Бастауыш сыныпта ќазаќ тіліндегі туынды тїбірлердіѕ ќўрылымы
Сөзжасам қосымшаларының құрылымы
жүктеу/скачать 261.5 Kb.
|
| 2.2. Сөзжасам қосымшаларының құрылымы мен мағынасы
Сөзжасам қосымшаларының (сөз тудырушы аффикстер) құрылымы туралы айтылған пікір онша көп емес. Мысалы, В.Котвич алтай тілдеріндегі суффикстердің алты түрін: (С, Г, СГ, СГС, ССГ, С атап көрсетеді. Бірақ автор әуелгі суффикстердің негізгі түрі түбір морфемалар сияқты СГ тұлғасында болған дегенді қолдайды. Ал Г.И.Рамстедт қосымша тұлғаларды жұрнақ пен жалғауын қосып "окончание" деген атпен атайды. Сөйтіп олардың фонетикалық құрылымы туралы былай дейді: қосымшалар құрылысына қарай ашық та, жабық та бола береді, олардың негізгі түрлері: С, Г, СГ, ГС, СГС. Аффикстердің тарихи тұрғыдан жеке сөздердің әрі мағыналық, әрі формалық өзгеруінен келіп пайда болғаны жайында ғылыми мэліметтер өте көп. Бұл мәліметтер А.М.Щербактың зерттеулерінде әр жақты баяндалып жүр. (Щербак, 1977, 15). Шынында, аффикстердің түр-тұрпаты әрқашан да өзінің шыққан төркіні түбір сөзбен тұлғалас болып келіп отырады. Мысалы, қазіргі түркі тілдеріндегі туынды етістік жасаушы -сын, -сін, -сы, -сі жұрнағын алып қарайық. Бұл жұрнақтардың әуел бастағы шыққан тегі дербес түбір сөздер сан-(сан-ды), са-(са-ды) дегендермен тұлғалас екенін анық көреміз. Бұл аффикстің түп негізі қазіргі тіліміздегі санады-(сана) деген сөздің түбір бөлшегі сана. Сана түбірінің ежелгі айтылу нормасы -са- болған. Осы бастапқы кезде -са түрінде айтылған түпкі түбір беретін келе -сан формасына ауысқан. Сан формасы са түбірінде өздік етістіктің -н жұрнағын қабылдау арқылы (са-н) жасалған. Ал, қазіргі тілде басқа дербес сөздерге қосымша мағына үстейтін көмекші морфемалар, аффикстер қатарына -сы, -сі, -сың, -сің дәрежесіне ауысқан. -са, -сы, -сі, -сан, -сын, -сін. (Ибатов, 1983, 102-6.). Бұдан шығатын қорытынды: қазіргі қазақ тілінде күнделікті қолданылатын - босаңсыды, еркінсіді, азсынды, өзімсінді деген сияқты сөздердің құрамында айтылатын -сы, -сі, -сын, -сін аффикстері бір кездерде -са, -сан түрінде қолданылған дербес мағыналы сөздер болған. ХІҮ жазба ескерткіштер тілінде сөз тудырушы жұрнақтар мына сияқты он бір түрлі түрінде қолданылған. Г, С, ГС, СГ, ГСГ, ГСС, СГС, ГССГ, СГСГ, ГССГС, СГСГС (Ибатов, 1983, 102). Осындай схема бойынша қазіргі қазақ тіліндегі жұрнақтарды талдап көрелік; Г-бір дауысты дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: -а, ет, сын-а, от-а, ой (ы) н-а -е, ет, өрт-е, тіл-е, мін-е -у, ет, асыр-у, жылын-у, оқ-у, бая-у -у, зат, жыл-у, ас-у -у, сын, жара-у, жүле-у -и, сын, әскер-и, тарих-и, әдеб-и С-бір дауыссыз дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: -қ, зат, тара-қ, қайра-қ -қ, сын, құрға-қ, суы-қ -к, зат, күре-к, төсе-к, дөңгеле-к, шірі-к -р, ет, қысқа-р, ескі-р -р, зат, шұқы-р-м, зат, байла-м, тоқта-м, күзе-м -с, зат айқа-с, тала-с -т, ет, сұра-т, жина-т, оқы-т -т, зат, сарқы-т, бөге-т -н, ет, сұра-н, тара-н, қорға-н -л, сын, қата-л, шикі-л -й, ет, қара-й -й, зат, апа-й, аға-й, шеше-й ГС - бір дауысты, бір дауыссыз сөз тудырушы жұрнақтар: ыл, зат, тарс-ыл, сыңқ-ыл ыл, ет, тар-ыл, аш-ыл - ыл, сын, бат-ыл, қыз-ыл - іл, зат, гүр-іл, дүрс-іл - іл, ет, бүг-іл, тір-іл - іл, сын, жең-іл - ым, зат, ал-ым, той-ым, жайыл-ым - ім, зат, эн-ім, ки-ім, тіз-ім ыс, зат, айт-ыс, ту-ыс, тын-ыс, қон-ыс ыс, сын, тан-ыс іс, зат, ег-іс, өр-іс, жүр-іс іс, сын, кел-іс, кет-іс ық, зат, тамыз-ық, жаңғыр-ық ық, сын, тол-ық, су-ық, аш-ық ық, ет, қам-ық, қүд-ық, жол-ық ік, зат, күй-ік, түсін-ік ік, сын, іл-ік, біт-ік ік, ет, кез-ік, көз-ік ын, ет, жу-ын ін, ет, ки-ін, көр-ін ін, үст, үстірт-ін ыш, зат, қуан-ыш, қызған-ыш іш, зат, күйін-іш, өкін-іш ар, ет, қысқ-ар, алас-ар ыр, зат, шұңқ-ыр, шоғ-ыр ыр, сын, жылт-ыр, жалт-ыр ір, зат, көм-ір, түй-ір ыт, ет, оқ-ыт, шырам-ыт ыт, зат, су-ыт, шаб-ыт іт, зат, ки-іт, ірк-іт СГ - бір дауыссыз, бір дауысты дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: - шы, зат, мал-шы, тың-шы ші, зат, тіл-ші, егін-ші, үгіт-ші сы, ет, босаң-сы, қамқор-сы сі, ет, үлкен-сі, өгей-сі қы, зат, шап-қы, үйт-қы қы, ет, жұл-қы, ат-қы кі, зат, іріт-кі, түрт-кі ғы, зат, бұр-ғы, шал-ғы ғы, сын, қайда-ғы, қашан-ғы гі, зат, сүз-гі ла, ет, бай-ла, арқа-ла ле, ет, тізе-ле, жеке-ле да, ет, мойын-да, қол-да де, ет, көз-де ша, үст, батыр-ша, жаңа-ша, қүс-ша ше, үст, өзін-ше, мен-ше, біздің-ше ГСГ - үш дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: Бұл схемаға сәйкес келетін жұрнақтар қазақ тілінде жоқ десек те болады. СГС - үш дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: кер, зат, айла-кер, іс-кер гер, зат, бал-гер, сауда-гер дақ, сын, құм-дық, жай-лақ ік, зат, күй-ік, түсін-ік ік, сын, іл-ік, біт-ік ік, ет, кез-ік, көз-ік ын, ет, жу-ын ін, ет, ки-ін, көр-ін - ін, үст, үстірт-ін - ыш, зат, қуан-ыш, қызған-ыш - іш, зат, күйін-іш, өкін-іш ар, ет, қысқ-ар, алас-ар ыр, зат, шұңқ-ыр, шоғ-ыр ыр, сын, жылт-ыр, жалт-ыр ір, зат, көм-ір, түй-ір ыт, ет, оқ-ыт, шырам-ыт ыт, зат, су-ыт, шаб-ыт іт, зат, ки-іт, ірк-іт СГ - бір дауыссыз, бір дауысты дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: шы, зат, мал-шы, тың-шы ші, зат, тіл-ші, егін-ші, үгіт-ші сы, ет, босаң-сы, қамқор-сы сі, ет, үлкен-сі, өгей-сі қы, зат, шап-қы, ұйт-қы қы, ет, жұл-қы, ат-қы кі, зат, іріт-кі, түрт-кі ғы, зат, бұ-р-ғы, шал-ғы ғы, сын, қайда-ғы, қашан-ғы ті, зат, сүз-гі -ла, ет, бай-ла, арқа-ла -ле, ет, тізе-ле, жеке-ле -да, ет, мойын-да, қол-да де, ет, көз-де ша, үст, батыр-ша, жаңа-ша, құс-ша ше, үш, өзін-ше, мен-ше, біздің-ше , ГСГ - үш дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: Бұл схемаға сәйкес келетін жұрнақтар қазақ тілінде жоқ десек те болады. СГС - үш дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: кер, зат, айла-кер, іс-кер гер, зат, бал-гер, сауда-гер дақ, сын, қүм-дық, жай-лақ дақ, зат, тоқыл-дақ дек, сын, кеңкіл-дек тек, сын, жеңіл-тек кеш, зат, арба-кеш, түйе-кеш паз, зат, өнер-паз, ас-паз қор, зат, жем-қор, пара-қор қор, сын, қам-қор, намыс-қор қой, сын, әзіл-қой, сән-қой ғой, сын, жәді-гөй лық, зсіт, қор-лық, жақсы-лық лік, зат, кісі-лік, өткір-лік мақ, зат, ой-мақ, бар-мақ мек, зат, іл-мек мыс, зат, қыл-мыс, бол-мыс шақ, сын, мақтан-шақ, үрын-шақ шек, сын, ерін-шек қақ, сын, ұрыс-қақ, қат-қақ қыр, ет, ұш-қыр ғар, ет, су-ғар, оң-ғар кер, ет, ес-кер лас, ет, ой-лас, сыр-лас лес, ет, бір-лес, пікір-лес дат, ет, боран-дат, дуыл-дат лан, ет, ашу-лан, ой-лан ГССГ - төрт дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: ынды, зат, қорыт-ынды, сыпыр-ынды інді, зат, ерт-інді ымды, сын, тарт-ымды, ұт-ымды СГСГ - төрт дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: қары, үст, үш-қары, сырт-қары кері, үст, іш-кері малы, сын, жылы-малы, салыстыр-малы мелі, бүр-мелі палы, сын, ауыс-палы пелі, сын, серіп-пелі, көш-пелі ГССГС - бес дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: ымтал, сын, ұғ-ымтал імтал, сын, сез-імтал, өс-імтал СГСГС - бес дыбысты сөз тудырушы жұрнақтар: шалық, үст, осын-шалық, мұн-шалық шылап, үст, жылқы-шылап қалақ, сын, ұш-қалақ, сас-қалақ ғалақ, сын, қоз-ғалақ, қан-ғалақ Қосымшаларының құрылымы қазіргі қазақ тілінде онша көп өзгеріске түспегені анық. Көркем әдебиеттен терілген мысалдардан екі дыбысты және үш дыбысты сөзжасам қосымшаларының өнімді қолданылатыны байқалды; жүктеу/скачать 261.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|