Башҡорт энциклопедияһы
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| 9
та, ваҡытын бушҡа уҙғармайынса, Пушкиндың ’’Пугачев бунты тарихы” әҫәрен тәржемә итеү менән мәшғүл була. Көҙәндән ҡасып сығып китеүенән өс айға яҡын һуҙылған оҙон һәм мажаралы сәфәренең осо әлегә Ҡаҙанға килеп терәлә. Юлда тамам асыҡланған төп маҡсаты — Ҡаҙанға етеү, уҡырға инеү ине бит. Әхмәтзәки Вәлиди хәтирәләрендә үҙе яҙғанса, Ҡазанда мәшһүр ислам ғалимы Муса Ярулла Биги (1875—1949), мәғрифәтсе һәм журналист Ғәбдерәшит ҡазый Ибраһимов (1857—1944), шул заманда Ҡазанда булған ғәрәп ғалимы Әхмәт Шанҡити (1872—1912) кеүек абруйлы шәхестәр менән кәңәшләшеүҙәре бөтәһен аныҡлай: ’’Шуның менән ике йыл буйы хәл итә алмай йөрөгән мәсьәлә, йәғни Рәсәйҙә ҡалып уҡырғамы йә иһә ислам мәктәптәренә китеп белем алырғамы, тигән һорау, Рәсәйҙә ҡалырға һәм урыҫса уҡырға, тигән ҡарар булып ҡәтғи рәүештә хәл ителде”, — ти ул. Ғүмер юлындағы бер етди һабаҡ рәүешендә ул шундай һығымта ла яһай: ’’Ғөмүмән, яҙмышында боролош нөктәһе буласаҡ ҡарарҙар ҡабул иткәндә, мин һәр ваҡыт ышаныслы күренгән шәхестәр менән кәңәшләшеүҙе ғәҙәт итеп алдым. Был иһә даими рәүештә хәйерле һөҙөмтәләр бирҙе”. Ҡаҙанға килеү менән, Әхмәтзәки Вәлиди тормошонда ауыл менән ҡала мөхите араһындағы айырмаларға бәйле рәүештә ысынлап та ҡырҡа боролош башлана. Ул баштан- аяҡ тигәндәй ғилем, мәҙәниәт донъяһына сума. Төп маҡсаты — ҡала шарттарында белемен камиллаштырыу. Башта ул әле шөһрәтлерәк һаналған Мәржәни һәм Ҡасим мәҙрәсәһе даирәләренә инә. ’’Ҡасимиә” мәҙрәсәһенең өҫтөнөрәк яҡтарын күреп, тәүге ҡыш унда үҙенә кәрәк һанаған бәғзе бер дәрестәрҙе тыңлай. Күпселек ваҡытын үҙаллы уҡыуға бүлә. Мәржәниҙең бер ҡайҙа ла баҫылмаған ’’Вафиятел-әсләф” тигән ғәрәпсә яҙылған һигеҙ томлыҡ әҫәренең ҡулъяҙмаһын Баруди китапханаһында табып, бик ентекләп танышып сыға. Уның ҡыҫҡаса йөкмәткеһен конспект рәүешендә бер том күләмендә төркисәгә әйләндерә. Баштағы томдары хәлифтәр тарихына, ислам ғалимдары- ның тәржемәи хәлдәренә бағышланһа, һуңғы томдары Волга буйы төркиҙәре, башҡорттар, Төркөстан һәм Төркиә, уларҙың ғалимдары хаҡында яҙылыуы менән әһәмиәтле. Бынан ғәрәп, фарсы телдәрен, көнсығыш сығанаҡтарын яҡшы белгән тарихсылар кәрәк икән, тигән фекергә килә. 30 Ҡала мөхитенә, матбуғат донъяһына яҡынлай. Ул заман Ҡазан татарҙары араһында мәктәптәрҙә реформалар үткәреү өсөн ислахсылар (йәш реформаторҙар) хәрәкәте ҡыҙып барған саҡ. Йәштәр махсус ’’Ислах” тигән гәзит нәшер итәләр. Бер төркөм ислахсылар татар мәҙрәсәләрен урыҫ уҡыу йорттарына оҡшаш гимназияларға, техник мәктәптәргә һәм университетҡа әйләндереү яҡлылар. Был хаҡта ’’Баянел хаҡ” гәзитендә Әхмәтзәки үҙ ҡараштарын белдереп бер мәҡәлә баҫтыра. Яңысараҡ фекер ислахсы менәүәрҙәргә бигүҡ оҡшап етмәй. Быға ҡаршы Фәтих Әмирхан бер-ике мәҡәлә, Ғабдулла Туҡай төртмәле шиғыр менән сыҡтылар. Туҡай ”ул зыялылыр, беләмсез: мәғрифәт, хикмәт сата” тип төрттөрҙө. Шулай Әхмәтзәки, Туҡай менән дә яҡындан танышып, үҙ-ара аңлашып китә. ’’Ғабдулла Туҡай ’’Болғар” ҡунаҡханаһында бер үҙе йәшәгән саҡта янына йыш ҡына бара инем, — ти ул. — ”Ҡ” хәрефе менән башланған ҡаҙы, ҡыҙ, ҡаҙ һәм ҡымыҙ хаҡында һөйләгән шиғырының асылы Шәйбәк хандан килеүен аңлатыуым арҡаһында, сығатай әҙәбиәте менән ныҡлап ҡыҙыҡһына башланы”. Ошо даирәлә Әхмәтзәки, матбуғат донъяһына ла яҡынайып, ҡәләмен шымартмаҡсы. Ғабдулла Туҡай менән дуҫлашып, уның шиғриәте тураһында һуңыраҡ бер нисә мәҡәлә баҫтыра. Ҡазанда йәшәүенең тәүге йылын Әхмәтзәки, үҙе әйткәнсә, Мәржәниҙең баҫылмаған әҫәрҙәрен уҡып, ғәрәп әҙәбиәтенән дәрестәр алып, урыҫ теле мөғәллимлегенә имтиханға әҙерләнеп үткәрә. Шул уҡ ваҡытта ул ислам дине һәм мәҙәниәтенең нигеҙҙәре, Ҡөрьән һәм фиҡһы (ислам юриспруденцияһы) белемен нығытыуға ла ҙур әһәмиәт бирә. ” Миндә динебеҙ хаҡында ғөмүми һәм нигеҙле мәғлүмәт туплау теләге уянды”, — ти ул. Ғөмүмән, Әхмәтзәки Вәлиди Ҡазанда әле ауыл мөхитендә үк асыҡланған йүнәлешен, йәғни Көнсығыш ғилемен, ислам динен Көнбайыш, бигерәк тә урыҫ ғилеме, көнсығыш һәм көнбайыш телдәре менән тығыҙ бәйләнештә өйрәнеүҙе тәрәнәйтә бара. Ул урыҫ теленән, урыҫ тарихынан һәм әҙәбиәтенән шәхси махсус дәрестәр ала. Ҡазан университетының Н.Ф.Катанов, Н.Ашмарин кеүек Көнсығыш белгестәре, бүтән күренекле ғалимдары менән таныша, уларҙан консультациялар ала, хеҙмәттәшлек итә. ”1908—1909 йылдың ҡышын Ҡазанда бик күп эшләнем, 31 күп уҡыным, күп дәрес алдым”, — ти ул ҡалалағы ярты йылдан артығыраҡ ғүмеренә йомғаҡ яһағандай. Йәйгеһен каникулды, тыуған Башҡортостанына ҡайтып, һағындырған тыуған йортонда, ата-әсәһе ғаиләһендә ял итергә уйлай. 1909 йылдың майында пароходҡа ултырып Өфөгә килеп төшә. Шуныһы бер аҙ ғәжәп: Өфөлә уның әле иң беренсе булыуы был. Улар тарафы күберәк Ырымбур менән бәйләнешле шул. Өфө менән танышыуын ул -’’Ғәлиә” мәҙрәсәһенән, уның мөдире, дин белгесе Зияитдин Камалиҙан, башҡа ға- лим-гөләмәләрҙән башлай. Бер нисә көн ’’Ғосмания” мәҙрәсәһенең мөҙәрисе, атаһының дуҫы Хәйрулла ахун Усма- новтарҙа ҡунаҡ була. Башҡорттарҙың тарихы менән шөғөлләнеүсе Виктор Филоненко менән осраша. Әхмәтзәки Вәлиди В.И.Филоненконың ’’Башкиры. Историко-этнографические очерки” (1914) китабына аҙаҡ рецензия яҙып баҫтыра. Был китапта уларҙың Өфөлә әңгәмәләшкән ваҡытта һөйләгән мәғлүмәттәренән авторҙың киң файҙаланыуын да күрә. Оҙаҡламай Көҙәнгә тыуған өйөнә ҡайтып етә. Атаһының улына ситкә ҡасып киткәне өсөн асыуы баҫылған була: ата кеше улының изге юлға сығыуын, ниһайәт, аңлаған, ахыры. Әхмәтзәки ауылда бер аҙ ял иткәс тә Урал эсенә йәйләүҙәргә, һағындырған дуҫы янына ашыға. Ибраһим Ҡасҡынбайҙар менән йәйләүҙә ҡымыҙ эсеп, тауҙарҙа һунар итеп, Нөгөштә балыҡ аулап, көндәрен бик күңелле үткәрәләр. Ләкин үпкәһенә һыуыҡ тейҙереп, аҙаҡ айға яҡын ауылында ауырып та ята. Был ваҡытын да әрәм итмәй ул: ’’Биржевые ведомости” гәзитенә ҡушымта булып сыҡҡан бер романды түшәктә ятҡан көйө уҡып сыға. Морат Рәмзиҙең ’’Тәлфик әл-әхбәр” тигән ике томлыҡ әҫәрен өйрәнә. ” Был әҫәр төрк ҡәүемдәренең тарихы менән тәрән ҡыҙыҡһынып мәшғүл булырға дәртләндерҙе” — ти. Тик түшәктә айға яҡын ятып уҡыуҙан күҙенә көс төшөп, күрәш булып ҡала, шуға йәшләй күҙлек кейергә мәжбүр. Тағы һауығып, күңеле туйғансы тыуған яҡтарында йөрөп, көҙөнә кире алыҫ ҡалаһына йүнәлә. Атаһы кәңәше менән, бәғзе бүләктәр һәм бер тәпән бал алып, тағы башта Әстрханға сәфәр ҡыла. Был йылды ата-әсәһе, Ҡасҡынбай дуҫы Әхмәтзәкигә юллыҡ, уҡырлыҡ мул ғына аҡса биреп ебәргәс, сәйәхәте лә пассажир вагонында рәхәт, еңел уҙа. Әстрханда иҫке һарай ҡалаһы харабаларын күреп йөрөй, 32 Әстрхандан Ҡаҙанға нисәмә көндәр пароходта күтәрелгәндә, хәтирәләрендә яҙыуынса, ул йәнә күпме китап уҡып өлгөрә: Мәржәниҙең ”Әл-тәрикәт әт мутһа”һын, профессор Овсянико-Куликовскийҙың ’’История русской интеллигенции” китабын, доктор Дрейнерҙың ’’Борьба между религией и наукой” йыйынтығын. Пароходта танышҡан капитан ярҙамсыһы Мышкин фамилиялы берәү уға аҙаҡ П.Милюковтың ’’Очерки по истории русской культуры”, Дрейнерҙың ’’История просветительского движения в Европе” китабын, Г.Чернышевскийҙың бер-ике әҫәрен бүләк итеп ебәрә. Бер һүҙ менән әйткәндә, Әхмәтзәки Вәлиди юлда былай ғына сәйәхәт ҡылып йөрөмәй, бәлки юлда ла ваҡытын бушҡа уҙғармай, ғилем китаптары доньяһында гиҙә, ил-ха- лыҡ тормошон, уларҙың тарихын белә-күрә йөрөй. Юл йөрөмө — гүйә үҙе бер ғилем-белемгә сәйәхәт юлы. Ҡаҙанға икенсе йыл килеүендә Әхмәтзәки Вәлидиҙе ’’Ҡасимиә” мәҙрәсәһенә мөғәллим итеп алалар. Шул мәҙрәсәнең кисәге шәкертенең бер йыл эсендә мөғәллимгәсә күтәрелеүе законлы һәм бик тәбиғи булһа кәрәк: уның белеме шәкерт- лектән күптән ашып киткән. Ул төрки тарихынан һәм ғәрәп әҙәбиәтенән уҡыта башлай. Шулай итеп, 1909—1910 йылдарҙан алып Әхмәтзәки Вәлидиҙең Ҡазандағы шөғөлө өс йүнәлештә үрелеп бара: тәүгеһе — гимназия программаһы буйынса имтиханға әҙерлек; икенсеһе — мөғәллимлек эшен лекциялар ысулында эҙлекле юлға һалыу; өсөнсөһө — журналистика, ғилми эшен дауам итеү рәүешендә матбуғатта ҡатнашыу. Ул айырыуса университетта, ихтыяри тыңлаусы булып һәм үҙ алдына шөғөлләнеп белемен камиллаштырыуға ныҡ әһәмиәт бирә. Профессор Катановтың кәңәше буйынса, Ҡазан университетының филология факультетына тыңлаусы булып, уның үҙенең шәрҡиәт буйынса дөйөм һәм урыҫ филологияһынан, профессор Богородицкийҙың, профессорҙар Хвостов һәм Харламповичтарҙың дәрестәренә йөрөй. Профессор Н.Н.Кареевтан социология һәм урыҫ тарихынан, Емельяновтан урыҫ әҙәбиәтенән махсус дәрестәр ала. Латин һәм немец телдәре буйынса шөғөлләнә. Университеттың философия факультетында һайлаштырып лекциялар тыңлай. Шәреҡ белгесе Николай Федорович Катанов, Әхмәтзәки Вәлиди тиҙерәк гимназия программаһында имтиханын 34 тапшырыр, аттестат алыр, университет тамамлап, профессор булып китер, тип өмөтлэнә. Ләкин үҙ алдына күп уҡып, китаптар донъяһына сумып, мөғәллимлек, китап яҙыу эше менән шөғөлләнеп, имтиханын йылдан-йылға һуҙа килә Әхмәтзәки. Үтә аҡыллы һәм зирәк кешенең бындай илтифатһыҙлығына хатта аптырарлыҡ. Үҙалдына алған белеме менән ул университетта уҡып юғары белем аттестаты алған элекке талиптарҙан хәҙер күпкә юғары- раҡтыр ҙа, әммә фән донъяһына инер, рәсми исем- дәрәжәләр алыр өсөн университет дипломы ла кәрәк шул. Ярай әле 1913 йылды, мосолмандар араһында урыҫ телен һәм әҙәбиәтен уҡытыр мөғәллимдәр мәктәбенә имтихан тотоп, шәһаҙәтнамәһен алып ҡуя. Шуның арҡаһында, 1914 йылда бөтә донья һуғышы ҡупҡас, аттестатлы мөғәллим булғаны өсөн армиянан, фронтҡа китеүҙән ҡотҡарыла. Ҡазанда йәшәгәндә Әхмәтзәки Вәлидиҙең ғилми йәһәттән үҫешендә урыҫ фәнни мөхите, университет даирәһе һәм урыҫса баҫма сығанаҡтар ифрат ҙур роль уйнай. Был йылдарҙа университетта тыңлаған дәрестәренән тыш, үҙалдына уҡыған, төрлө урындарҙан тапҡан баҫма сығанаҡтарҙың исемдәрен генә һанап сығыу ҙа әллә нисәмә биттәрҙе тәшкил итер ине. Ул бигерәк тә Н.М.Карамзин, С.М.Со- ловьев, В.О.Ключевский кеүек атаҡлы урыҫ тарихсыларының урыҫ тарихы буйынса том-том китаптарын, академик В.В.Бартольд, К.Ю.Крачковский кеүек шәреҡ белгестәренең, француз ғалимы Леон Каэндың, инглиз ғалимы Генри Говардтың төрки-монгол халыҡтары тарихына һәм мәҙәниәтенә арналған хеҙмәттәрен ентекләп өйрәнә. Үҙе бер тарих ғилеме (историография) мәктәбен үтә. Шулай алған белемен ул ’’Ҡасимиә” мәҙрәсәһендә төрки тарихы буйынса һабаҡтарында билдәле бер системаға һала. Ғилеменең ҡайһы бер үрнәктәре менән Әхмәтзәки Вәлиди унынсы йылдарҙа ныклап матбуғат майҙанына сыға. ТӘҮГЕ ОСОР ҒИЛМИ ЭШМӘКӘРЛЕГЕ Йәш ғалим Әхмәтзәки Вәлидиҙең 1908 йылдан 1916 йылдарҙы эсенә алған беренсе осор йәки, икенсе төрлө әйткәндә, Ҡазан осоро публицистик һәм ғилми эшмәкәрлегенә махсус туҡталырға кәрәк. Ошо тәүге осорҙа уҡ уның 35 2* ғалим булараҡ энциклопедик һәләт киңлеге, төп фәнни йүнәлештәре, мөһим мәсьәләләре тоҫмалланып йә ярайһы асыҡланып өлгөрә. Ул ’’Иҙел” (Әстрхан), ’’Йондоҙ” (Ҡазан), ’’Ваҡыт” (Ырымбур), ’’Тормош” (Өфө), ”Ил” (Санкт-Петербург) гәзиттәрендә, ’’Шура” (Ырымбур), ’’Мәктәп”, ’’Сөйөнбикә”, ”Аң” (Ҡазан) журналдарында баҫтырған мәҡәләләрендә тарих, ислам дине, мәғариф, мәҙәниәт, әҙәбиәт мәсьәләләре менән сығыш яһай. Уларҙа Иҙел-Урал буйҙарында барған ислам донъяһындағы хәлдәр тураһында хәбәр итә; мәктәп, мәҙрәсәләр тормошондағы ҡәҙими ағымдарға, яңырыу, уҡыу-уҡытыуҙа реформалар инеү күренештәренә диҡҡәт бирә, иғтибарға лайыҡ теләк-тәҡдимдәр әйтә; йырағыраҡ һәм яҡын тарихты үҙенсә байҡай; мәҙәниәт өлкәһендәге үҫеш, яңырыштарҙы күҙәтә. Әҙәбиәт донъяһы, халыҡ ижады менән күберәк ҡыҙыҡһынғаны күренә. Иң характерлы мәҡәләләренең исемдәре үк был хаҡта үҙҙәре күпте аңлатып торғандай: ’’Ислам донъяһында”, ’’Ғилем ҡәләм дәрестәре”, ’’Шәрекка ғаид яңы әҫәрҙәр”, ’’Мәҙрәсәләребеҙ хаҡында”, ”Мәҙрәсәләребеҙҙең тарихына бер назар”, ’’Төрөк хандары”, ’’Ҡазан ханлығының һуңғы көндәре”, ”Рома- новтар династияһы батшалыҡ иткән дәүерҙә Русиә дәүләте һәм мосолмандар”, ”Аҡ юл” журналы хаҡында”, ’’Татар әҙәбиәте хаҡында Ашмарин”, ”Тел һәм әҙәбиәтебеҙгә ғаид яңы хеҙмәттәр”,’’Туҡай әҫәрҙәренән ”Шүрәле”гә ғаид ентекләү”, ’’Диуаны Мәхтүмҡолой”, ’’Лотфи һәм уның диуаны”, ’’Йырҙарыбыҙ хаҡында” һ.б. Әхмәтзәки Вәлидиҙең 1909—1916 йылдарҙа баҫтырған мәҡәләләренән күренеүенсә, йәш ғалимдың йәнә күренекле шәхестәр, айырата тарихсы, шәрҡиәтсе ғалимдарҙың тәржемәи хәле һәм хеҙмәттәренә диҡҡәт итеүе күҙгә ташлана. Уның бындай биографик йәки күҙәтеү мәҡәләләре үҙҙәре бер серия рәүешле: ’’Морад әфәнде ’’Тарихы” вә ғәлләмәи Мәржәни”, ’’Хөсәйен әфәнде Фәйезхановтың тәржемәи хәленә ғаид әйберҙәр”, ’’Профессор Бартольдтың беҙҙең арабыҙҙа булыуы мөнәсәбәте илә”, ’’Халфиндар”, ’’Вамбе- ри”, ’’Академик Корш хәтирәһе”, ’’Мәржәни”, ’’Өфөбөҙҙән сыҡҡан бер ғалимдың хеҙмәтенә 25 йыл тулыу мөнәсәбәте илә”. Башҡорт халҡының тарихы, этнографияһы һәм мәҙәниәте мәсьәләләрен дә был тәүге осор ғилми эшмәкәрлегендә шулай уҡ бик нигеҙле итеп башлай биреп ҡуя: 36 (”Төрк һәм татар тарихы” китабында, ’’Бөрйән башҡорттары араһында”, ’’Башҡорттарға ғаид яңы әҫәр” һ.б. мәҡәләләрендә) . Йәш Әхмәтзәки Вәлидиҙең тәүге осор ғилми хеҙмәттәре, шул иҫәптән гәзит-журнал мәҡәләләре буйынса уҡ уның ғалим булараҡ нисек тыуа һәм нығына барғанын, ҡыҙыҡһынған темаларын һәм проблемаларын, ғилми-тик- шеренеү ысулдарын, полемик рухын, үҙ фекерен, идеяларын дәлилләү сараларын күҙәтеү үҙе бер фәнни әһәмиәткә эйә. Бына, мәҫәлән, ’’Мәҙрәсәләребеҙ хаҡында”, ’’Мәҙрәсәләребеҙҙең тарихына бер назар” исемле мәҡәләләрендә Ә.Вәлиди мәҙрәсәләрҙең тарихына үҙенсә байҡау яһағанда мәктәп менән мәҙрәсәләрҙең, мосолман мәктәбе һәм мәҙрәсәләренең Европа мәктәптәренән айырмаһына һәм уның сәбәптәренә диҡҡәт итә. ” Шәреҡтең мәҙрәсәһе менән ғәрептең мөәссәсәләре һәр ни ҡәҙәр ғилем - уҡыу йорттары булһалар ҙа, бер-береһенән тамам башҡаларҙыр, — ти ул, мәҫәлән. — Быларҙың һәр икеһе үҙҙәренең мәжүб (ҡараған) булғандары ҡәүемдәрҙең рухтарына, мәғишәттәренә ҡарап килеп сығыуҙары, тәрәҡҡиәттәре (үҫештәре), тарихтары менән бер-береһенән тамам айырылалар”. Йәш автор ҙур айырманы мәҙрәсәләрҙең баштан-аяҡ фәҡәт дини йөкмәткеле булыуында күрә. Быны үҙенсә аңлатырға тырыша. ”12 ғасырҙарға ҡәҙәр дауам итеп килгән һәм үҙенең зоһурында һәм үҫешендә ни Европа мәктәптәренә, ни Ҡытай, Тату (Ҡытайҙағы ғилми бер ойошма) һарайҙарына мөнәсәбәте булмаған мосолман мәктәп, мәҙрәсәләре мотлаҡан Ҡөрьән Кәрим эше булды. Ҡөрьән Кәрим үҙенә башҡа бер төҫтәге мосолман мәғариф мөәссәсәләрен (нигеҙҙәрен) тәшкил итте, — ти икенсе мәҡәләһендә. — Башта Ҡөрьән Кәрим үҙе өйрәнеү әйбере (предметы) ине. Сөнки ул яңы фекер, яңы мосолман ғилеменең шәхси (объекты) ине. Шуның өсөн Ҡөрьән Кәримдең ”Лә раббун вә лә бисун иллә фи китабен мубин”1 булыуына ышанған әһле ислам, үҙҙәренең донъя һәм әхирәттәре өсөн хәжәт булған ғилемдәрҙе, йомоштарын, барлыҡ ижтиһадтарын сарыф итеп, унан эҙләргә башланылар. Кәрәк пәйғәмбәрҙең (ғәләйһиссәләмдең), Ҡөрьән Кәримдең тәғ- * Мәғәнәһе: һыуҙа һәм ерҙә булған әйберҙәрҙең мосолмандарҙың алла биргән китабына инмәгәне юҡтыр. 37 лимәтен яҡшы аңлау, яңы шәриғәтте яҡшы өйрәнеү өсөн пәйғәмбәр ғәләйһиссәләмдең хәдистәрен өйрәнеү лазым ине. Уларға тотондолар. Шул уҡ ваҡытта уҡ, Ҡөрьән Кәримдең лафыздары (һүҙҙәре) оҙаҡ уйлай, унан бер низам ҡағиҙә эҙләй торған заттар ғилем нәхүҙең (грамматиканың) нигеҙен, пәйғәмбәрҙең, уның әсхәбенең хәлен, сәфәрҙәрен етәкләүсе, хәдистәрҙе риүәйәт итеүсе заттарҙың яҡшы эштәрен яҙа торған заттар тарих ғилеменең әсәсен һалдылар”. Шунан тора-бара фиҡһы ғилеме (юриспруденция) барлыҡҡа килде. ’’Икенсе ғасыр һижриҙең урталарында мосолман ғилеменең был өс кисымы — Ҡөрьән, хәдис, фикһыларҙан ғаид төрлө китаптар, дәреслектәр яҙыла башланы. Шулай Ҡөрьән, хәдис, фиҡһы, ғәрәп лөғәте, мосолман тарихы, сәйәр (астрономия) кеүек фәндәр тыуған ине.” Йәш автор бына шулай ун ике быуат буйы мәҙрәсәләрҙә уҡыу-уҡытыу нигеҙендә дини тәғлимәт төп урынды биләүен, уның мосолман ғилеме рәүешендә уҡытылыуын аңлатырға тырыша. Тарихи етди фекерләү ысулы был. Йәки тағы миҫал өсөн йәш кешенең (ул саҡты әле йәш ғалим тип әйтергә тел әйләнмәй) 1909 йылды ’’Иҙел” гәзитендә баҫылған ’’Морат әфәнде ’’Тарихы” вә ғәлләмәи Мәржәни” тигән иң тәүге мәҡәләләренең береһен алайыҡ. Етди мәсьәләләр күтәрә бында матбуғат һәм фән донъяһына әле билдәһеҙ автор. Ике ҙур ғалимды — Морат Рәмзи менән Шиһабетдин Мәржәниҙе үҙ-ара сағыштыра, М.Рәм- зиҙең Ш.Мәржәниҙе тәнҡит иткән, ҡайһы бер фекерҙәрен кире ҡаҡҡан ҡараштары менән ҡыйыу бәхәскә инә. Әммә ике ғалимдың да һиммәтен һәм ғилми мираҫтарының ҡиммәтен баһалап, ярайһы хәстәрлекле эш итә. Шәхсән, авторға был ике ғалим да берҙәй бик яҡын. Атаһының дуҫы, үҙе лә күреп белгән Морат Рәмзиҙе башҡорт халҡының бөйөк ғалимы итеп таный. Ә шунса мәшһүр татар ғалимы Шиһабетдин Мәржәни бабаһы Хәбибназарҙың остазы булыуы йәһәтенән ҡәҙерле. Ә.Вәли- ди үҙе аҙаҡ яҙғанынса, Морат Рәмзиҙең ғәрәп телендәге ’’Тәлфик әл-әхбәр” тигән ике томлыҡ китабын әле ҡулъяҙма көйө ғәжәпһенеп танышҡан. Аҙаҡ ’’мине был әҫәр төрк ҡәүемдәренең тарихы менән тәрән ҡыҙыҡһынып мәшғүл булырға дәртләндерҙе”, — ти. Әлегә билдәһеҙ автор был мәҡәләһендә, Мәржәниҙең хаталанмауын курса- 38 лап, гүйә ике атаҡлы ғалимды килештерергә, икеһенең дә үҙ ҡараштарында хаҡ булыуын аңлатырға тырыша. Тора-бара белеме арта килә, үҙе тарихсы булып таныла бирә, Әхмәтзәки Вәлиди Морат Рәмзиҙең донъя күләм әһәмиәткә эйә тарихсы ғалим икәнен аңлар, уның ғилми мираҫының баһаһын әйтеп бирер, үҙен шул остаздың шәкерте тип һанар. Уның фәнни портретын ’’Тарихта ысул”, ’’Хәтирәләр” исемле китаптарында тулыландырыр. (Был хаҡта алдараҡ һүҙ булыр). Шиһабетдин Мәржәниҙең әлеге мәҡәләһендә һыҙатлай биреп ҡуйған фәнни портретын революцияға тиклем яҙған бер серия мәҡәләләрендә асыҡлай: ’’Шиһап хәҙрәттең Урта Азия тарихына гаид бөйөк хеҙмәте”, ’’Мәржәни”, ’’Урыҫ тарихи әҙәбиәтендә Мәржәни”, ’’Мәржәниҙең бер әҫәре тураһында Ҡәйүм Насыри”. Шиһабетдин Мәржәниҙең төп хеҙмәте ’’Мөстәфәдел әхбәр” китабы һәм шуға нигеҙләнеп яҙған, урыҫсаға тәржемә ителгән мәҡәләһе хаҡында Әхмәтзәки Вәлиди былай ти: ”Был китаптың мәалдары (мәғәнәләре, эстәлеге) үҙенең тарихи һәм этнографик йәһәттән бик мөһим булғаны өсөн түгел, урыҫ теленә, хатта Европа телдәренә лә тәржемә ителергә лайыҡ. Мөәлиф (автор) был әҫәрендә үҙенең Болғар һәм Ҡазан батшалыҡтары хаҡында йыйған мәғлүмәтен тамам бер фәнни һүрәттә тәртип иткән”. Әхмәтзәки Вәлиди үҙен Шиһабетдин Мәржәни тарафдары һанай. Ш.Мәржәниҙең тоғро шәкерте һәм тарафдары бабаһы Хәбибназар мәҙрәсәһендә һабаҡ алған Әхмәтзәки ’’беҙгә даимән тарих бабында һәм ислам фәлсәфәһе һәм ҡәләмиәте бабында Мәржәни тотҡан мәҙһәбте тотоп килде, — ти ул бабаһы хаҡында. — Ошоноң өсөн мин үҙемде билвасита (бер кеше аша) булһа ла Мәржәниҙең шәкерте иҫәпләйем”. Йәш ғалим, Мәржәниҙе яҡлап, хатта атаҡлы урыҫ ғалимдары менән полемикаға инеүҙән дә тартынмай. Бына, мәҫәлән, протоиерей Маловтың тәнҡит һүҙҙәренә ҡарата ни ти: ’’Малов әфәнде Мәржәниҙе, китабыңда (һүҙ ”Мөс- тафәдел-әхбәр” тураһында бара — Ғ.Х.) урыҫтарға бары ете сәхифә генә биргәнһең, әммә мосолман болғар һәм мосолман татарҙарҙы маҡтап күп һөйләйһең, алла һиңә ошо Рәсәйҙә ризыҡланып торорға ҡушҡан, һин уның ҡәҙерен белмәйһең, тип шелтәләй. Протоиерей йәнәптәре күрмәй микән ни, Мәржәни бында Рәсәй тарихын түгел, Болғар, 39 Ҡазан тарихын яҙған. Ул был китапта урыҫтар хаҡында бер кәлимә лә һөйләмәҫкә хаҡы бар: сөнки Болғар вә Ҡазан тарихы ғилемдең шундай уҡ бер мөстәҡил ботағы ки, урыҫ тарихы кеүек”. Нигеҙле, логикалы яуап. "Ваҡыт” гәзитенә 1913 йылды яҙып баҫтырған ’’Профессор Бартольдтың беҙҙең арабыҙҙа булыуы мөнәсәбәте илә” тигән мәҡәләһендә, мәшһүр шәрҡиәт белгесе академик В.В.Бартольдтың бөйөк ғалим икәнен раҫлауы менән бергә, милли тарих ғилемебеҙҙең кимәле һәм бурыстары, методологияһы буйынса етди фекер алып бара, төплө һығымталар яһай. Бында 1909 йылғы йәш автор менән 1912—1913 йылдарҙағы авторҙың айырмаһы ер менән күк араһы: Әхмәтзәки Вәлиди өлгөргән тарихсы булып алға баҫа. ’’Беҙҙең Урал—Иҙел буйы тәрктәре (татар, башҡорт, типтәр, мишәрҙәр) тарихы этнография, хатта лингвистика йәһәтенән һис бер етди фәнни тикшереүҙәргә мәхкүм булғандары (эләккәндәре) юҡ, — тип яҙа ул. — Әгәр башҡорттар, мишәр вә ерле татарҙарҙың асылдары (сығыштары) хаҡында ғәрәп, грек, әрмән яҙыусыларына ғына ҡарап хөкөм итеүсе заттар, ерле халыҡтың эсенә кереп, уның бөтөн тышҡы, эске хаятын тәфтиш итеп, башҡа төрк ҡәүемдәре менән тиңләштерһәләр ине, халыҡтың тарихы был көнгә мәғәнәһеҙ гипотезаларҙан үткән, тәбиғи бер юлға кергән булыр ине”. Әхмәтзәки Вәлиди академик В.В.Бартольдты шәреҡ, төрки халыҡтары тарихын, мәҙәниәтен, ана шул ерле халыҡтарҙың тышҡы һәм эске хаятына, теленә, рухына инеп, ентекле өйрәнгән яңы тип ғалимдар рәтенә ҡуя. Уның ошо типтағы ун биш иң мөһим хеҙмәтен атап һәм характерлап үтә. ’’Уның был әҫәрҙәре барыһы ла ғәйәт ҙур ғилем, сикһеҙ иштиһад (тырышлыҡ) һәм күп ваҡыт иҫбат илә (дөрөҫлөккә ирешә) торған тоғро фекер менән яҙылғандар. Бартольд йәнәптәре беҙҙең тарихыбыҙға ғаид кәрәк Европа телдәрендә сыҡҡан, кәрәк ғәрәп, фарсы, төрки телдәрендә яҙылып та бөгөнгә ҡәҙәр табылған йәки ҡытайсанан тәржемә ителгән мәжмуғ әҫәрҙәрҙе үҙенең үткен күҙенән кисереп бөткәне һәм улар күрмәгән вә бөгөнгә ҡәҙәр донъяға сыҡмаған, фәҡәт үҙе тарафынан иҫке ислам ғалимдары әҫәрҙәре менән файҙаланғаны вә шулар өҫтөнә күп ваҡыт яҡшы уҡ, хатта бөгөнгә ҡәҙәр (Каэн һәм инглиз мөхәррире Говард, тағы бер икеһен индермәгән хәлдә) күрелмәгән бер һүрәттә объективлыҡ менән яҙғаны өсөн, тарихыбыҙҙың иң 40 олуғ һәм бөгөнгә кәҙәрге тарихсылар араһында иң ғәҙел бер ғалимы һаналырға тейештер”, — тигән һығымтаға килә. Бына шул ук 1913 йылда ’’Шура” журналының 3—5- се һандарында донъя күргән ’’Халфиндар” исемле ҙур мәҡәләһендә XVIII быуат аҙағында Ҡазан гимназияһында, XIX быуатта Ҡазан университетында мөғәллим булып эшләгән Халфиндар йөҙөндә Әхмәтзәки ана шул рухтағы мәғрифәтселәрҙең тыуып килеүен күрә. Атаҡлы шәхестәр хаҡындағы биографик хеҙмәттәр серияһының асылда беренсе һәм берәгәйле өлгөһө булыуы менән дә әһәмиәтле ул. Әхмәтзәки Вәлидиҙең ғилми мираҫында был серияны автор бер бөтөн итеп, монографияға оҡшатып, шәреҡтең тәржемәи хәлдәр жанрын ғәрептең биографиялар жанры үҙенсәлектәре менән ижади берләштереберәк яҙыуы йәһәтенән ҡиммәткә эйә. Өс быуын Халфиндар — Сәғит, Исхаҡ, Ибраһим хаҡындағы тәржемәи хәлдәр уларҙың мәғариф, ғилем өлкәһендәге эшмәкәрлектәре менән тығыҙ берлектә яҡтыртыла, мөһим әҫәрҙәренә йә төҙөгән хрестоматияларына айырым-айырым тәүсиф (характеристика) бирелә. Уларҙың һәр бер баҫма йәки ҡулъяҙма йыйынтыҡтарына, айырыуса башҡорт әҙәби-тарихи мираҫына ҡарар ”Сың- ғыҙнамә” ҡомартҡыһына, Әбулғәзиҙең ’’Шәжәрәи төрк” әҫәренә археографик ғилми тасуирлауҙар талап ителгәнсә төрлө яҡлап еренә еткерелеп башҡарыла. Йәш Әхмәтзәки Вәлиди тәүге осор ғилми эшмәкәрлеге йылдарында уҡ төрки халыҡтары тарихын һәм мәҙәниәтен бөтә тәрәнлегендә өйрәнгән һәм үҙҙәре шәкерттәр, эйәреүселәр, өлгө алыусылар тәрбиәләшкән В.В.Бартольд, Ф.Н.Корш, В.В.Радлов, Крэон, Готвальд, Вамбери кеүек урыҫ һәм сит ил ғалимдарына айырыуса әһәмиәт бирә. Улар хаҡында мәҡәләләр, хәтирәләр, вафиәтнамәләр яҙа; фәнгә, шәрҡиәткә, төркиәткә күрһәткән хеҙмәттәрен юғары баһалай. Мәҫәлән, ’’Академик Корш хәтирәһе” (1915) исемле мәҡәләһендә ”Корш донъялағы иң танылған ғалимдарҙан, фәндең иң һайландыҡ фиҙакәрҙәренән ине, — ти. — Донъяла ул белмәгән тел, ул өйрәнмәгән әҙәбиәт, ул өйрәнмәгән инсан йәмғиәттәре аҙ булғандыр. Ул етмеш нисә йәшендә ине, был йылдарҙың һәр береһенә берәр тел, берәр ҡәүем бирһәң, аҙ булыр”. Академик Корштың ’’О турецком языке Семиречен- ских надгробных надписей” тигән әҫәренең уйғыр әҙәбиәтенә мөнәсәбәтен, уйғырса тип йөрөтөлгән әҫәрҙәрҙең 41 күбеһе сығатайсаға ҡайтканлығын, сығатай әҙәбиәтенең төбөн яҙып үтте. Шул ук мәҡәләһендә башҡорт теле хаҡында әйтеп киткән һүҙе менән төрк телен бөтөн рухы менән белә икәнлеген күрһәтте. Йәш ғалим академиктың ’’Древнейший народный стих турецких племен” исемле әҫәрен ентекләп өйрәнә һәм юғары нарыҡ бирә. ’’Федор Николаевичты мин күреп белмәнем. Дәрестәрен ишетә алманым. Ләкин әҫәре арҡылы уның ғаибанә (күрмәйенсә) шәкерте һәм мөрите инем”, — ти Әхмәтзәки. Йәш Әхмәтзәкиҙең бөтә донъя күләмендә билдәле шәр- ҡиәтсе, төркиәтсе ғалимдар тураһында яҙғанда уларҙың фәнни эшмәкәрлектәре менән һоҡланыуы һәм ололауы ғына түгел, уларҙан нисек үрнәк алыуы, өйрәнеүе, киң ҡарашлы ғалим булырға әҙерлеге лә тойолоп тора. ’’Шура” журналының 1911 йылғы ике һанында сыҡҡан ’’Йырҙарыбыҙ хаҡында” тигән төплө мәҡәләһендә, мәҫәлән, Ф.Н.Корштың әле атаған төрки халыҡ шиғыры тураһындағы хеҙмәтенән ижади өйрәнеп эш итеүен асыҡ күрергә мөмкин. Ғабдулла Туҡайҙың һәм Ғәбдерәшит Юлдаш тигән кешенең халыҡ йыры тураһындағы мәҡәләләре менән бәхәс рәүешендәрәк яҙылған был хеҙмәтендә Әхмәтзәки Вәлиди төрки, шул иҫәптән татар һәм башҡорт йырҙарының, ғөмүмән, халыҡ поэзияһының поэтикаһына, мисрағтарына (строфа), шиғыр төҙөлөшөнә тәрәнерәк үтеп инә. Быларҙы ул оригиналында цитаталар килтереп, ғәрәп, урыҫ, Себер төрки халыҡтары йырҙары менән сағыштырып тикшерә. Йырҙың структураһындағы киң ҡулланылған поэтик йәнәшәлектең мәғәнәүи, стилистик, синтаксик йәнәшәлек (параллелизм) поэтикаһын төрлө яҡлап асып бирергә ынтыла. Әхмәтзәки башҡорт йырҙарының тәүге өлөшө (мисра- ғы) менән икенсе өлөшө араһында тығыҙ мәғәнәүи һәм поэтик бәйләнеш йәшәүен раҫлай: Ағиҙелкәй алҡын, һыуы һалҡын, Тулҡындары килеп ҡаҡмаһын. Бер бите лә ҡояш, бер бите ай - Яман күҙҙән хоҙайым һаҡлаһын. Аҡ сатырҡай менән, әй, күк сатыр Эҫтәрендә матур ҡыҙ ятыр. һурып үпһәң, ауыҙы балдар татыр, Билдәренән ҡосһаң, тик ятыр. 42 Ошондай йырҙар үрнәгендә халыҡ йырҙарының эске төҙөлөшөн, композицияһын, ритм-интонацияларын, мәғә- нәүи төҫмөрҙәрен, үлсәмдәрен төптән төпсөй. Фекерҙәренә ҡеүәт эҙләп, төрки халыҡтарының боронғо поэтик традицияларына, ҡобайырҙарға, ’’Буҙъегет” дастанына мөрәжәғәт итә. Дастандарҙан, ҡобайырҙарҙан йәнәшәлеккә һәм уларҙың симметрияһына матур-матур үрнәктәр килтерә ул: Ҡарлуғас ҡарлуғасҡа ем бирә, ти, Ҡарындаш ҡарындашҡа дим бирә, ти. Яңғыҙлыҡҡа төшөптөр яңғыҙ башым Мин бөтөп юрағанымды кем белә, ти. Ағастың башы киҫелһә — төбө ҡалыр, Икәүҙең бере үлһә — бере ҡалыр. Яңғыҙҙың үҙе үлһә — ниһе ҡалыр? Менәр ат, кейгән кейем яуға ҡалыр. Шулай итеп, Әхмәтзәки үҙе әйткәнсә, Ғабдулла Туҡай, Фатих Әмирхандар менән ’’Болғар” номерҙарында башлаған бәхәстәрен матбуғат биттәренә сығара. Үҙенең йыр- шиғырҙы тикшереүгә маһирлығы барлығын да күрһәтергә тырыша. Бер-ике мәҡәләһендә Фатих Әмирханды ла тәнҡитләй биреп ҡуя. Ислахсылар Әхмәтзәкиҙе әллә матбуғатҡа әле яңы аяҡ баҫыуынан, әллә әле исем-шәрифе лә билдәле булмауынан ’’Кәрлә” тиеберәк ыскындыра. Аҙаҡ был ләҡәпте Ш.Бабич ’’Китабеннас” эпиграммалар серияһында эләктереп тә ала: Йәш тарихсы ’’ҡарт” Зәкиҙе әрләнеләр кәрлә тип, Мин дә әрләйем: кәрлә көйө бик тәкәбберләнмә тип. Белгәндәргә сер түгел: йәштән үк Әхмәтзәкиҙә күп бе- ләмлек, тәкәбберлек ҡылығы бар — үткер төртмә теле менән оппонентын баштан уҡ шаңҡытып алырға ярата, һөйләгәндә, яҙғанда ғәҙәттә үҙенән ҙур мәсьәләләр ҡуйғылай, оло дәғүәләр белдерә. Ҡазанда йәшәгәндә Әхмәтзәки Вәлиди әҙәбиәт һәм мәҙәниәт тарихсыһы сифатында татар әҙәбиәте мәсьәләләре менән ярайһы шөғөлләнеп ала. Яңы сыҡҡан матур әҙәбиәт мәжмүғәһе йәки әҙәбиәт тарихы буйынса китаптарға матбуғатта рецензиялар баҫтыра. Уларҙы хуплай, үҙенсә яңы ҡараштарҙы алға һөрә, тәнҡит һүҙҙәрен әйтә, етешһеҙлектәрен аса. Әхмәтзәки айырыуса Ғ.Туҡайҙың шиғриәтенә 43 әһәмиәт бирә, ’’Шүрәле” шиғри әкиәтенә ентекле поэтик анализ яһай. Ул гүйә һәр әлкәлә лә үҙенең маһирлығын танытмаҡсы. Баштан уҡ Әхмәтзәки-әҙәбиәтсе, бер әҙәбиәт сиктәрендә генә сикләнеп ҡалмайынса, төрки халыҡтар әҙәбиәте һәм мәҙәниәте киңлегендә фекер йөрөтөргә, киңерәк байҡауҙар яһарға ынтыла. Был уның төрки әҙәбиәттәре берҙәм әҙәбиәт булыу ҡарашы менән дә бәйле. Шул йәһәттән уның ’’Диуани Мәхтүмҡолой” исемле мәҡәләһе бик характерлы. Ул Әстрхан имамы Ғәбдерахман Ниязи тарафынан әҙерләп сығарылған 48 битлек кенә Мәхтүмҡолой шиғырҙары мәжмүғәһенә яҙылған рецензия рәүешле. Бындай китап төрки әҙәбиәттең төрлө ҡәүемдәргә бәйле булған өлөштәрен өйрәнергә юл аса, ти. һуңғы ваҡыттарҙа төрки халыҡтарында төрлө сәйәси хәлдәр арҡаһында айырым-айырым йәмғиәттәргә, йәғни айырым халыҡтарға айырылыу көсәйҙе. Шул нигеҙҙә айырым исемдәр менән төркмән, ҡырғыҙ, Ҡазан татарҙары, Кавказ, Ҡырым һ.б. әҙәбиәттәре яһай башланылар, ти ул. И.Гаспринский кеүек төрки ғалимдарына эйәреп, Әхмәтзәки Вәлиди ҙә берҙәм төрки милләте, берҙәм төрки әҙәбиәте яҡлы. Әммә ул шул уҡ ваҡытта әлеге рецензияһында Мәх- түмҡолойҙоң төркмән халыҡ шағиры икәнлеген дә таный. Мәхтүмҡолой шиғырҙарының мәжмүғәһен рецензиялауға Әхмәтзәки ысын әҙәбиәтсе-археограф кимәленән яҡын килә. Был ваҡытҡа тиклем Мәхтүмҡолойҙоң ниндәй китаптары баҫылып сыҡҡан, уларға күпме һәм ниндәй шиғырҙары ингән, ҡайҙа ҡулъяҙмалары һаҡлана, шуларҙы белеп, сағыштырып тикшерә. Уның үҙ ҡулында Мәхтүмҡолой шиғырҙарының Ҡоҡанд ҡалаһында тапҡан, 210 ҡаси- дәнән торған иң тулы ҡулъяҙма мәжмүғәһе барлығын әйтә. Шуны төп вариант урынына ҡуйып сағыштыра. Мәхтүмҡолой төрки халыҡ шағирҙары араһында мөһим урынды биләгәндәрҙең береһелер, уның нәсихәттәре бик ғади, әммә байтаҡ матур булған тасуирҙары менән барсаның ҡолаҡтарына яғымлы вә ҡыҙыҡлы тойола, ти. Төркмән ҡәүеме шағирының халыҡлашып китеүен һәм әҫәрҙәренең популярлығын ошо халыҡсан ябайлыҡта һәм тапҡыр, тә- рән мәғәнәле булыуында, күп шиғырҙарының, халыҡ хәтерендә ятта ҡалып, телдән һөйләнеп тә, яҙма көйө лә киң таралған булыуында күрә. Әхмәтзәки Вәлиди, Мәхтүмҡолойҙоң баҫма, ҡулъяҙма хәлендәге йыйынтыҡтарын, халыҡ телендә йөрөгән варианттарын бергә туплап, сағыштырып, шағирҙың тулы мәжмуғи әҫәрен барлыҡҡа килтереү бурысын ҡуя. Йәғни төрлө варианттарҙы текстологик сағыштырып, аңлатмалар биреп, ғилми тәнҡитле текстарын төҙөү ысулын тәҡдим итә. Рецензияһы баҫылған ’’Шура” журналының алдағы 14—16 һандарында, Мәхтүмҡолойҙоң бар билдәле шиғырҙарының тулы күрһәткесен төҙөп, был эште башларға нигеҙ әҙерләп ҡуя. Йәш ғалим Әхмәтзәки Вәлидиҙең ғилми эшмәкәрлегенең тәүге осоронан уҡ билдәләнгән мөһим тема һәм йүнәлеш - ул тыуған башҡорт халҡының тарихы һәм мәҙәниәте, ғөмүмән, башҡорт проблематикаһы. Уның беренсе тос орлоғо — ’’Бөрйән башҡорттары араһында” очергы. Очерк тәү ҡарамаҡта Урал эсенә, бөрйән башҡорттары араһында сәйәхәт рәүешендә яҙылған кеүек. Әҫәрҙең ул арҡау ебе генә. Автор электән үк бөрйән ерҙәрендә, иң яҡын дуҫы Ибраһим Ҡаскынбайҙар яғында, үҙ йәйләү урындарында йәй һайын тиерлек йыш булған бит. Шул төбәктәрҙә йәйләү йәйләгән, ҡымыҙ эскән, көтөү көткән, һунар йөрөгән. ’’Шура” журналы өсөн сәйәхәт рәүешендә яҙған был очергында инде ул Мәсем тауҙарына ҡәҙәр Уралдың төпкөлдәренә үтеп инә, бөрйән башҡорттарының бөтә төбәктәренә хәҙер тарихсы күҙе менән баға. Хәҙер инде ер-һыуҙар кискән, Ағиҙел, Яйыҡ, Волга буйҙарын гиҙгән, Өфө, Ырымбур, Әстрхан ҡалаларын күргән, Ҡазан ҡалаһында уҡып, үҙе уҡытып ятҡан Әхмәтзәки мөғәллим тыуған Башҡортостанына, бөрйән башҡорттарына, төрлө ил-халыҡтар менән киң сағыштырыуҙар аша тәбиғәтенә, көнкүрештәренә генә түгел, тарихына, эш-шөғөлдәренә, булмыштарына, рухи донъяларына, килер киләсәктәренә, ғөмүмән, халыҡ яҙмышына бар диҡҡәтен туплай. Быуат башында татар-башҡорт матбуғаты биттәрендә, бәғзе китаптарҙа башҡорттарҙың ауыр яҙмыштары хаҡында һүҙҙәр ҡуйырып киткәйне. Әллә ошо тәьҫир менән Әхмәтзәки Вәлиди очергын борсоулы һәм төшөнкөрәк уй-той- ғоларҙан башлай. Башҡорттарҙың урыҫ, татар һәм башҡа халыҡтар менән ныҡ буталған төбәктәрендә уларҙың шаҡтай боҙолоуын, хатта туған телен, милли йөҙөн юғалта барыуын, төрлө тиҫкәре йоғонтоларға тиҙ бирелеүен хафаланып телгә ала. Тау бөрйән башҡорттары араһында ла хәҙер ул ниндәйҙер бер һәлкәүлек, ғәфләтлек, бер ҡатлылыҡ ҡылыҡтарын күрә. 45 Ил өйрәнеүсе Небольсин ’’Ырымбур һәм Әстрхан тарафынан сәйәхәтемдең хисабы” (1852) тигән әҫәрендә ’’башҡорт халҡының сәсәге үҫәргән, түңгәүер, бөрйән халыҡтарылыр”, тип яҙа. Бөрйәндәр кәрәк мәғишәт, тел вә гәйре хосустарҙа башҡорттарҙың иң саф булғандарын тәшкил итәлер, ти. Әхмәтзәки Вәлиди, ошо яҙмаларҙы иҫенә төшөрөп, хәҙерге хәлдәре менән сағыштырып ҡарай. ”Әле беҙ булған был ауылдар (йәғни бөрйәндәр йәшәгән ауылдар - Ғ.Х.) мәғишәт тарафынан ҡыҫылып, икенсенән күрше башҡорт һәм татарҙар тәьҫиренә бирелә төшөп бер аҙ үҙгәргәндәр. Тәбиғәт вә холоҡ боҙолоуы, ярлылыҡ былар араһына ла килеп еткән. Был ерҙә бынан ете йылдар булған инем, шул көндән бирле кәрәк үҙҙәрен дә, кәрәк мәғишәттәрҙе лә һәм ултырған ер вә урмандарын да үҙгәртеүҙәр булған. Боронғо саф тәбиғәтле, алдау-нитеү белмәй торған тоғро, баһадир башҡорттар инде ҡарт кешеләр булып, башҡорттоң ябыҡ урманы араһында ултырған боронғо ҙур-ҙур ҡарағай ағастары кеүек аҙайып ҡалғандар”, — тип яҙа. Бөрйәндәрҙең төпкө тарихына күҙ ташлай автор. Уларҙың бик боронғо ҡәбилә икәнен, улар ҡасандыр Урта Азия төбәктәрендә, Маңғышлаҡ тирәләрендә йәшәгәнлектәрен иҫкә ала. һуңыраҡ хәҙерге урындарына күскәндәр, ти. XVII-XVIII быуаттарҙа башҡорт ихтилалдарында бөрйәндәрҙең иң алдынғы урын тотҡанын билдәләй. Бөрйәндәр хаҡындағы тарихи хәбәрҙәрҙе донъяға сығарыу шәрәфе Морат әфәнде Рәмзигә ҡайтҡанын, ул ’’Тәлфик әл-әх- бәр”енең беренсе киҫәгендә бөрйәндәр хаҡында ғәрәп кешеләренең V быуаттан башлап яҙған хәбәрҙәрен йыйған- лығын әйтеп китә. Бөрйәндәрҙе аңлар өсөн башҡорттарҙың үҙҙәрен яҡшы белергә кәрәк, тигән фекергә килә автор. Шулай башҡорт тарихын байҡай биреберәк ҡарай. Башҡорт тарихы хаҡындағы яҙмаларҙы һәм китаптарҙы барлай: һаҙый Атласи күҙәтеүе, Мөнир һаҙыйҙың ’’Башҡорт тарихы” китабы, Мө- хәммәтсәлим Өмөтбаевтың ’’Йәдкәре”. Былар ғына бик аҙ һәм улар өҫтән генә яҙылған компилятив нәмәләр, тигән һығымтаға килә. Урыҫ ил өйрәнеүселәрҙән кемдәр башҡорт тарихына иғтибар иткәнлектәрен күҙҙән кисерә: П.Рычков, Черем- шанов, Вишнеңкий, Небольсин, Никольский, Фирсов, Киппин, Галкин һ.б. Уларҙан ниндәйҙер мәғлүмәттәр, иғ 46 тибарға лайыҡ фекерҙәр, күҙәтеүҙәр табырға мөмкин, ти. Ләкин былар ғына йәш тарихсыбыҙҙы һис ҡәнәғәтләндереп етмәй. ’’Башҡорттарҙың ырыуҙары вә уларҙың ҡулға төшкән хәтле шәжәрәләре вә халыҡ араһындағы хикәйәләре тәфтиш ителеп (тикшерелеп), иҫке Европаның һәм ғәрәп тарих, география ғалимдарының хәбәрҙәре менән тәтбик ителергә, уларҙың асылдары, этнический составтары хаҡында шул ваҡытта ғына бер ҡарарға килергә кәрәк ине”, - ти ул. Һүҙен шулай дауам итә: ’’Әммә ’’Башҡорт тарихы” булһа, унда ул ҡәүемдең Русия ҡулына кереүҙән элгәре хәлдәре, мәғлүм булған ҡәҙәр хандары вә Русия ҡул аҫтына кергәндәре һуңынан хөкүмәттең, мәҫәлән, уларҙың ерҙәргә вә идара хосустарына ҡарап төҙөлгән тәғбирҙәре вә ул тәғбирҙәрҙең вә мәғишәттәренең ошо һуңғы заманғы башҡортто нисек килтереп сығарыуы һөйләнергә кәрәк ине”. Был теләктәр асылда йәш тарихсының үҙ алдына ҡуйған бурыстары кеүегерәк тә яңғырай (киләсәктә күрербеҙ: ул бурыстарҙы үҙе нәҡ ошо йүнәлештә әллә күпмегә арттырып ғәмәлгә ашырасаҡ). Бөрйән башҡорттары араһында йөрөгәндә йәш тарихсыны халыҡтың йыр һәм музыкаһы, риүәйәттәре һәм дастандары, шәжәрәләре һәм ҡулъяҙма әҫәрҙәре шунса уҡ ҡыҙыҡтыра. Ҡурайсыларҙың ҡурай моңдарын, йырсыларҙың йырҙарын тыңлау, аҡһаҡалдарҙан халыҡ әҙәбиәте үрнәктәрен ишетеү боронғо рухи байлыҡтың да һайыға барыуы, халыҡ хәтеренең йоҡарыуы хаҡында иҫкәртә. Әлегә күпмелер һаҡланып ҡалған был рухи мираҫты тиҙерәк яҙып алыу, киләсәккә илтеү хәстәрлеге уйландыра уны. ’’Хәҙер инде улар бик ғәзиз һаҡланырға тейеш, — ти ул. - Оҙаҡ үтмәҫ, ул оҙон моңло көйҙәр кереп ҡалһалар, нота дәфтәрендә генә ҡалырҙар”. Шуға күрә ҡайһы бер хәбәрҙәргә лә бик диҡҡәт менән ҡарай сәфәрсебеҙ. Бына ул Темәс һәм Күсей ауылдарында бер ҡурайсының ’’Мораҙым” көйөн уйнағанын ишетә. ”Мин быны ишетергә бик теләнем. Сөнки ул ғәйәт ҡыҙыҡлы тарихи бер йырҙың көйөлөр, - тип яҙа. - Алтын Урҙа ханы Туҡтамыштың вәзире Иҙеүкәй үҙенең балаһы Нуретдин (Мораҙым) менән боҙолошҡан. Ошо хәдисә хаҡында бөтөн шимали тәрктәрендә әллә ни ҡәҙәре хикәйәләр вә йырҙар һөйләнә. Радлов, Потанин, Мелиоранский, Вәлиханов вә ғәйреләр был халыҡтағы хикәйә вә йырҙарҙы яҙып алғандар. Башҡорт араһындағы 47 ’’Мораҙым” йыры, ’’Йәдкәр” сәхибе Өмөтбаев тарафынан яҙып алынған шул китабында баҫылған. Әммә уның йырын, көйөн башҡорт ауыҙынан, ҡурайҙан ишетеп яҙып алғанда ул хоҙай тарафынан бирелгән донъя баһалы бер ниғмәт булыр ине. Хоҙа насип итерме шуны күрергә вә яҙып алырға? Тик был юлы насип булманы; ямғырҙар ул ергә барып етергә ирек бирмәне. Алланан һораным, шуны ишетһәм икән, тинем. Сөнки ул беҙҙең шимали (төнъяк) урта тәрктәрҙең мәңгелек бер тарихи романылыр. Халыҡ уны хәҙер йөҙ йылдан бирле һаҡлап килә. Әгәр бөгөн юғалып китһә, ҙур бәхетһеҙлек булыр”. Бына ҡайһылай уйлана һәм борсола Әхмәтзәки Вәлиди ул замандарҙа уҡ туған халҡының рухи хазинаһындағы һәр бер поэтик ынйының яҙмышы һәм булмышы хаҡында. Бөрйәндәр араһында йөрөгән юлсыбыҙ үҙ юлъяҙмаһында башҡорттарҙың тарихына, рухи донъяһына сәйәхәткә инә лә китә. Уның хикмәте юл сәйәхәте түгел, бәлки халыҡ тарихына һәм рухиәтенә күңел сәйәхәте. Бына ул яҙмаларында әле генә халыҡтың йыр һәм музыкаһын тыңлап, һоҡланып ҡына йөрөй ине, уға ялғап музыкаль фольклорҙы йыйыуға, шуның бер ҙур ғына эшен башҡарған С.Рыбаковтың ’’Урал мосолмандарының музыка һәм йырҙары” тигән китабына, урыҫ ил өйрәнеүсеһенең Урал аръяғы башҡорттарынан яҙып алған йырҙары һәм музыка өлгөләре хаҡында үҙ уй-фекерҙәре, тикшеренеүҙәре донъяһына инә лә сума. Шулай сәйәхәтсе автор тикшеренеүсе ғалимға әйләнеп китә. ’’Тарихтың, Уралдың тәрбиәләре арҡаһында башҡорт, тышҡы культураһының бүтән булыуы сәбәпле, ысындан тәбиғи шағирлыҡ, тәбиғи лирикалыҡтың өҫ кимәленә етә алмаған”, — тигән һығымтаға килә туған халҡының тәбиғи һәләте һәм рухи хәсиәте хаҡында. Төрки халыҡтары тарихына һәм мәҙәниәтенә мөрәжәғәт итеп һәм сағыштырып, тағы киңерәк һәм тәрәнерәк һөҙөмтәләр яһай Әхмәтзәки Вәлиди: "Иакинф тәржемә иткән ҡытай тарихтары төрөктәрҙең тайһундар, тукиуҙар дәүерендә музыка бик ҡотло булғанын һөйләйҙәр. Урта Азияла уйғыр ханы Ҡәҙер хан, сығатай ханы Туҡлыҡ хан, Тимер бабаларынан Бабур Солтан, Әбу Сәғиттәр һәм Ғәлишир Науаи, Панаи кеүектәр музыкаға күп оҫталыҡтары менән мәшһүр булдылар. Бабур менән Ғәлиширҙең музыка һәм рапсодия фәненә ғаид әҫәрҙә 48 ре булған. Мәшһүр ’’Ҡутадғу билик” вә уға оҡшатылып яҙылған ’’Мәхбүб әл-кәлеб” китаптарында уйын вә музыка хеҙмәттәре һаналған. Шәйбани хан үҙенең бик яҡшы музыканты Ғәлләм Шадиҙы Ҡазан ханы Мөхәммәт Әмингә һәҙиә иткән... Иҫке заманда музыканың беҙҙең халыҡта шул дәрәжәлә таралған булыуы төрки араһында ошо көн музыка йәһәтенән ҡәрҙәшлек булыуға һәм араларынан, мәҫәлән, башҡорттар кеүек яҡшы условиялы булғандарында уның яҡшы тәрәҡҡи иткән бер һүрәтен һаҡлап алып килеүенә сәбәп булған”. Был цитатала килтерелгән һәр бер исем, һәр бер факт тиерлек йәки тезис Әхмәтзәки Вәлидиҙең киләсәктәге хеҙмәттәрендә үҫтереп алып кителәсәк, хатта айырым китаптарға әүереләсәк эштәренең тәүге орлоҡтары булып та һаналырлык. Төрки халыҡтарының, шул иҫәптән башҡорттарҙың борондан килгән яугирлек, ғәскәрлек традицияларын иҫкә алып, Әхмәтзәки был очергында йәнә бер ҡыҙыҡлы фекер әйтә: ”Беҙ төрк халҡы ғәскәр булып тыуҙыҡ, ғәскәр булып үҫтек, ғәскәр булып ғүмер итәбеҙ, - ти ул. - Ғәскәрлек низамы (дисциплинаһы) беҙҙең ҡаныбыҙға, иҫебеҙгә һеңеп бөткән. Беҙҙең бөтә тарихыбыҙ был йәһәттән һалдатлыҡ тарихылыр”. ”Беҙ һәр эштә бер башырак, тәьҫирлерәк кешегә ҡарап эш башҡарабыҙ”. Әйтерһең, Әхмәтзәки быларҙы алдан күреп-белеп уйлап торған. Мәле килеп еткәс, революция йылдары башланғас та, бөтә башҡорт илен, ир-егеттәрен ғәскәр итеп, үҙе башлыҡ булып, милли азатлыҡ көрәшенә, хаҡлыҡ яуҙарына күтәрмәйме ни! ’’һуңғы заманда беҙҙең ижтимағи, әҙәби эштәребеҙ өҫтөнән фәлсәфәирәк итеп ҡарап торғанда, шул боронғоноң тәьҫире асыҡ күренеп тора”, — тигән һығымталары ла күп нәмә һөйләй. Шулай, ’’Бөрйән башҡорттары араһында” тигән ярым сәйәхәт, ярым тикшеренеү очергы менән Әхмәтзәки Вәлиди тәүге ғилми тикшеренеүҙәр осоронда уҡ башҡорт тарихы, этнографияһы һәм мәҙәниәте, бер һүҙ менән әйткәндә, башҡорт проблематикаһын өйрәнеүгә тәүге ҙур заявканы бирә, шуның тәүге көр орлоҡтарын уңдырышлы милли ерлеккә һала. Был тарихи очерк башҡорт халҡы, айырыуса уның милли интеллигенцияһы араһында ҙур резонанс ала. 49 Мөғэллимдәрҙэн Хәбибулла Ғәбитов һәм Сабирйән Ҡормаш шул уҡ ’’Шура” журналы биттәрендә, уны уҡып алған илһамдарын белдереп, мәҡәләләр баҫтыра. Авторға күп кешеләрҙән хуплау хаттары килә. ’’Хәтирәләр” китабында ул ”Был яҙыуҙар башҡорт уҡымышлылары араһында бик ыңғай тәьҫир ҡалдырҙы... Дүрт йыл һуңыраҡ, башҡорт сәйәси хәрәкәттәре башланғас, был мәҡәләләрҙең файҙаһы булыуы күренде”, — тип яҙҙы. Тимәк, был хеҙмәте халыҡ күңеленә милли азатлыҡ . өсөн көрәш идеяһы орлоғон да һала алған, тигән һүҙ. ”Төрк һәм татар тарихы” 1910—1911 уҡыу йылында Әхмәтзәки Вәлиди ”Ҡаси- миә” мәҙрәсәһендә төрк тарихын уҡыта башлай. Төрк тарихынан һәм ғәрәп әҙәбиәтенән дәрестәр биреү тәҡдиме уға байтаҡ элгәрерәк булғандыр, моғайын. Мөғәллимлек дипломы әлегә булмаһа ла, йәш тарихсы тигән исеме бар. Үҙен, ”Ҡасимиә”ла бәғзе бер дәрестәр алып йөрөгән кешене (шәкерт тип әйтергә тағы тел әйләнмәй), мөҙәрис һәм мөғәллимдәре яҡшы белә, белеменең дипломдарҙан бы- лайырак икәнен тоя. Ҡойоп ҡуйған тарихсы инде. Әхмәтзәки Вәлидиҙең, алда күреүебеҙсә, үҙалдына уҡып йөрөүҙәре, университетта лекциялар тыңлауы ҡоро имтиханға әҙерлек өсөн генә булмағандыр. Төрки тарихына, шәрҡиәт ғилеменә инеүенең бер ысулы һәм осоролор ҙа уның өсөн. Шунһыҙ ул тарихтан, ай-һай, ҡапыл лекциялар уҡып алып китә алыр инеме икән? һис юғы яҙған конспекттары булғандыр. Ул йылдарҙа төрки тарихы буйынса төплө китаптар бар, тип әйтеп булмай. Ғата Ғәбәшиҙең ’’Ғөмүм төрки ҡәүемдәре тарихы”, А.Батталовтың ’’Ҡазан тарихы”, Әхмәрҙең ’’Болғар тарихы” тигән кескәй генә китаптары тарихҡа дөйөм күҙәтеү рәүешендә генәләр. Гәзит-журнал биттәрендә һибелеп ятҡан тарихҡа ҡағылышлы мәҡәләләр, мәғлүмәттәр айырым сәхифәләр бары. Ә юғары типтағы мәҙрәсәләр өсөн системалы фәнни тарих кәрәк. Бындай тарихҡа йәмәғәтселек тә бик мохтаж. Ошо мохтажлыҡты һәм ихтыяжды күреп, Әхмәтзәки Вәлиди ’’Төрк тарихы” китабын яҙырға тотона ла. ”Ҡаси- миә”лә нәҡ мөғәллим итеп тәғәйенләнгән йылды мин 50 дәреслек итеп ”Төрк тарихы” исемле әҫәремде яҙа башланым. Тарихты тикшереү һәм яҙыу ысулын профессор Ка- реевтың ошо хаҡтағы хеҙмәтенән өйрәнеп, дәрес бирә инем”, - ти автор үҙе. Күренекле урыҫ тарихсыһы Н.И.Ка- реевтың (1850—1931) тарихтан ысул хеҙмәтенә таяныуы ла һис осраҡлы түгел. Сөнки Ә.Вәлиди китабына системалы фәнни тарих итеп яҙыу маҡсатын куя. Ул, тарихи материалдарҙы тейешле системаға һалыу менән бергә, уны фәнни ысулға — нигеҙле методологияға таянып яҡтыртырға тырыша. Был әлкәлә ул яҙыуға тиклем һәм яҙыу барышында тарихтан әллә күпме теоретик һәм методологик хеҙмәттәр менән таныша. Ошо йәһәттән урыҫ тарихсылары П.Милюковтың, Д.Овсянико-Куликовскийҙың, П.Стру- веның, урыҫ шәрҡиәтселәре А.Мюллерҙың, В.Розелдың, Н.Аристовтың китаптарын атап телгә ала. Шул уҡ ваҡытта, яҙа башлағас, ”Төрк тарихы” китабында Плеханов менән Бартольдтың экономик ҡараштарын нигеҙ итеп алдым”, — ти. ”Төрк тарихы” исемендәге ”төрк” һүҙенә донъяла төрки телдәрендә һөйләшеүсе "төрки халыҡтары” төшөнсәһен һала. Уларҙың бик боронғо замандарҙан алып XIX быуат аҙағына тиклем күп быуаттарға һуҙылған тарихын бер бөтөн көйө эҙмә-эҙлекле сағылдырыуҙы маҡсат итә. 1905—1907 йылдарҙағы революциянан һуң, бигерәк тә унынсы йылдарҙа, төрки халыҡтары араһында, милли үҙаң уянып, дөйөм төрки тарихы һәм үҙ милли тарихтары менән ҡыҙыҡһыныу көсәйә. Урал—Волга мосолмандарында дөйөм төрки һәм милли тарихтарға мөрәжәғәт иткән Р.Фәхретдинов, М.Өмөтбаев, Ғ.Ғәбәши, А.Баттал кеүек әһелдәр майҙанға сыға. Шулар араһында Ә.Вәлиди дөйөм төрки тарихы мәсьәләләрен күтәргән төрки тарафдары, йәш тарихсы булып сығыш яһай. Шулай ҙа уның китап булып сыҡҡанда ”Төрк һәм татар тарихы” исемен алған хеҙмәте күпмелер дәрәжәлә ошо дөйөм төркилек менән миллилекте берләштергәне күренә. Ҡазан ханлығы осорон сағылдырған һуңғы, бишенсе бүлек ерлек бирә быға. Автор үҙе ’’Хәтирәләр” китабында быны былай аңлата:"Был әҫәргә "Төрк тарихы” исеме биргәйнем. Әммә Ғәлимйән (Ғәлимйән Ибраһимов — Ғ.Х.), китаптың исемен ’’Татар тарихы” тип атарға кәрәк, тигән фекер әйтте. Китап Ҡазанда нәшриәтсе Иҙрисов тарафынан баҫып сығарылды. Был зат та ”Төрк тарихы” исеме 51 менән ҡәнәғәт булмай, 1911 йылдың аҙағында, әҫәр баҫылып бөткәс, үҙ белдеге менән уға ”Төрк-татар тарихы” исемен биргән, мин иһә, ”Төрк-татар” тигән исем мәғәнәһеҙ булыр, һис булмаһа, ”Төрк һәм татар тарихы” тип атарға кәрәк, тип, үҙ яйҙарына ҡуйҙым, ул мин әйткәнсә эшләне”. Нисек кенә булмаһын, Әхмәтзәки Вәлидиҙең ”Төрк һәм татар тарихы” китабы төрки халыҡтарының боронғо һәм урта быуаттарҙағы тарихын яҡтыртҡан хеҙмәт булып ҡала. Дәрестә уҡылған лекциялар нигеҙендә яҙылған әҫәр булыуы менән ул һөйләү стиленә бик яҡын һәм сағыштырмаса йыйнаҡ һәм ҡыҫҡа яҙырға тырышылған. Автор ’’Инеш һүҙ’’ендә үҙе лә ”Беҙ был әҫәребеҙҙе, ҡыҫҡа ғына булһын, тип, бик ҡыҫып яҙҙыҡ, — ти. — Ләкин тарихта беҙҙең өсөн мөһим булған ерҙәрен ҡалдырмаҫҡа тырыштыҡ”. Тимәк, уны төрки тарихының бер ҡыҫҡаса курсы, тип атарға ла мөмкин. Ул замандағы тарих фәненең традицион ҡарашы буйынса, Әхмәтзәки Вәлиди ҙә тарихты ҙур өс баҫҡысҡа бүлеп ҡарай: беренсе баҫҡыс -- вәхши тереклек, икенсеһе - бәдәүи, өсөнсөһө — мәҙәни тереклек. ”Төрк халыҡтары тарихтың беҙгә билдәле булмаған ваҡыттарынан бирле үк йәшәйештең икенсе баҫҡысы булған күсмә — бәдәүи тереклектә йәшәп килгәндәр”, -- ти. Шул уҡ .ваҡытта иген өсөн, сауҙа өсөн уңайлы булған Урал, Иҙел тарафтарында тереклек иткән болғар тәрктәре, Тянь-Шань тауҙары, хәҙерге Ҡашғар тирәләрендә тереклек иткән уйғыр тәрктәре бик иҫке мәҙәни тормошҡа күскәндәр, ти. Күп кенә төрки халыҡтарының төп хужалығы терлекселек менән йәшәһәләр ҙә, күсмәлектең үҙ мәҙәнилеге бар, тигән фекерҙе үткәрә автор. Бүтән халыҡтарға ҡарағанда ныҡ үҫкән халыҡ әҙәбиәте (фольклор), төрки тел үҙенсәлектәренә ҡарап төҙөлгән хәрефтәр, әлифба, яҙма мәҙәниәт, ватанға мөхәббәт, донъя көтөү оҫталығы, зирәклеге ошо боронғо мәҙәниәт- лекте билдәләшкән. Ҡытай сығанаҡтарына таянып, Әхмәтзәки төрки халыҡтарының беҙҙең эранан 24 быуат элек тә күсмә тереклек иткәндәрен билдәләп китә. Ләкин китабында был тезисты үҫтермәй. ”Төрк һәм татар тарихы” китабында төрки халыҡтары тарихын ике ҙур осорға бүлеп тикшермәксе. Беренсеһе — борон замандарҙан алып XVI быуат уртаһына, Ҡазан хан 52 лығы бөтөрөлөүгә тиклемге, икенсеһе — Рәсәй кул аҫтына кереүҙән һуңғы тарихтар. Тәүгеһен автор Истиҡал (Бойондороҡһоҙлоҡ) дәүере, икенсеһен Мәхкүмиәт (хөкөм аҫтында йәшәү) дәүере тип атай. Ошоға бәйле рәүештә, китап ике ҙур бүлектән-киҫәктән торасаҡ. Ҡазанда 1912 йылда сыҡҡан ’’Төрк һәм татар тарихы” — шул китаптың беренсе киҫәге. Китаптың ’’Боронғо заманда төрк халыҡтары” тигән беренсе бүлексәһендә боронғо төркиҙәрҙең көн иткән ерҙәре, ватандары, тормош-көнкүрештәре, ғөрөф-ғәҙәттәре, боронғо диндәре, уларҙан ҡалған яҙмалар һәм әҙәби ҡомартҡылар, төрлө ырыу, төркөмдәргә бүленештәре бәйән ителә. Йәғни автор боронғо төрки халыҡтарының уртаҡ тарихын географик, экономик, дәүләтселек, этнографик, мәҙәни аспекттарын берлектә, бер бөтөн процесс итеп яҡтыртыу хәстәрлеген күрә. Был тарихҡа урыҫ һәм сит ил тарихсыларының ситтән тороп һәм үҙ мәнфәғәттәренән сығып яҙыуҙарынан һәм баһалауҙарынан айырмалы рәүештә, Әхмәтзәки Вәлиди үҙ төркиҙәре тарихы итеп, еңеү-ҡаҙаныш- тарына һөйөнөп, тарҡаулыҡтарына, уңышһыҙлыҡтарына көйөнөп яҙа; күп тарихи хәл-ваҡиғаларға, тарихи шәхестәргә өр-яңы ҡараштан объектив нарыҡ бирә. Ул, мәҫәлән, беҙҙең эраға тиклем үк һәм эра башында көнсығышта, ҡытайҙарҙың төньяғында ҡеүәтле төрки дәүләттәр йәшәүенә айырым иғтибар итә. Шанлы Төрки ҡағанатына киң туҡтала. Бирерәк килгән, урыҫ һәм Көнбайыш Европа тарихсылары Европаны тотошлай тиерлек яулап алған, Рим империяһын ҡыйратҡан төрки һундарҙы, үҙ позицияларынан сығып, варварҙар, ҡырағайҙар тип күрһәтергә тырышҡанда, Әхмәтзәки Вәлиди һундарҙы, хәрби йәһәттән ҡеүәтле, мәҙәниәтле төркиҙәр, үҙҙәре Бөйөк төрки империяһы төҙөгән халыҡтар, тип иҫбат итә. ’’Былар Урал һәм Иҙел йылғалары буйҙарында, Кавказдың төньяҡ тарафтарында тереклек итеүсе вогул, мажар, болғар, башҡорт, алан кеүек фин һәм төрк ҡәбиләләрен үҙ ҡулдары аҫтына алдылар һәм Ьун Уғур-һунғур исемендә ҡеүәтле мәмләкәт төҙөнөләр, — тип яҙа ул. — Мәмләкәттең асыл ултырған урыны ҡыпсаҡ (сәхрә) булғаны өсөн был халыҡтар (йәғни һундар һәм уларға буйһонған ҡәүемдәр) ҡыпсаҡ тип аталғандар... Был ҡыпсаҡтарҙың (Европаса әйткәндә — һундарҙың) көнбайышҡа иң ҡеүәтле һөжүмдәре V быуат уртаһында һәм аҙағында Баламир, унан һуң Атилла тигән ҡағандар ваҡытында булды”. 53 Ары беҙҙең диҡҡәтте биләр шундай юлдарҙы ла уҡыйбыҙ: ’’Атилланың Диңгечел (Диңгеҙ) исемле улы аталары ваҡытында йыйылған болғар, мажар, һун, башҡорт кеүек халыҡтарҙың бер миҡдары менән хәҙерге Венгрия ерендә ҡалды. V быуат миладиҙан башлап был ҡыпсаҡтар араһында Ҡаныклы (Ҡаңлы) һәм Калач исемле ике ҙур йәмғиәт ҡеүәтләнә”. Тимәк, беҙ туған халҡыбыҙҙың тарих ярсыҡтарын V быуаттарҙан уҡ Көнбайыш Европа ил-ерҙәренән дә эҙләй алабыҙ. Ғөмүмән, ’’Төрк һәм татар тарихы” китабында Ә.Вәли- ди дөйөм төрки тарихы барышын байҡағанда әленән-әле башҡорттарҙың ҡатнашлығын әйткеләй бара. Төркиҙәр ислам динен ҡабул итә башлаған VIII—IX быуаттарҙан алып, яңы динде үҙ күреп ҡабул иткән X—XII быуаттарға тиклемге осорҙо һөйләгән ” Исламиәт һәм тәрктәр” тигән икенсе бүлексә фактик мәғлүмәттәргә ишәйә килеүе, яңыса идея һәм ҡараштарҙың алға һөрөлөшө менән ҡыҙыҡлы. ’’Ғәзнәүиҙәр”, ’’Селжуктар”, ’’Уйғырҙар”, ’’Хазарҙар”, ’’Ҡыпсаҡтар” һәм тармаҡлап бирелгән ’’Болғар тәрктәре” исемле бүлексәләрҙән күренеүенсә, боронғо төрки кәбилә-ырыуҙарының халыҡ, милләт булараҡ ойоШоу һәм ҙур төркөмдәргә айырымланыу барышы эҙлекле күҙәтелә. Элекке эре Бөйөк төрки ҡағанаттар тарҡалып, улар урынына Хазар ҡағанаты кеүек вағыраҡтары, Ҡыпсаҡ, Болғар мәмләкәте кеүек ханлыҡтар тарих майҙанына килә. Ислам дине төрки халыҡтары араһында ғәрәптәрҙең баҫып алыуҙары һөҙөмтәһендә йәки ирекле ҡабул итеү юлы менән тиҙ тарала. Әммә ғәрәп мәмләкәттәре, сәйәсәте, мосолман мәҙәниәте һәм ғилем эше яйлап төркиҙәр ҡулына күсә. Төрки ғәзнәүи солтандар, сәлжуктар ислам хөкүмәттәре менән етәкселек итә. Фән донъяһында Фараби, Ибн-Сина, Бохари, Зимәхшәри кеүек бөйөк төрки ғалимдар ҙур шөһрәт ҡаҙана. Төрки йәмғиәтенең етеҙ тәрәҡҡиәтендә, мәҙәниәтенең, фәненең үҫешендә ислам дине, мосолман мәҙәниәте ыңғай роль уйнай. Бер осорҙа төрки мәҙәниәте һәм әҙәбиәте мосолман йәки ғәрәп мәҙәниәте һәм әҙәбиәте эсендә йотолоп юҡҡа сыға барған кеүек тойола. Төрки ғалимдар, әҙиптәр үҙ әҫәрҙәрен ғәрәп телендә яҙалар, асылда ғәрәп ғилеменә, ғәрәп әҙәбиәтенә хеҙмәт итәләр. Ғәрәп, иран ерендә төркиҙәр ғәрәпкә, иранға әйләнәләр. Ә.Вәлиди әйткәнсә, төркиҙәр милли телдәрен илтифатһыҙ ҡалдырҙылар, ғәрәф һәм ғәҙәттәрен, 54 төрк икәнлектәрен оноттолар. Төркиҙәр шулай йотолоуға, ассимиляцияға тиҙ бирелеп алалар. Әммә, төркиҙәрҙең бәхетенә күрә, был ассимиляция процесы бик оҙаҡ бармай, тарихҡа Сыңғыҙ заманы яҡынлашҡан һайын, ғәрәплек, иранлыҡ үҙ әһәмиәтен юғалта бара һәм төрки теле, төрки мәҙәниәте яңынан тернәкләнеп, йылдам тәрәҡҡиәт юлына баҫа. Бындай процестың сәбәптәрен Ә.Вәлиди тарихи шарттарға, ислам диненең көслө йоғонтоһона, төркиҙәрҙең әле мәҙәни милләт булып формалашып етмәүҙәренә бәйләп ҡарай. Ә бына уйғыр төркиҙәр даирәһендә милли мәҙәниәттең һәм әҙәбиәттең үҫешен уларҙа милли тойғоноң ныҡ һакла- ныуы, сит йоғонтоларға бирешмәүе менән аңлата Әхмәтзәки. ’’Уйғыр мәҙәниәтенең беҙҙең өсөн ҙур әһәмиәте - уның милли мәҙәниәт булыуындалыр, - тип яҙа ул. - Халыҡта рәсми яҙыу-китаптар уйғыр яҙыуы менән саф төркисә яҙылған”. Уйғыр әҙәбиәтенең классик әҫәрҙәргә әйләнгән дүрт ҡомартҡыһын айырым телгә ала Ә.Вәлиди: ’’Ҡутадғу би- лик”, ’’Бахтиәрнамә”, ’’Мигражнамә” һәм ’’Тәҙкирәт әл- әүлиә”. Шуларҙың атаҡлы ’’Ҡутадғу билик” әҙәби ҡомартҡыһына ҡыҫҡаса күҙәтеү яһап, уға юғары баһа бирә. Был осорҙағы төрки тарихтан үҙебеҙгә яҡын һәм туған Иҙел буйы болғарҙарының тарихын яҡтыртыуға ҙур ғына урын бүлә. Уларҙың тормошо, көнкүреше, йолалары, ғөрөф-ғәҙәттәре, хужалыҡтары, сауҙа эштәре, ҡалалары, хандары, дин, мәғариф, мәҙәниәт донъяһы, күрше илдәр, ҡәүемдәр менән мөнәсәбәттәре тураһында бай ғына мәғлүмәттәр килтереп бәйән ҡыла. Болғар төркиҙәрен сыуаш, башҡорт, татар халыҡтарының боронғо ата-бабалары тип ҡарай. ”Төрк һәм татар тарихы” китабының "Сыңғыҙ хан. Бөйөк Төрк хөкүмәте” исемендәге дүртенсе бүлексәһе айырым бер әһәмиәткә эйә. XIII—XIV быуаттарға ҡарар татар-монгол яуҙары, Сыңғыҙ хан һәм уның улдары, ейәндәре төҙөгән Бөйөк Төрк хөкүмәте, урыҫ һәм көнбайыш тарихсыларының концепцияларына ҡапма-ҡаршы рәүештә, Әхмәтзәки Вәлиди тарафынан ыңғай шәхес, бөйөк сарҙар (полководец) икәнлеге иҫбатлана; ә ул олуғ хан һәм хан улан-ейәндәре ҡорған төрки дәүләт, ул замандарҙа донъялағы иң бөйөк һәм ҡеүәтле тип характерлана. Сыңғыҙ хан һәм уның хан тоҡомдары (сыңғыҙсылар) заманы төр 55 киҙәрҙең бөйөк халык һәм олуғ дәүләт булып ойошоп етеүҙәренең иң юғарғы осоро, тип нигеҙле фәнни йомғак яһай. Быны, донъя күләм тарих фәне өсөн яңыса асыш һәм нарыҡ булыр фәнни концепция, тиергә кәрәк. Был бүлексә үҙе лә күтәренке пафос менән юғары тонда яҙылған кеүек. Сыңғыҙҙың билдәһеҙ Тимучиндан йыһангир Сыңғыҙ олуғ ханғаса күтәрелеш юлын ғәҙәти генә хикәйәләп үтергә мөмкинме ни! Ул хәтәр сетерекле һәм ҡаршылыҡлы тормош юлы, тәхет өсөн ыҙғыш-талаш менән бәйле даулы, күпме илдәр, халыҡтарҙы яулар ҡанлы һуғыштар майҙаны бит. Боронғо монгол легендалары менән һуғарылған тәржемәи хәле лә уны легендар шәхес, бөйөк яугир, йыһангир итеп таныта. Әхмәтзәки Вәлиди хикәйә- ләүендә даулы, яулы, шанлы юлдар торғаны бер мажаралы ярым авантюр хикәйәттәр рәүешендәрәк тә ҡабул ителә ҡай саҡ. Ҡаһарманына күрә сюжеты, сюжетына күрә стиле һәм теле. Сыңғыҙ хан ҡаһарманлыҡ ҡиссаларына тартым баһадир ҙа, олуғ хан, аҡыллы һәм хәйләкәр сәйәсмән дә булып һынлана. ”Ул үҙенең көс-ҡеүәте янына халыҡты үҙенә ҡарата белеү һәләтен, һис бер тайпылмай, һелкенмәй торған үҙаллылыҡ һәм ихтыяр көсөн дә йыйған ине ”, — ти автор Сыңғыҙ хаҡында. ’’Сыңғыҙ хан ҙур бер командан (полководец), олуғ можаһир (көрәшсе) булып ҡына ҡалманы. Донъяның Александр, Наполеон, Тимер кеүек командандары һуғыш йәһәтенән аҙмы-күпме Сыңғыҙға оҡшанылар, ләкин уларҙың төҙөгән мәмләкәттәре өйөлгән бер ҡом тауы кеүек кенә ине — ул мәмләкәттәр йә шул командаңдарҙың үҙҙәре тере сағында уҡ, йә вафат булыуҙары менән таралып бөтәләр ине. Сыңғыҙ ханға килһәк, был эштә ул уларҙан бик юғары тора. Ул мәмләкәтен үҙенән һуң да оҙаҡ ғүмер итһен һәм үҫһен тип төҙөнө. Ул төҙөгән мәмләкәт уның үҙенән һуң да дауам итте генә түгел, бәлки тағы ла ҙурыраҡ булып киңәйҙе һәм үҫте. Мағул дәүләтендә ижтимағи һәм сәйәси ҡоролоштоң һәммәһе лә Сыңғыҙҙың үҙ ҡулы менән эшләнде. Уның мәмләкәт менән идара итеүҙә тотҡан юлдары, дөйөм мәмләкәт халҡының хәленә ярашлы булған ҡанундары тикшереүселәрҙе хайранға ҡалдыра”, — тип дәлилләй һәм үҙенсә тойғоло етди һөҙөмтәләргә килә. Сыңғыҙ хан, улы Үгедәй хан, ейәне Бату хан, Сығатай хан замандарында төрки әҙәби телдең һәм төрки әҙәбиәттең үҫеше тураһында бик мөһим фекерҙәр әйтә Әхмәтзәки 56 Вәлиди. ’’Сығатайҙан һуң сығатай әҙәбиәтендә күп милли шағирҙар үҫеп сыҡты. XV-XVI быуаттарға табан был әҙәбиәт ғәҙәттән тыш сүрәттә тәрәкки итте, — тип яҙа ул. — Мирғәлишир Науаи кеүек тере әҙиптәре үҙ милли телдәренең Сығатайға тиклемге төрк шағирҙары табынған фарсы теленә ҡарағанда артыҡ икәнлеген иҫбат иттеләр, уның серҙәрен, камиллыҡтарын күрһәтеп, китаптар ижад иттеләр. Былар һәммәһе лә Сыңғыҙҙың, Сығатайҙың еле ине”. Инглиз ғалимы Леон Каэндың һүҙҙәре менән Ә.Вәлиди: ’’Сыңғыҙ был милләттең атаһы булһа, Сығатай шул милләттең әҙәби теленең атаһылыр”, — ти. Төрки халыҡтар әҙәбиәте тарихында ’’сығатай теле”, ’’сығатай әҙәбиәте” исемдәре менән мәғлүм осор атамалары ла ҡала. Сыңғыҙ хан вафат булған саҡтарҙа Көнсығыштан Тымыҡ океан ярҙарынан Көнбайышта Адриатик диңгеҙе ярҙарына тиклем, төньяҡтан Боҙло океандан алып көньяҡта һинд океаны ярҙарына саҡлы икһеҙ-сикһеҙ булып йәйелеп ятҡан Бөйөк төрки мәмләкәте Ҡубылай хан заманында ҙур дүрт өлөшкә: Мағулстан менән Ҡытай тарафы - Ҡубылай хан, Төркөстан - Сығатай хан, Ҡыпсаҡ иле - Жужи хан, Иран, өлөшсә һиндостан һәлағу хан биләмәләре иллегенә бүленә. Әлеге тарих китабында ошо бөйөк мәмләкәттең ҙур дүрт өлөшөнән үҙебеҙҙең Урал-Иҙел буйҙарындағы, Көнсығыш Европалағы Жужи хан биләмәләренә ҡарар мәмләкәт тарихын ғына дүртенсе бүлексәһендә һөйләп биреүҙе маҡсат итә. ”Дәшт Ҡыпсаҡ йәки Алтын Урҙа мәмләкәте” тип атала был бүлексә. Был исемдәрҙең мәғәнәһен Ә.Вәлиди былай тип аңлата: ”Дәшт” - фарсыса ’’бушлыҡ” тигән һүҙ. Дэшт Ҡыпсаҡ — Ҡыпсаҡ сәхрәһе, Ҡыпсаҡ иле мәғәнәһен бирә. ’’Алтын Урҙа” атамаһы мәмләкәт Бату ханға тапшырылғанда алтынлы тирмәлә хан итеп күтәреүҙәренә ҡарап, ’’Алтын Урҙа” тигәндән алынған. Жужи хан заманында был биләмәләрҙе ’’Жужи иле” тип йөрөткәндәр. Дәшт Ҡыпсаҡ йәки Алтын Урҙа дәүеренең өс йөҙ йылдарға һуҙылған берсә даулы, берсә яулы һәм берсә тыныс йылдарын шул замандарҙа ханлыҡ иткән хандар буйынса теҙеп-теҙеп бәйән ҡыла тарихсы автор: Бату хан - Бәркә хан - Мәнгү Тимер хан - Тәдан Мәнгү хан - Тәлабоға хан Тыкығтай хан - Үзбәк хан - Жанибәк хан - Бирҙебәк хан - Туҡтамыш хан... Алтын Урҙа ханлығының бик ныҡ 57 көсәйгән, мәҙәниәт, сәнғәт, әҙәбиәт сәскә атҡан шанлы дәүерҙәре бар. Тәхет өсөн алыш-тартыш, үлтереш-һуйыш менән бәйле даулы йылдары ла аҙ түгел. Куликов һуғышы, урыҫ кенәзлектәренә һөжүмдәр. Тамерлан ҡара яуы кеүек оло һәм хәтәр ҡанлы яуҙары самаһыҙ. Үҙ-ара тартыштар, янъялдар, өҙлөкһөҙ һуғыштар ҡасандыр ҡеүәтле булған Алтын Урҙа төрки мәмләкәтен ваҡ ханлыҡтарға тарҡалыуға, аҙаҡтан тамам һәләкәткә илтер. Был ҙур осор Ҡыпсаҡ нигеҙендәге төрки дәүләтенең ҡеүәтләнеп алыуы, аҙаҡ ҡыпсаҡ төркөмө татар, башҡорт, ҡаҙаҡ, нуғай, үзбәк халыҡтарының формалашыуы менән ыңғай характерланыр. Илдәр, халыҡтарҙың барлыҡҡа килеүе, йәшлеге, үҫеп етеүе, ҡартайыуы һәм аҙағына барыуы схемаһындараҡ ҡоролған Лев Гумилевтың теорияһын һиҙемләгәндәй, Әхмәтзәки Вәлиди ҙә боронғо төрки ҡағанаттар, Сыңғыҙ хан бөйөк мәмләкәте, Алтын Урҙа ханлыҡтары тарихын байҡағанда ошоға оҡшаш тарихи законсылыҡтарҙы ҡапшап ҡараған кеүек. Бату, Үзбәк, Жанибәк хан замандарында Алтын Урҙа дәүләте ныҡ көсәйеп ала. Иҙел түбәнендә һарай, Һарай Бәркә кеүек яңы ҡалалар төҙөлә. Сауҙа эше йәнләнә. Был ҡалаларҙа ғалимдар, әҙиптәр үҫеп сыға. Ситтән байтаҡ ғалимдар килә. Ноғман әл-Харезми, Тәфтәзани, Рази кеүек ғалимдарҙың исеме бөтә төрки, шәреҡ донъяһына киң билдәле була. Ҡыпсаҡ теле нигеҙенә ҡоролған ҡыпсаҡ әҙәбиәте үҫә башлай. Ҡалаларҙа монгол элитаһының кыпсакла- шыуы, ҡыпсаҡ, монгол теле, әҙәби, мәҙәни бәйләнештәре һәм үҙенсә берегеүҙәре күҙәтелә. Академик Раил Кузеев әйткәнсә, Әхмәтзәки Вәлиди ҙә ҡыҙыҡһынып күҙәткән был процесс, йәғни Алтын Урҙа дәүләте йәки ҡыпсаҡ дәүерендә барған төрки-монгол тел, мәҙәни бәйләнеше һәм синтез күренеше артабан махсус өйрәнеүгә лайыҡ. Бирҙебәк хан заманынан тәхет өсөн ҡыҙып киткән ыҙ- ғыш-үлтерештәр, төрлө яуҙар яйлап Алтын Урҙаны көсһөҙләнеүгә һәм тарҡалыуға килтерә. XV быуат аҙаҡтарында, XVI быуат баштарына инде ул Ҡырым, Ҡазан, Себер, Нуғай, Әстрхан кеүек ваҡ ханлыҡтарға бүлгеләнде. Былар хаҡында Ә.Вәлиди хафаланыбыраҡ бәйән ҡыла. 58 ’’Татарҙарҙан һуң болғарҙар. Ҡазан ханлығы” тип исемләнгән аҙаҡҡы, бишенсе бүлексәлә иһә, XVI быуаттың тәүге яртыһында тарҡалыш йәнә көсәйә барып, был ваҡ ханлыҡтарҙың ҡотолғоһоҙ һәләкәткә тәгәрәүе һәм, Рәсәй батшалығы тарафынан яулап алынып, юҡҡа сығарылыу- ҙары тураһында автор бик әсенеп хикәйәләй. Татарҙар араһындағы хыянатсы һатлыҡ йәндәр һәләкәткә илткән төп сәбәптәр икәнлеге әйтелә. Ошолар менән китаптың беренсе бүлеге тамам. Ниндәй сығанаҡтарға таянып яҙыла һуң был ҙур бүлек? Автор үҙе, күп әҫәрҙәрҙән йыйып яҙҙым, ти инеш һүҙендә. Бүлексәләрҙә ҡайһы бер сығанаҡтарҙы күрһәткеләй бара. Аҙаҡтан файҙаланылған әҫәрҙәрҙең исемлеге теркәлә. ’’Китапты яҙған ваҡытта күп хеҙмәттәрҙән файҙаландыҡ. Уларҙың һәммәһен күрһәткәндә, китап тағы ла оҙонаясаҡ ине. Мөһимерәк сығанаҡтар ошоларҙыр”, — ти ҙә 17 пункттан төп сығанаҡтарҙы исемләп сыға. Улар тарих китаптарынан, йыйынтыҡтарҙан, ҡамус, энциклопедияларҙан ғибәрәт. Автор иң беренсе сиратта француз тарихсыһы Леон Каэндың 1898 йылда Мәскәүҙә сыҡҡан 80 битлек ’’Төрк тарихы” китабын һәм төрөк тарихсыһы Нәжиб Ғасимдың ошо китапҡа таянып, үҙе өҫтәп, ныҡ тулыландырып яҙған 551 битлек ’’Төрк тарихы”н атай. Ә.Вәлиди, күрәһең, төрки халыҡтарының боронғо һәм урта быуаттарҙағы тарихын нигеҙҙә ошо ике китапҡа таянып яҙған. Мөһим сығанаҡтарҙан тағы пунктлап татар ғалимы Шиһабетдин Мәржәниҙең ’’Мөстәфадәл-әхбәр” хеҙмәтенең 1885, 1897, 1900 йылдарҙа донъя күргән баҫмалары, башҡорт тарихсыһы Морат Рәмзиҙең ’’Тәлфик әл-әхбәр” китаптарының 1907-1908 йылдарҙа Ырымбурҙа сыҡҡан ике томлығы күрһәтелә. Был баҫмаларҙағы бай мәғлүмәт Әхмәтзәки Вәлидигә Урал—Иҙел буйы төрки халыҡтарының урта һәм яңы быуаттарҙағы тарихын яҙғанда нигеҙ булып ятҡандыр. Рәшитәтдиндең ’’Жәмиғ әт-тәуарих”, Әбу әл-Ғазиҙың ’’Шәжәрәи Төрк”, йәнә ’’Алтын тупчи”, ’’Тауарихе Болға- рия”, ’’Дастан нәсел Чыңғыз хан” әҫәрҙәре исемләнә. Төркиҙәрҙең Рәсәй осоро тарихына ҡарар сығанаҡтарҙан Рычков, Вельяминов-Зернов, Григорьев, Васильев, Березин, Радлов, Фирсов, Саблуков, Шпилевский, Рыбуш- кин, Языков һ.б. тарихсыларҙың әҫәрҙәре телгә алына. Пе- 59 тербургта, Ҡазанда сығарылған ғилми баҫмалар атап кителә. һәр хәлдә, ошо исемләнгән һәм исемләнмәгән баҫма- ларҙағы төрки тарихы буйынса бай мәғлүмәттәр Ә.Вәлиди- ҙең ’’Төрк һәм татар тарихы” китабының мөһим сығанаҡтарын тәшкил итә. Уларҙы һайлау, мәғлүм системаға һалыу һәм тарихи күҙәтеү (интерпретация) — йәш тарихсының үҙ һәләт көсө. Был уңай менән авторҙың бер фекерен иҫкә алып китке килә. Хәтирәләрендә ул, мәҫәлән, былай ти:”Урыҫ мөғәллим мәктәбендә (учительская школа) уҡып, ислам сығанаҡтарынан өйрәнгән тарихи мәғлүмәттәрҙе урыҫ сығанаҡтары биргән мәғлүмәттәр менән сағыштырырға, тип үҙемә маҡсат ҡуйҙым. Был фекерҙе миндә, башлыса, Морат Рәмзи уятты”. Бына ошо тарихсы Морат Рәмзи мәктәбенә туҡталып үтәйек. Морат Рәмзи — хәҙерге тарихсыларыбыҙға аҙ билдәле ғалим. Ул XIX быуат аҙағында, XX быуат башында башҡорттарҙың рухи-мәҙәни күтәрелеше осоронда майҙанға сыҡҡан шәхес. ’’Тәлфиҡ әр-рәшәхәт” тигән әҫәре менән киң билдәле булған ул үҙ заманында. Морат Рәмзи (Морадулла ибн Баһадиршаһ Абдулла) 1854 йылда Өфө губернаһының Минзәлә әйәҙе Бүләр волосы Әлмәт ауылында башҡорт муллаһы ғаиләһендә тыуған. Ул үҙенең башҡорт ырыуы шәжәрәһен дә төҙөп ҡалдырған. Уларҙың ырыуы атаҡлы Биксураға барып тоташа икән. Атаһы Абдулла Баһадиршаһ йәш сағында Башҡорт ҡазаҡ ғәскәрендә хеҙмәт иткән. Улы Моратын ул Троицк мәҙрәсәһенә уҡырға илтеп урынлаштырған. Бында Морат, Нәҡшбәнди тәриҡәтен дә үҙләштереп, шәйех тигән дәрәжә алған. Морат Рәмзи һуңынан Бохараға китеп уҡыған. Аҙаҡ Сәғүд Ғәрәбстанына юлланған, Мәҙинә, Хижаз ҡалаларында йәшәгән. Шунда ғәрәптар араһында фәнни-тикшереү эштәре алып барған. Уның үрҙә исемләнгән ике әҫәре лә ғәрәп телендә яҙылған. Ғәрәбстанда йәшәһә һәм эшләһә лә, Морат Рәмзи тыуған яғы менән араны өҙмәгән, Башҡортостанға ҡайтҡылап йөрөгән, ике томлыҡ ’’Тәлфиҡ әл-әхбәр” тарихи хеҙмәтен Зәйнулла хәҙрәт Рәсүлев ярҙамында Ырымбурҙа ғәрәп телендә баҫтырған. 60 ’’Хәтирәләр” китабында Әхмәтзәки Вәлиди Морат Рәм- зиҙең атаһы Әхмәтша менән дуҫ булыуы һәм Мораттың уларға кайткан һайын кунакка килгәнлеген яҙа. Шунда ул ’’Тәлфик әл-әхбәр” китабы менән ҡулъяҙма көйөнсә танышып сыға һәм, ғәжәпһенеп, тарих ғилеменә мөкиббән ғашиҡ була. ’’Тәлфик әл-әхбәр” (’’Уйҙырмаларҙы кире ҡағыу”) - заманында башҡорт-татар тарих ғилеме, шулай уҡ төрки- әт, шәрҡиәт фәне өсөн дә яңы күренеш. Унда, көнсығыш һәм көнбайыш сығанаҡтарын киң файҙаланыу менән бергә, Көнбайыш Европа һәм Рәсәй тарих фәне мәктәптәре ҡаҙаныштарын, яңыса ғилми-тикшеренеү ысулдарын ижади ҡулланыу көслө. Унан быға тиклем тарих фәнендә йәшәп килгән бер яҡлы европаүҙәк ҡараштары, төрлө уйҙырмалар кире ҡағыла, төрки халыҡтары тарихына, бигерәк тә азатлыҡ өсөн көрәш менән бәйле башҡорт тарихына яңыса ҡараш ташлана. Көнбайыш Европа илдәренең, Рәсәй империяһының колонизаторлыҡ сәйәсәте ҡаты тәнҡит ителә. Шуға был ике томлыҡ баҫылып сыҡҡас, Рәсәй хөкүмәте тарафынан уны таратыуға тыйыу һис осраҡлы түгел. Морат Рәмзи томлыҡтары төрки халыҡтары тарихын бик боронғонан алып урта быуаттар бөткәнсе, артабан төп иғтибарҙы элекке Рәсәй империяһы эсендә йәшәгән төркиҙәрҙең, айырыуса татар менән башҡорт халыҡтарының тарихына күсереп, XX быуат башынан күҙәтеүгә ҡоролған. Был ҙур хеҙмәткә шуныһы ла характерлы, тарихи байҡау бүлексәләре атаҡлы төрки тарихи шәхестәр - бөйөк сар- ҙарҙар, олуғландар, ғалимдар, сәйәхәтселәр, мәшһүр дин әһелдәре һәм уҡымышлыларҙың тәржемәи хәле һәм эшмәкәрлектәре хаҡындағы бүлексәләр менән аралашып бара. Шул йәһәттән был томдар ғәжәйеп бай тарихи мәғлүмәттәр, мөһим факттар ҡаҙнаһы булыуы менән дә ҡиммәтле. ”Был әҫәр (йәғни М.Рәмзи — Ғ.Х.) мине төрк ҡәүемдәре тарихы менән тәрән ҡыҙыҡһынып мәшғүл булырға дәртләндерҙе” тигән Әхмәтзәки Вәлиди үҙенең ”Төрк һәм татар тарихы” китабында уның фактик нигеҙен, мәғлүмәттәр ҡаҙнаһын ғына түгел, уның төп структура-композици- он төҙөлөшөн киң файҙаланып яҙа. Йәш автор остазы Морат Рәмзиҙең яңыса ғилми ысулын һәм яҙыу ыслубын (стилен) да ижади ҡуллана. Башта лекция рәүешендә ҡорған ыслубын, китабында ла һаҡлап, уны еңел аңлайышлы төр- ки-татар әҙәби теленә, ябайырак һөйләү һөрөлөшөнә 61 көйлэй. Былар һәммәһе бергә Әхмәтзәки Вәлиди китабының әһәмиәтен, фәнни популярлығын бермә-бер күтәреп ебәрә. Әгәр Рәмзиҙең ғәрәп телендә яҙған ике томлығы ғәрәпсәне белгән, башлыса сит ил ғәрәп белгестәренә таныш булһа, шәкерте Әхмәтзәки Вәлидиҙең китабы баш- ҡорт-татар уҡымышлылары араһында шөһрәт ҡаҙана. ”Торк тарихына бағышланған әҫәрем мине бер нисә ай эсендә һис жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|