Бауыржанова А. З., Асенова Б. К., Тері және былғары өнімдерін өңдеу технологиясы Оқу құралы мазмұНЫ

2. Жібіту үрдісінің орындалуы

Жуу және жібітуді жүргізу реті мен режимі шикізаттың консервілену түріне және оның мақсатты тағайындалуына байланысты әртүрлі болады.

Шикізаттың сулану сапасын және ластану дәрежесін пайымдау үшін жібітуден кейін теріні өлшейді. Жібітуден кейінге былғары шикізатының өндірістік партиясының салмағы жібіту салмағы деп аталады.

ІV ТАРАУ

ТЕРІНІ ЖҮННЕН АРЫЛТУ

1. Жүннен арылтудың мақсаты және тәсілдері

Жібіту үрдісінде суланған теріде жүн, қыртыс және тері асты шел қабатының қалдықтары болады. Тері талшықтарының өзара аралықтары өзара талшықтық ақуыздық заттармен толтырылған.

Келесі өңдеу үрдісінде теріні осы қалдықтардан, яғни жүн, қыртыс және тері асты шел қабаты қалдықтарынан тазартып, аралық талшықтық заттардан арылтып, өзең қабатына илегіш ерітінділердің енуі үшін талшықтар шоғырларын бөлу керек және талшықты жұмсартып қопсыту қажет. Теріні жүн мен қыртыстан арылту үрдісі жүннен арылту деп аталады.

Жүннен арылту үрдісі екі сатыдан тұрады:

1. Алдын-ала жүннің және терінің беткі қабатының қыртысының өзеңмен байланысын әлсірету;

2. Жүнді жүн алатын машина арқылы механикалық жолмен алып тастау.

Жүннен арылтудың әртүрлі әдістері бар:

Күлдеу - теріні әк ерітіндісінде өңдеу - қышқылдандырғыш - күкіртті натрий қосу немесе қоспау арқылы.

Жағу - терінің бетіне немесе бахтармасына күкіртті натрийді жағу.

Жүннен арылтудың бұл әдістері, көбінесе жұні мол майда шикізаттардан (ешкі, қой терілер) хромдық, сонымен қатар юфть және аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғары өндірісінде қолданылады.

Түк пен өзеңнің байланысын алдын-ала әлсірету үшін химиялық немесе ферментативтік әдістер жүргізіледі. Химиялық әдістермен жүннен арылту кезінде, (шикізаттарды сілтілік реагенттермен өңдеу) терінің астар жағына жағатын қоспаны немесе жүннен арылту мен күлдеудің біріккен әдістерін пайдаланады.

Жүннен арылтудың тағы бір әдісі - жүн түгін біржола жою (еріту). Химиялық әдіс арқылы түктің өзеңмен байланысын әлсірету немес түгел жою кезінде жүннен химиялық реагенттермен әсер ету, түктегі кератиннің дисульфидті байланыстары арқылы жүргізіледі.

Шикізаттарды ферменттер арқылы жүннен арылту негізіне қыртыс пен өзеңнің арасындағы кейбір ақуыздарды (мукоид, альбулин, глобулин) еріту жатады. Сол себепті түк пен өзеңнің байланысы әлсірейді.

2. Теріні күлдеу

Бұл өнімдер мен бактериялардың болуы ескірген күлдеу сұйықтығына ерекше қасиет береді, жаңа күлдеу сұйықтығының әрекетінен ерекшеленетін: жүннен арылту артады, коллаген талшығының борпылдақтығы күшейеді және ісіну азаяды.

Күлдеу сұйықтығы қандай әсер беретініне байланысты күлденетін немесе ісінетін күлдіктер түгін түсіргіш және босаңсытқыш деп бөлінеді.

Күлдеудің басында түктің түбірін әлсірету үшін және қыртысты жою үшін ескі күлдеу сұйықтығы қолданылады, содан кейін өзеңнің ісінуін болдыру үшін жаңа сұйықтық пайдаланылады.

Күлдеудің сипаттамасы - ескі немесе жаңа күлдеу сұйықтығында теріні өңдеу және үрдістің ұзақтығы - өңделетін былғарының түріне және мақсатына байланысты анықталады. Юфть, ер-тұрмандық былғарылар, рантты аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғарылар және т.б. өңдеу кезінде оларға жұмсақтық, созылғыштық қасиеттер беру үшін алдымен ұзақ уақыт ескі күлдеу сұйығын пайдаланады, содан кейін түктері түскеннен кейін қосымша жаңа сұйықтықта босаңсытқыш күлдеуді жүргізеді.

Былғары өнімдерін өңдеуде күлдеудің ұзақтығы 5÷10 тәулікті құрайды. Өте ұзақ күлдеуге, әсіресе ескі күлдеу сұйықтығында, жол берілмейді, себебі бұл кезде жарғақтық заттардың көп мөлшерін жоғалтуға әкеледі. Күлдеу сұйықтығын пайдаланудың ең ұзақ мерзімі 30 күн.

Сондықтан әдетте теріні күлдеу күлдеу сұйығының температурасы 16÷22°С болғанда орындалады. Жаз мезгілінде температура 22°С-ден жоғарылағанда әрбір 2°С үшін күлдеу ұзақтығы қысқартылады. Кейде күлдеуді күлдеу сұйықтығының температурасы 30°С дейін жоғарылағанда жүргізеді. Бірақ мұндай кезде күлдеу ұзақтығы сәйкесінше қысқарады.

Терінің әкті сіңіруі күлдеу сұйықтығындағы терінің жағдайына байланысты. Егер тері бірінің үстіне бірі салынса немесе бірінен кейін бірі нығыздалып ілінсе күлдеу үрдісі де қозғалыссыз қалады, әкті ерітіндінің оларға жетуі қиындайды да теріге біркелкі емес әсер етеді. Осындай жағдайдың алдын алу үшін теріге және күлдеу сұйықтығына механикалық әсер етеді. Чанда күлдеген уақытта қайтадан алып салады, яғни терілерді чаннан алады да оны қайтадан чанға салады. Бұл кезде күлдеу сұйықтығын ауа үрлеу арқылы, ырғақтау арқылы, қозғалмалы араластырғыштар көмегімен жақсылап араластырады, түбінде тұнып қалған әк бөлшектері қайтадан қозғалысқа түседі.

Қазіргі уақытта теріні күлдеу үшін айналмалы аппараттар - баркастар, барабандар немесе аспалы барабандар және барабан-контейнерлер қолданылады.

Мұндай аппаратта күлдегенде күлдеу сұйықтығы мен терілер механикалық араласады, нәтижесінде ізбест әрдайым қозғалмалы күйде болады, бұл оның теріге сіңуін жеделдетеді және күлдеу үрдісін жылдамдатады.