үҙенең имамы булған Низами һәм Жәмиҙәр- ҙең эҙҙәренә баҫып бара, - тип яҙа. — һәм шулар кеүек үк мәхбүбәһенең (һөйгәненең) ҡояштан да нурлы йөҙҙәрен, бөтә донъяны әсир итә торған һәм ”нун” хәрефенең дуғаһына оҡшаған ҡаштарын, ҡараңғы төн кеүек ҡара сәстәрен, ”мим” хәрефенең эсе ҡәҙәр тар, бал саҡлы татлы ауыҙҙарын, ҡылдан нескә билдәрен һөйөп тасуирлай”. ’’Беҙҙең был шағирҙарыбыҙҙың (йәғни Лотфиҙың — Ғ.Х.) шиғырҙарын ул замандағы төрк интеллигенттары, шағир вә әҙиптәре бик яратҡандар һәм шундай шиғырҙарҙы яҙа алғаны өсөн ул заманғы төрк әҙиптәренең хужаһы, тип атағандар”, — ти автор. Ошо тапҡан ҡулъяҙма ҡомартҡылары менән Әхмәтзәки Вәлиди төрки, хәҙер үзбәк классик шағиры иҫәпләнгән Мәүләнә Лотфиҙы әҙәбиәт өсөн яңынан аса асылда. ’’Лотфи һәм уның диуаны” исемле китабы — Ә.Вәлиди алда бөтөн бер система рәүешендә өйрәнәсәк төрки халыҡтары әҙәбиәтен тикшеренеүҙе уңышлы башлап ебәргән төплө хеҙмәте, тип һаналырға лайыҡ. Тимәк, Әхмәтзәки Вәлиди-тарихсының эшсәнлеге тәүге осоронан уҡ археограф, текстолог, телсе һәм әҙәбиәтсе маһирлығы сифаттары менән үрелеп бара. ИКЕ УРТАЛА Ун һигеҙ йәшендә тыуған йортон ташлап ситкә сығып китһә лә, Әхмәтзәки Вәлиди сараһыҙҙан эмиграцияға киткәнсе тыуған яғы менән араны һис өҙмәне. Ҡазанда уҡығанда ла, Петербургта сағында ла һәр йәйен тыуған яғына 76 ҡайтып йөрөнө. Туған мөхите, Башҡортостаны уны үҙенә мең төрлө ептәр менән бәйләгәйне. Цивилизациялы ҡала мөхитенә инә, белеме тәрәнәйә, донъяға ҡарашы киңәйә барған һайын, туған мөхите, туған халҡының әхлаҡ сифаттары уға күп йәһәттән өҫтөнөрәк кеүек тойола. ”Был мөхиттең маҡтауға лайыҡ байтаҡ сифаттары бар ине, — тип яҙыр ул аҙаҡ. — Улар бер-бе- реһенә самими рәүештә тоғро, ихтирамлы, һәр эштә тәүәккәл, ихлас, әммә үлсәүле, бөтәһе лә һәләт эйәһе, фанатизмдан, эскелектән һәм һәр төрлө боҙоҡлоҡтарҙан бик алыҫ торалар ине... Мин үҫкән был мөхит кешеләре һис кемде йәберләмәҫкә, кешенең хәтерен ҡалдырмаҫҡа тырышты, улар араһынан байтаҡ күренекле шәхестәр сығасаҡ ине”. Ошо мөхит, туған башҡорт халҡы Әхмәтзәки Вәлидиҙе ана шулай саф күңелле, намыҫлы, идеалдарына тоғро ҡонар шәхес итеп тәрбиәләшә лә. Туған яғының бай тәбиғәте, биләм-биләм иркен ерҙәре, хозур йәйләүҙәре, мәғрүр тауҙары, халҡының һәүетемсә көнкүреше, күркәм ыҙан-йолалары, ғөрөф-ғәҙәттәре инсафлы, ирек һөйәр зат итеп үҫтерешкәндер. Шул уҡ ваҡытта ғилемгә, юғарыға, киңлектәргә ынтылған Әхмәтзәкиҙе ҡала цивилизацияһы менән ауылдың ҡәҙимге тәбиғәте, мөхите, үҙ-ара бер-береһенә тартып, уны баштараҡ йыш ҡына урталыҡта ҡалдыра кеүек. Былар, үҙ нәүбәтендә, мулла ғаиләһендә үҫкән, мәҙрәсәләрҙә һабаҡ алған Әхмәтзәки Вәлидиҙең донъяға ҡарашы үҫешендә, айырата дин менән фән, иҫке һәм яңы идеология, әҙәп- әхлаҡ принциптары мәсьәләләрендә мәғлүм бер ҡаршылыҡтар тыуҙыра. Исламға, ғөмүмән, дингә мөнәсәбәттә, мәҫәлән, атаһы һәм Хәбибназар бабаһы араһында уның менән киҫкен фекер айырмалыҡтары булып, ҡырҡыу хәлдәр ҙә килеп сыҡҡылай. Донъяуи ғилемдәрҙе тәрәнтен үҙләштерә барған Әхмәтзәки, әлбиттә, дини тәғлимәт ҡанундары эсендә сикләнеп ҡала алмай. Уның дингә ҡарашы үҙгәрә, тәнҡиди фекерҙәре көсәйә. Әммә ул динде ҡырҡа инҡар итеүсе, мосолманлығынан ваз кисеүсе лә түгел. Динилек менән донъ- яуилыҡтың ике уртаһында торғандай ул. Ҡазанда уҡытып йөрөгәндә бер йәйҙе ауылға ҡайтҡанында бер ғилемле генә мәхдүм талип менән дин, ислам хаҡында бик оҙаҡ фекер алышып һәм бәхәсләшеп йөрөй 77 ҙәр. Был талиптың үтенесе буйынса Әхмәтзәки дингә ҡарашының төп айышын уға яҙып бирә. һаҡланып ҡалған был ете битлек яҙманы Ә.Вәлиди тураһында хеҙмәт яҙған немец ғалимы Фридрих Бергдольт исламға ҡарата бер манифест тип атай. ’’Хәтирәләр” китабынан белеүебеҙсә, уның ҡыҫҡаса мәғәнәһе шунан ғибәрәт: ’’Менәүәр иксан (уҡымышлы кеше) өсөн дин ғаләмдә ниндәйҙер илаһи рух хаким итеүенә һәм бөтә донъя уның тарафынан етәкселек ителеүенә ышаныуҙан тора. Фекер эйәһе булған кеше был юғары рухи ысынбарлыҡ менән бәйләнеш эҙләй. Бал ҡорто кеүек миллиард күп төрлө мәхлүктәрҙе, иҫәпһеҙ ғаләм- дәрҙе яратҡан Алланың эше — йәшәү ҡанундарын һәм тәбиғәт закондарын булдырыу. Тормоштоң һәм ысынбарлыҡтың башланғысын һәм ахырын, әхлаҡ һәм киләсәк тормош мәсьәләләрен яҡшы аңлауҙан, тәжрибәле булыуҙары, башҡалар белмәгән күп нәмәләрҙе белеүҙәре һөҙөмтәһендә донъяның серҙәренә төшөнгән һәм хоҙай тәғәләгә яҡын булған күренекле шәхестәр кеше араһында пәйғәмбәр булып танылыр. Был пәйғәмбәрҙәр кешеләргә үҙҙәренең фекерҙәрен һәм идеяларын төшөндөрөү өсөн тарихи хикәйәттәрҙе халыҡ аңына барып етерлек һәм инандырырлык формала аңлаталар. Тәңре Ҡөрьәнде бөтә хәрефтәре, һүҙҙәре менән ошо килеш барлыҡҡа килтергәнме, әллә тик мәғәнәһен генәме? Ул хаҡта ғалимдар төрлө фекер әйттеләр. Хәҡиҡәт шул: пәйғәмбәр шул замандағы ғәрәптәргә аңлатыу эшен уларҙың аңына ярашлы рәүештә башҡарған, быны Ҡөрьәндәге хәреф һәм һүҙҙәр генә түгел, ундағы ҡисса һәм фекерҙәр ҙә күрһәтеп тора”. Быларҙан ун туғыҙ-егерме йәшлек Әхмәтзәкиҙең ғаләм менән хакимлыҡ иткән ниндәйҙер рухи ҡеүәт, йәғни Алланың барлығын, илаһи ҡанундар йәшәүен танығанын, әммә уларҙы донъяуи, материалистик нигеҙҙә аңлатҡанын асыҡ күрергә мөмкин. Атеистар ҡарашына ҡаршы килеп, ул: ’’Ләкин ғаләмдең ниндәйҙер аҡыллы һәм алдан күрә белгән бер рухи көс тарафынан барлыҡҡа килтерелеүен, күп төрлө рәүештә тәбиғи ҡанундар идараһында булыуын инҡар итеүселәрҙең фекерҙәре мине һис ваҡыт ҡәнәғәтләндермәне. Алла һәм дин кешелек донъяһында хаким иткән бер хәҡиҡәт”, - ти. Икенсе урында тағы ҡәтғиерәк рәүештә шулай яҙа: ” Кеше ғаләмде барлыҡҡа килтереүсегә ҡарата үҙенең хай- 78 ран ҡалыуын теге йэки был дини ҡараш рәүешендә кәүҙәләндерергә бурыслы, мөшкөл сәғәттәрҙә шул хоҙай тәғәләгә һыйынырға, быны атаһы һәм әсәһе өйрәткәнсә эшләргә һәм уның үҙ дине хаҡында төҙөк һәм тулы төшөнсәһе булырға тейеш. Дин кешенең донъя ҡороу эштәренең алдына сығырға, ихтыярын артыҡ сикләргә, уның аяҡтарына тышау булырға тейеш түгел. Исламиәтте лә тәрән рухи дин тип ҡабул итергә кәрәк”. Ул, дини выждан иркен ҡыйыу яклауы менән бергә, кешегә нәмәне һайлау-һайламауҙы үҙ иркенә лә ҡалдыра. Был йәһәттән уның деистик ҡарашта торғанлығы ла аңлашыла. Ул гүйә материалистик һәм идеалистик ҡараштарҙы берләштереберәк, шуларҙың урталығында торған кеүек. ’’Минең дин менән мөнәсәбәтем деист доктор Дрей- перҙыҡы кеүек, ә мосолманлығым Ҡөрьәндең ижад ите- леүен белгән ғәббәссе Хәлиф әл-Мәмүндеке һәм либерал мотазиЛиттәрҙеке ҡәҙәр”, — тип ебәреүе лә юҡка түгел (Дж.в.Дрейпер — инглиз ғалимы, деизмды яҡлаусы; Мәмүн Ғәбделғәббәс Ғабдулла — 786—833 йылдарҙа йәшәгән ғәрәп хәлифе. Мотазилиттәр Ҡөрьәндең Алла тарафынан индерелеүе хаҡындағы фекергә тәнҡит менән ҡарайҙар һәм исламды боронғо грек философияһына яраштырырға тырышалар). Хөрмәт иткән диндар мулла атаһы менән имам хатип һәм мөҙәрис бабаһы алдында Әхмәтзәкигә көфөр һүҙ һөйләп йөрөгән бер дәһри булып күренмәү һәм хаҡ мосолман булып ҡалыу ҙа шунса мөһим ине. Шуға улар менән аңлашыу һәм килешеү бик кәрәк. Выждан хөкөмө рәүешендәрәк барған ғаилә эсендәге әңгәмәләшеү һәм килешеүҙә Хәбибназар Үтәки былай ти: — Улым, ят мөхиттәрҙә аралашаһың, күп уҡыйһың, әлбиттә, фекереңдә үҙгәрештәр бар, буласаҡ. Әммә беҙ һинең һәр саҡ мосолман булып ҡаласағыңа һәм Ҡөрьәнде яратыуыңа ышанабыҙ. Ләкин эш шунда, башыңа килгән, әммә халыҡ ҡабул итә алмаҫ көфөр һүҙҙәр һөйләмә, бигерәк тә ҡағыҙға яҙма. Бынан дошмандарың файҙаланыр, беҙҙең йөҙгә ҡыҙыллыҡ килтерер. Шуны төшөн. Истиҡамәт ни икәнен беләһеңдер, тим. Хаҡ тип иҫәпләгән юлыңды шикләнмәйенсә дауам итеү — истиҡамәт. Эштәрҙе ситкә ташлап, бөйөк юлдан юғарыға сыға белеү. Исламда истиҡамәт, — выжданыңа тоғро булараҡ, тормош 79 юлыңды дөрөҫ дауам итеү ул. һин дэ ғилем юғарылыҡтарына күтәрелгәндә был эштә, иманың камил булып, истиҡамәт юлы менән барһаң, маҡсаттарыңа һис шикһеҙ ирешерһең, — тине. Был ысындан да атаһы һәм бабаһы менән генә түгел, ғаиләһе, тыуған йорто, халыҡ инанысы хаҡына килешеп һәм аңлашып йәшәү өсөн выждан һүҙе лә ине. Ғилем юғарылыҡтарына күтәрелеү өсөн дә истиҡамәт кәрәк ине. Әхмәтзәки Вәлиди исламда асылда дини фанатизмды һәм теократизмды ҡабул итмәй. ’’Теократизм — төркиҙәр өсөн баш бәләһе булған зиһиниәттер (идеология) ”, — ти ул. Хәҙер ситтә, ике арала йөрөүҙәр ҙә етер кеүек уға. 1915 йылдың көҙөндә ул, Өфөгә ҡайтып, Ғосмания мәҙрәсәһенә төрки халыҡтар тарихы менән төрки әҙәбиәттәрен уҡытырға мөғәллим булып урынлаша. Был уны һалдатҡа алыуҙан да ҡотҡара. Шулай уның алыҫ сит яҡтарҙа уҡып-уҡытып йөрөүҙә- ре, тәүге осор ғилми эшмәкәрлеге осланғандай итә. Икенсе бүлек СӘЙӘСИ КӨРӘШ МАЙҘАНЫНДА Милләтебеҙ хоҡуҡтарын һәм хөрриәтен һаҡлау юлында хәлемдән килгән ҡәҙәр көрәштем. Әхмәтзәки Вәлиди ИЖТИМАҒИ-СӘЙӘСИ ЭШМӘКӘРЛЕГЕНЕҢ БАШЛАНЫУЫ Февраль революцияһы башланыу менән, Әхмәтзәки Вәлиди көрәш майҙанына атлыға. Был уның өсөн көтөлмәгән хәл түгел ине, әлбиттә. Азатлыҡ, халыҡтың үҙаллылығы, дәүләтселеге өсөн көрәш осҡоно уның бала сағынан уҡ башҡорт яуҙары, уның батырҙары, ил аҙаматтары хаҡында тарихтар, легендалар, йырҙар аша зиһене һәм күңеленә һалынғандыр. Үҙ ата-бабаларынан Иштуғандың шул яуҙарҙа шәһит булып ятып ҡалыуы тынғыһыҙ хәтирәгә әүерелгәндер. Үҙе яҙғанса, был йәһәттән уға тарихсы Морат Рәмиҙең ’’Тәлфиҡ әл-әхбәр”е ише китаптар ҙа күп нәмә бирә. Ҡазанда саҡта революцион рухлы, йәшереп баҫма китаптар менән танышырға ла яйын таба ул. Өфөлә социал- демократтар менән социал-революционерҙар даирәһенә яҡыная. ’’Улар арҡыры батша хөкүмәтенә ҡаршы яҙылған байтаҡ нәшриәт ҡулыма эләкте. Был нәшриәт аша сит илдәге урыҫ революционерҙары араһындағы сәйәси фекер йүнәлештәрен өйрәндем. Социализм мине ул дәүерҙә башлыса бер тәғлимәт рәүешендә ҡыҙыҡһындыра ине”, — тип яҙа ул. Төркөстанға ике тапҡыр сәйәхәте лә фәҡәт ғилем эше менән генә сикләнмәгәйне. Ул Фирғәнәлә булған саҡта, урындағы социал-революционерҙарҙан Өфө яҡташы Вадим Чайкин менән күп тапҡырҙар күрешеп, ике телдә — урыҫса һәм төркисә ’’Төркөстан тауышы” (’’Голос Туркестана”) исемле гәзит сығарырға һөйләшәләр. Ниәттәре — ошо тирәгә революцион рухлы мосолман уҡымышлыларын берләштермәкгә. Был осорҙа әле Әхмәтзәки Вәлиди революцион идеяларға башлыса теоретик планда ҡарай. ”Мин, теге йәки был сәйәси хәрәкәт фәнгә таянып һәм үҙенең эске рухи мөмкинлектәренә ярашлы рәүештә башҡарылырға тейеш 81 тигән фекерҙә инем ”, — ти. Шул уҡ ваҡытта ул урыҫ һәм бүтән телдәрҙәге китаптарҙан, Һирәк баҫмаларҙан тарихты өйрәнгәндә төрлө болаларға, халыҡ хәрәкәтенә бәйле мәғлүмәттәргә айырыуса ныҡ иғтибар итә башлай. Шул замандарҙа ҡаҙаҡтарҙың солтан зат Ғәлихан Бүкәйхан, Сәлимгәрәй Йәнтүрин атлы уҡымышлылары менән йыш ҡына ҡаҙаҡ, башҡорт күтәрелештәре тирәһендә Һүҙ алып ба- рыуҙары ла һис осраҡлы түгел. ’’Сәлимгәрәй солтан минең ҡыш айҙарында Петроградҡа килеүемде һәм Рәсәйҙә барған революцион әҙерлектәр менән таныштырыуымды бик тә теләр ине, — тип яҙыр Әхмәтзәки һуңынан. — Икәүҙән- икәү һөйләшкәндә ул мине, сәйәсәттең бөтә тәрәнлеген аңларға һәләтле бер егет, тип баһалауы хаҡында әйтте”. Шулай Әхмәтзәки үҙе артыҡ абайлап тормаҫтан сәйәси эштәргә тартылды. Заманаһы, форсаты шундай ине. Әмәленә ғәмәле: Ғосмания мәҙрәсәһендә уҡытып йөрөгән еренән Әхмәтзәки мөғәллимде мосолмандарҙың бер ҙур йыйылышында, Думала мосолман фракцияһына ярҙамға Өфө вилайәтенән бер вәкил итеп һайлап, 1915 йылдың аҙағында Петроградҡа ебәрмәһендәрме! Сәлимгәрәй солтан, ҡала зыялылары теләгәне улар тырышлығы менән йәһәт кенә ғәмәлгә ашырылды ла ҡуйҙы. Петроградтың, Дәүләт Думаһының ҡайнаған сағы. Унда мосолман депутаттар күп түгел. Бары алты бөртөк. Шуның да, сәйәсәт һәм хоҡуҡ мәсьәләләрен тәрәнтен төшөнөп, Рәсәй мосолмандарының мәнфәғәтен яҡларлыҡ һәләт һәм ҡеүәт кенәләре үтә самалы. Улар булдыҡлы ярҙамсыға, төплө сығыштар, программа проекттары әҙерләр вәкил затҡа мохтаж. Шулай Петроградта Думаның мосолман фракцияһы янында Төнъяҡ Кавказдан һайланып килгән осетин Әхмәт Цаликов, Төркөстандан — ҡаҙаҡ Мостафа Чокаев, Ҡырымдан — ҡырым татары Исмәғил Лиманов, Башҡортостандан Әхмәтзәки Вәлиди вәкиллеге составында бюро эшләй башлай. Улар мосолман фракцияһы Думаға сығарыр мәсьәләләрҙе бергәләп әҙерләйҙәр. Әхмәтзәки Вәлиди бер нисә декларацияны әҙерләшә. Дума депутаты, аҙаҡ Ваҡытлы хөкүмәттең башлығы булыр А.Ф.Керенский ҡатнашлығында фронтҡа эшсе итеп алынған төркөстанлылар мәсьәләһе менән шөғөлләнә. Ул хеҙмәткә алынғандар эше менән танышыу өсөн Мостафа Чокаев менән бер-ике тапҡыр фронтҡа барып әйләнә. Шунан Думаның сәйәси даирәһе эсенә сума. 82 Тора-бара Петроград тормошо, ғалимдар, яҙыусылар мөхите, ҡайһы бер күренекле дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәрҙәре менән танышырға яйын таба... ’’Миңә яҡын булған мөхит дворяндарға ҡаршы сыҡҡан һәм күбеһе социалист булған киң төшөнсәле зыялылар, башлыса социал-револю- ционерҙар ине”, — ти Әхмәтзәки үҙе. Шул даирәнән танышҡандарынан береһе — атаҡлы Максим Горький. Урыҫ яҙыусыһы уға үҙҙәре нәшер иткән Рәсәй халыҡтары мәҙәниәте һәм әҙәбиәте серияһынан ’’Рәсәй мосолмандары” йыйынтығын әҙерләү эшен тапшыра. Шул эш менән Пет- роградтың Үҙәк дөйөм китапханаһында йыш ултыра, Рәсәйҙә сыҡҡан мосолман баҫмаларын, гәзит-журналдарын ҡарап сыға. Шулай баҫылған һәм баҫылмаған әҫәрҙәрҙән һайлап бер ҙур томлыҡ төҙөй. М.Горький китапҡа ҡыҫҡаса инеш һүҙ яҙа. Ләкин һуңынан революция ваҡиғалары ҡуйырып китеү арҡаһында китап сыҡмай ҡала. Ә.Вәлиди уның бер ни тиклем материалын аҙаҡ үҙенең ’’Бөгөнгө Төркөстан һәм уның яҡын тарихы” исемле китабында файҙаланасаҡ. Максим Горький Әхмәтзәки Вәлидиҙе бер саҡ Петроград менән Финляндия араһында урынлашҡан йәйге дачаһына саҡыра; шунда Рәсәйҙең урыҫ булмаған милләттәрҙең хоҡуҡтары хаҡында фекерләштек, башҡорт халҡы хаҡында һорашты, ти ул. Мосолман фракцияһы эшенән бушанған араларҙа Петроградтың урыҫ шәрҡиәтсе ғалимдары менән яңынан бәйләнештәр урынлаштыра. Азия музейы һәм география йәмғиәте фондтарында ғилми эш менән шөғөлләнгеләп ала, күп сығанаҡтар менән таныша. Пайтәхеттә тупланған мосолман зыялылары, талиптары менән аралаша. Шул саҡта танышҡандарҙан Мостафа Чо- каев, Ильяс Алкин, Ғәлиәкбәр Төпчибаши, Ҡаҡажан Бердиев, Ғайса Ҡасҡындай, Солтанбәк Мәмлиев кеүек заттар инҡилап йылдарында азатлыҡ өсөн көрәштә иң яҡын дуҫтары һәм аркаҙаштары булып китер. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|