Бастауыш сыныпта ќазаќ тіліндегі туынды тїбірлердіѕ ќўрылымы
жүктеу/скачать 261.5 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ә) Негіз түбірлер.
| А) Түпкі түбірлер.
Қ. Жұбанов бұлы "түп мүше" деп атаған. (Жұбанов, 1966, 151 б.). Түпкі түбір деп қазіргі қазақ тіліміздегі жеке айтылмайтын, дербес қолданылмайтын, түбір негізін ары қарай тарихи тү-рғыдан бөлшектеп түптегенде ғана анықталатын сөз тұлғасын айтамыз. Мысалы: онша (он-ша), ондай дегендегі - он, бұғаз, бұғау, бұған дегендегі -бұғ, -анық - алай дегендегі -а, түпкі түбірге жатады. Мұндай тұлғалар қазіргі кезде жеке қолданылмайды, мағыналық жағынан да күңгірт. Қазақ тіліндегі осындай өлі түбірлерді зерттеп, еңбек жазған академик Ә.Қайдаров олардың санын 1500-ге жуықтаған. Мысалы, оян, оят, момын, момацан, ұял, ұят т.б. (Қайдаров, 1986). Сонымен негізгі морфеманың өзін этимологиялық тұрғыдан саралай барып, түпкі түбір тұлға және негізгі түбір тұлға деп екіге бөліп қарастыруға болады. Мысалы, ойаг, ойан сияқты негізгі түбір тұлғалы морфемаларды іштей тұлғалай келіп, (ой-аг, ой-ан, ой-ит) ой деген бөлігін солардың бәріне ортақ түпкі тұлға деп анықтауға болады. Дегенмен, олар ежелгі бір замандарда толық мағыналы, жеке қолданылатын дербес сөздер болған. ХІҮ-ғасыр жазба ескерткіштер тілінде түпкі түбірлердің 8 түрлі формасы кездеседі. (Ибатов, 1983, 67) Мысалы; -кічі, -кічіг, (кіч) уйал, уйат (уйа), т.б. дыбыстық құрамы жағынан олар Г, ГС, ГСГ, СГС, ГССГ, ГСГС, СГСС түрінде айтылған. Бұл түпкі түбір тұлғалар қолданылу жиілігі жағынан әр түрлі болып келеді. Мысалы; Г, СГ формалы 3-4 рет қана кездессе, ГС, СГС формалы түбірлер 8-20 рет кездеседі. Ә) Негіз түбірлер. Негізгі морфемалардың бір түрі-түбір негіздер. Түбір негіздерге Қ.Жұбанов мынадай анықтама береді: "Сөздің түп мағынасын беретін бөлшегін түп бөлшек немесе түбір дейміз" (Жұбанов, 1966, 151). Түбір негіздер сөздің құрамында әрі түбір, әрі негіз дәрежесінде қолданылатын, бірнеше туынды негіздердің, туынды сөздердің негізгі ұйтқысы болатын түбір морфемалар. Олар сөз құрамын байытуға актив қатысатын, жаңадан сөз тудырып, туынды негіздерге ұйытқы болатын тірі тұлғалар. Мысалы, бас - деген сөзден бас-та, бас-тық, бас-шы, баспа деген төрт түрлі сөз жасалып түр. Сол сияқты бір -деген сөз бір-аз, бір-ер, бір-лік, бір-ік тәрізді туынды сөздерге негіз болып түр. Негіз түбірлер өздеріне тән лексика-грамматикалық мағыналарына қарай әр түрлі заттар мен құбылыс, болмыс атауларының есімі: заттың алуан түрлі қасиеті, сындық, сандық белгісі түрінде және әр алуан іс-әрекет, қимыл қозғалысты білдіретін сөздер болып келеді де әр түрлі сөз таптарына тән болады. Мысалы: бар, бас, ор, өн етістік болса ақ, көк сын есім сөздер тобына жатады. Негіз түбірлердің әр түрлі дыбыстық құрамда айтылған бірнеше түрін көрсетуге болады. СГ-екі дыбысты, ашықбуынды: су-ғар, су-са, су-сы. ГС-екі дыбысты, тұйық буынды: аз-ды, аз-ла, аз-нақ. СГС-үш дыбысты, бітеу буынды: тіз-іл, бар-лық. ГСС-үш дыбысты, түйық буынды: арт-ынша, ерт-ті. СГС-үш дыбысты, екі буынды: ара-сы, ата-сыз. ГССГ-төрт дыбысты, екі буынды: ақса-қ. СГСГС-бес дыбысты, екі буынды: боғаз, боғун, бөрік. Бес дыбысты боғаз, боғұн сөздерінің боғ-аз, боғ-ұн болып бөлшектелетіні айқын. Осындағы боғ - деген не? Біздің ойымызша, боғ -қазіргі қазақ тіліндегі "Боғын пышақтады" деген фразаның құрамында айтылатын боғын сөзінің боғ түбірімен тектес. Бұл фразалық тіркес-күнделікті өмірде жиі қолданатын өткір сөз өрнектердің бірі. І.К.Кеңесбаевтың "Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі" атты күрделі еңбегінде "Боғын пышақтады" деген фразаға "өтіп кеткен іске өкініп, қап деп, шала бүлініп қалу" (Кеңесбаев, 1974, 120) деген анықтама берілген. Бау сөзі баулау, баулы, баулық сөздерінің жасалуына негіз болып тұр. Ал, бағыну, бағыныш дегендегі боғ-тұлғасы өлі түбір қатарына жатады. Қазақ тілінде "Басы байлы" деген фраза мен "көз баушы" деген "байлау" ұғымымен байланысты сөз тіркесі бар. Осындағы байлы сөзінің бай-түбір тұлғасы, біздің ойымызша, жоғарыда аталған байла, байлам, байланыс сөздерінің құрамындағы бай-тұлғасымен тектес. Баушы сөзінің негізгі бау болғанымен, түпкі түбірі -ба- яғни ба түбіріне -у қимыл атауының жұрнағы, оған -шы зат есім тудырушы жұрнақтың жалғануы арқылы жасалған. (Ибатов, 1983, 78). Сондай-ақ қазіргі қазақ тілінде "бармасаң-бадал" деген карғыс бар. Осындағы бадал сөз құрамы жағынан ба-да-л деген бөлшектерден тұрады. (Ибатов 1966). Мұндағы ба -түпкі өлі түбір, ал -да қосымша - қазіргі тілімізде актив қолданылатын есім түбірден етістік тудыратын -ла, -ле, -да, -de, -ma, -me жү-рнақтарының бір варианты. Сөз соңындағы -я ырықсыз етістігінің көрсеткіші. Мәселен, ұстамды деген туынды түбір сын есімді талдап көрейік. ¥с-та-м-ды, ұс-түпкі түбір, -та-етістік тудырушы жұрнақ, -м-етістіктен есім сөз тудырушы, -да-есім сөзден есім сөз тудырушы өнімді жұрнақ. жүктеу/скачать 261.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|