Бауыржанова А. З., Асенова Б. К., Тері және былғары өнімдерін өңдеу технологиясы Оқу құралы мазмұНЫ

1. Хромдап илеудің бір ванналы әдісі

Илеудің бір ванналы әдісі үш валентті хромның негізгі тұздарының сулы ерітіндісімен жарғақты бір ваннады өңдеуге негізделген, сондықтан илеудің бір ванналы әдісі деген ұғым осыған байланысты айтылған

Хромның орта тұздарының илегіш қабілеттері жоқ.

Илеудің бір ванналы әдісінің маңызы мынада: диффузия және хромның негізгі тұздарының коллагенмен байланысы. Мынаны ескеру қажет, негізді жоғарылатқан кезде ерітіндідегі негізгі хром тұздарының төзімділігі (тұрақтылық) азаяды, диффузия жылдамдығы төмендейді, ал байланыс күшейеді. Егер негізді төмендетсек, ерітіндідегі негізгі хром тұздарының төзімділігі, керісінше, жоғарылайды, диффузия жылдамдығы өседі, ал байланыс әлсірейді. Сондықтан жарғақтың беттік қабаты қатайып кетпеуі үшін, әдетте хромдық илеу хром тұздарының төмен негізді ерітіндісімен басталады, илеудің соғына дейін ол жоғарылайды. Оған жарғақ пен ерітінді қышқылдылығын реттеу арқылы қол жеткізіледі. Жоғарыда айтылғандай, жарғақты хромдық илеуге дейін пикелдейді, яғни күкірт немесе тұз қышқылы және тұздар ерітіндісімен өңдейді, нәтижесінде ол құрғайды, және де талшықтар арасы үлкейеді. Пикелденген жарғақ хром шырынымен жанасқан кезде, жарғақтағы қышқыл хром шырынының негізін төмендетеді. Осылайша, илеудің басында минималды негіз қамтамасыз етіледі, демек, ең төзімділік және хром комлекстерінің диффузиялы қабілеті барынша жоғары болады.

Жарғақты хром тұздарымен бояғаннан кейін шырын негізін сода қосу арқылы жоғарылатады, тек белгілі бір шектеуге дейін ғана, себебі шырынның өте жоғары негізді болуы, әсіресе илеудің басында, былғарының беттік қабатының асыра иленіп кетуіне әкеп соқтырады, демек былғары бетінің терісі сыпырылып қалады. Илеу шырынының өте төмен негізді болуы хром тұздарының жарғақ қалыңдығына тез сіңіп және оны бояғанымен, коллагенмен нашар байланысады, нәтижесінде жарғақ толық иленбейді, ал дайын былғары бос, қатты болып қалады.

Аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне арналған ұсақ былғарылар және галантереялық бұйымдар хромдық илеу әдісімен өңделеді. Хромдық илеу, сонымен бірге, аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған қатты былғарының түрлері және техникалық былғары түрлерін илеуде қолданылады.

Пикелдеу аяқталған соң барабанға хром экстрактісінің қажетті мөлшерінің жартысын құяды. Қалған бөлігін 30 мин соң құяды. Экстрактінің қажетті мөлшері әдістемеде белгіленген хром тотығының шығынына байланысты және экстрактідегі хром тотығының мөлшеріне байланысты есептеледі.

Жарғақтың қалыңдығына байланысты хром экстрактісінің негізі 39÷43 шамасында болады, сұйықтық коэффициенті 0,7÷0,8, илеу температурасы 18÷22°С, илеу ұзақтығы 4÷12 сағат. Ешкі мен шошқа терілерін илеу жаңадан дайындалған илегіш шырындарды жүргізіледі, дайындау кезінде пикелденген жарғақты ісініп кетуден сақтау үшін суға жарғақ салмағынан 3 % мөлшерінде ас тұзын салады.

Пикелдеу кезінде жарғақ іс жүзінде барлық қышқылды сіңіріп алады, барабандағы хром шырыны жарғақпен жанасқан кезде біршама қышқылданып кетеді, яғни негізі төмендейді, бұл илеуге өте жағымды әсерін тигізеді, өйткені негізі төмен, қышқыл хром шырыны жарғақтың қалыңдығына тез сіңеді және оны бояйды, бұл жарғақ қабаттарының біркелкі иленуін қамтамасыз етеді. Алайда негізі төмен, қышқыл хром шырыны жарғаққа тез сіңгенімен, коллагенмен нашар байланысады, илеу әсерін күшейту үшін илеу басталғанан 2-3 сағаттан кейін 30÷60 мин аралықта сұйылтылған ерітінді түрінде 0,1÷0,3% (жарғақ салмағынан) кальцийленген сода немесе 0,2÷0,6 % бикарбонат қосады. Хром шырынының негізін жоғарылату үшін сода қосылады, бұл кезде хромның негізгі тұздары коллагенмен жақсы байланысады. Илеу басталғаннан соң 5÷6 сағаттан кейін бірінші сынама алынады, яғни ыстық судың әсер еткенде хромдық иленген былғары кесегінің ауданының кемуі анықталады.

Ол үшін өңделген екі-үш былғарының ең тығыз жерлерінен (құйымшақ тұсы терісі, мойын терісі) 4×4 немесе 5×5 см өлшемде тілік кесіп алады. Үлгілерді жіппен таяқшаға байлап, ішінде суы бар қыздырылған ыдыстың бұрышына бекітеді және де үлгілер суға толығымен батып тұруы керек, бірақ ыдыстың түбіне немесе қабырғасына тимеу керек.

3÷5 минут қайнағаннан кейін әрбір үлгінің қалыңдығы мен ұзындығын өлшейді де үлгі ауданының отыруын, яғни қайнаудың әсерінен үлгі өлшемінің пайыздық төмендеуін есептейді. Егер сынау кезінде хромдық былғарының үлгілері пісіп кетпесе және ауданы тек 10 % дейін кемісе, онда илеу аяқталды деп есептеледі. Егерде отыру 10 % көп болса, барабанға тағы 0,1 % кальцийленген сода қосады. Екі сағаттан соң сынаманы тағы жүргізеді, егер де оң нәтиже бермесе, яғни ауданының отыруы 10% жоғары болса, онда барабанға тағы да кальцийленген сода қосады. Осылайша, қажет болған жағдайда жарғақ салмағына байланысты барлығы 0,1 ден 0,3 % дейін қальцийленген сода қосылады.

Илеу аяқталған соң хромдық былғарыны барабаннан түсіріп алады, дұрыстап ашып жазады да, бір-біріне бетімен қаратып 24 сағатқа дейін жатқызып қояды. Жатқызу кезінде жарғақтың коллагенмен байланысы жалғасады, және былғары иін қандырады, яғни пісіп жетіледі.

Толықтай иленбеген жартылай фабрикатты шығаруға болмайды, себебі бұл дайын өнімнің сапасына кері әсерін тигіеді. Кейде илеу үрдісін жеделдетуге тырысып, хромдау кезінде хром экстрактісі мен тұзының көп мөлшерде қосып жібіреді. Бұлай жасауға болмайды, себебі материалдың өндірістік емес шығынынан басқа, соданы артық мөлшерде пайдалану хром тотығы гидратының тұнбасының түзілуіне әкеледі, дайын былғарының сапасы қатты төмендейді.