Белорусское общественное объединение преподавателей русского языка и литературы

Любую хулу она воспринимает как похвалу, ибо её спецализация – выворачивать назнанку культурные критерии: ругают – значит, замечают. По своему ценят. Чёрный пиар – лучший пиар.

Так-то оно так, однако массовая литература прекрасно себя чувствует там, и только там, где культурные критерии не обозначены должным образом. Но стоит назвать вещи своими именами, например, отказать в праве массовому чтиву называться литературой, ситуация заметно меняется.

Казалось бы, называть вещи своими именами – самый чёрный, следовательно, наилучший пиар. Ан нет. Не срабатывает. В чём тут дело?

Массовая литература чувствует себя комфортно при одном решающем условии, а именно: она обожает, когда к ней относятся как к литературе. Высокой или низкой, плохой или хорошей, талантливой или бездарной – это уже детали, это можно пережить; главное – присутствовать в номинации «литература». Поговорить о литературе, о писателях, о читателях, о прозе, о романах (ибо массовая литература – это прежде всего прозаический дискурс) – любимое дело тех, кто к предмету разговора не имеет никакого отношения.

Когда мы по умолчанию начинаем обсуждать поделки в терминах высокого искусства, надо отдавать себе отчёт: это победа чтива. «Приключенческий роман», «любовный роман», «женская проза», «сетевая литература»… Сам термин «массовая литература», которым обозначается нечто противоположное литературе, – это в известном смысле поражение литературы.

Разумеется, вопрос о литературе и нелитературе (квазилитературе, паралитературе) достаточно тонкий, чувствительный и с эстетической, и с нравственной, и с социальной точек зрения. Поэтому для разговора в формате научном необходимы научные аргументы.

Литературу от чтива (качественного или нет – это вопрос десятый) отличают три критерия.

Разумеется, «человека» невозможно оторвать от «личности»: эти стороны человека, становящиеся функциями культуры, следует не только диалектически развести, но и диалектически увязать друг с другом, продлить одно измерение в другое. И все же в плане принципиальном, в плане различий между психикой и сознанием (становящихся, в свою очередь, проявлением различий между натурой и культурой), разграничения между разными субъектами культуры – налицо. В массовых литературных поделках главным героем становится по преимуществу «человек», в литературе как таковой (которая и является, собственно, художественной) – «личность».

Итак, человека от личности отделяет способ управления духовной информацией. Способом превращения человека в личность выступает умение мыслить.

Именно конфликт типов управления информацией и является объектом изображения в литературе, ибо все духовные коллизии человека коренятся в информационной природе конфликта.

2. Для того чтобы изобразить личность, требуются совершено особые навыки (здесь от плана содержания мы переходим к плану выражения, так сказать, от вещества художественности к ее технологии). Приращение смысла в произведении, организованном по законам художественности, происходит не по «частям» и не по «кусочкам», из которых лепится целое, а с помощью «единиц», которые можно назвать «моменты целого». Океан набирается из отдельных капель, которые содержат в себе все свойства океана. Гениальные романы, несмотря на свой чудовищный по художественным меркам объем состоят из фрагментов, которые так или иначе содержат в себе целое (например, «Война и мир», где каждая строка, реплика, каждый образ, каждая глава мало того что выверены и «отделаны», они еще занимают строго отведенное им место в структуре целого, и самим местоположением – то есть сопряжением со всеми иными строками, репликами, образами, главами – концентрируют, «распределяют» и упорядочивают смыслы). Причем чем более качественных характеристик целого содержит отдельный фрагмент, тем он более индивидуален и выразителен – с одной стороны; а с другой – именно из уникальных в своей выразительности моментов структурируется то самое художественное целое. Собственно говоря, в этом и заключена природа художественности, природа мышления образного, оперирующего суммами смыслов, умеющего через «одно» (конкретное, единичное, уникальное) передавать «все» (абстрактное, общее, универсальное). Высшее, родовое проявление художественности – это когда в «одном» непременно отражается «все», и это «одно» направлено на воплощение личности. Для этого и только для этого необходим стиль.

Стиль, иначе говоря, рождается там, где присутствует художественность, ибо это способ воплощения художественности.

Таким образом, быть великим писателем – дело достаточно простое, за исключением того пустячка, что стать им невозможно: надо им родиться. (То же самое, кстати, следует сказать и в отношении литературоведов, и, в значительной степени, в отношении читателей.)

3. Стиль, с помощью которого художественно передаётся процесс превращения человека в личность, неизменно стремится к тому, чтобы так или иначе реализовать свойства шутливого дискурса, ибо именно такой дискурс становится способом художественного существования сложнейшего философского материала (концептуального, внутренне противоречивого).

Почему комическое начало, шутка становится в информационном отношении максимально насыщенной единицей, максимально содержательным моментом целого?

Коротко на этот вопрос можно ответить следующим образом. По закону сопряжения духовно-эстетических категорий содержанием комического (сатиры, юмора, иронии) является трагико-драматическое и героико-идиллическое начало; содержанием шутки становится концептуально выстроенное мировоззрение, научно-философское по своему характеру.

Понятно, что массовая литература стремится выглядеть литературой прежде всего в плане содержания (отсюда родо-жанровая узурпация: роман, проза), игнорируя стиль, то есть не отдавая себе отчет в том, что стиль формирует содержание. Вот почему массовая литература отчасти информативна, но в принципе бессодержательна. Разница между массовой литературой и литературой такая же, как между любительской фотографией и художественным портретом. Возникает иллюзия, будто истории, сюжеты массовой литературы, взятые из жизни, становятся способом отражения и познания жизни (содержанием), а сама массовая литература предстает неотличимо похожей на литературу как таковую.

Итак, литература, феномен стиля, возможна только там и тогда, где и когда объектом изображения становится конфликт типов управления информацией, а предметом – процесс превращения человека в личность. Содержательность, идейно-концептуальная (в идеале – философская) насыщенность литературы такова, что для адекватной передачи информации, определяемой качеством художественность, необходим стиль. Чтиво вполне обходится без стиля, литература – это прежде всего стиль. (Оговоримся: чтиво, в соответствии с законами рынка, часто бывает промаркировано своего рода лейблом, индивидуальной творческой манерой, позволяющей легко опознавать автора опуса; однако стиль как единство принципов изобразительности и выразительности, то есть эстетическая сторона художественности, у продукции массовой отсутствует по определению.)

Сказанное позволяет ставить вопрос в такой плоскости: литература, в частности, проза, представляет собой частное проявление всеобщего (не специфически гуманитарного) закона сохранения информации, согласно которому (в данном случае) информация психического (образного) порядка рано или поздно порождает информацию иной, умозрительной (сознательной) природы, существующей на ином, понятийном языке, с иными познавательными возможностями (с иным уровнем или порогом объективности). С точки зрения закона сохранения информации, личность представляет собой сложнейшую, иерархически упорядоченную информационную систему, где эффективное управление (самопознание, если угодно) возможно только сверху вниз, от разума к душе, от науки к искусству. Путь снизу вверх, «от психики к сознанию» – всегда и только приспособление, которое выдается за познание. Закон сочетания или сопряжения информации – закон, регулирующий меру объективности отражения, – можно считать особым гуманитарным законом. Для краткости этот закон можно назвать законом объективности познания (своеобразным законом гарантии объективности).

Условием возникновения и существования прозы, согласно закону объективности познания, становится такое количество «образно-понятийной» информации, которое требует для «упаковки», трансляции и последующего восприятия особой поэтической системы, а именно: стиля. Если стиль не состоялся, следовательно, мы имеем дело не с прозой. С чем угодно, только не с прозой. В принципе художественный модус закона объективности познания можно считать законом прозы.

Художественная литература, ставшая предметом познания, описывается как сложная система систем (целостность), ключевые параметры которой достаточно просты и внятны (для специалистов). Литература, художественность, стиль, писатель, проза, читатель. Проза – это особого рода художественный дискурс, который способен создать феноменально одарённый от природы человек, называемый писателем; роман – особого качества проза, где отношения мужчины и женщины становятся процессом превращения человека в личность, а сам процесс – исключительным предметом изображения. Сообщество писателей иногда способно создавать творения, которые в совокупности своей можно назвать литературой. Читатель – индивид, способный воспринимать информацию, которая подвергается стилевой «кодировке».

Путаница возникает уже в самом начале: и авторы, и писатели создают книги, где рассказаны истории из жизни. Массовое сознание, с которым так мило лобзается массовая литература, не способно различать книгу как коммерческий продукт и книгу как феномен литературы. И массовая литература, беря себе в союзники массовое сознание, явочным порядком вписывает себя в литературный контекст, в литературный процесс, соотнося свою книжную продукцию с книгами писателей. Достаточно взять в руки книгу, и ты стал «читателем» (на самом деле – всего лишь потребителем книжной продукции). «Романы» писателей и авторов стоят на одной полке библиотеки (да ещё в алфавитном порядке) или книжного магазина: это варварство, давайте называть вещи своими именами.

На языке научном то же самое звучит совершенно безобидно: перед нами подмена понятий, к которому привело двойное значение термина «литература». Но вот в отношении нравственном и социальном такая подмена вовсе не столь уж безобидна; если говорить прямо, то мы имеем дело с эфективным инструментом варваризации сознания. Дело в том, что чтиво, создаваемое авторами, не имеющими к прозе ни малейшего отношения, эксплуатирует высочайший культурный престиж литературы. Литература – феномен культуры, чтиво – феномен натуры, который рядится в культурные одежды. Иначе говоря, чтиво является выражением ценностей натуры и субъекта его, человека, которые фактически объявлются ценностями культуры.

Вывод прост (ибо все, связанное с натурой достаточно просто): чтиво – это вполне легальный и, увы, престижный способ истребления самой среды обитания личности и литературы. Чтиво, автор, книга, потребитель: сегодня это формы невежества, противостоящие культуре. Высокий лозунг культуры «ближе к плинтусу» («даешь качественное чтиво!») фактически делает натуру точкой отсчета в делах человеческих.

Отсюда два прямых следствия. Первое: чтиво, даже если оно в своих вечных сюжетах воспевает «разумное, доброе, вечное», принципиально безнравственно, ибо своим лишенным стиля языком оно может говорить лишь о глупом, злом, сиюминутном (и, следовательно, безобразном), а потому социальную опасность чтива не следует недооценивать. Именно так: отсутствие стиля – это эстетическое зло, которое по цепочке «красота – добро – истина» актуализирует зло добра (безнравственность) и зло интеллекта (глупость).

В связи с указанными следствиями внесем два существенных уточнения.

Творчество писателя, если он писатель, всегда в конечном счете выгодно обществу, о чем бы он ни писал, ибо специализация его – самопознание, непосредственно связанное со сферой духовного производства человека.

И напротив: что позволено писателю, то недопустимо для автора: о чем бы ни писал последний, его бездуховная продукция в конечном счете навредит обществу (то есть развратит потребителя, потакая его читательским амбициям). Писатель, равно как и читатель, – это культурный статус; автор книги, рассчитанной на потребителя, – рыночная номинация. Не стоит создавать в обществе иллюзию, будто фотограф-потребитель вдруг заинтересовался художественным изображением, литературой, и общество, не понеся никаких ощутимых затрат, в одночасье стало культурным, самым читающим мире: это самоуспокоение, порожденное сном разума.

Конечно, взывать к совести авторов наивно (хотя порой очень хочется); однако еще наивнее полагать, что выбор остается за потребителем. Последний всегда выберет автора «классной книжки», поскольку просто не умеет выбирать: это прерогатива личности. Ситуация подлиного выбора появится тогда, когда возникнут условия для развития читательских потребностей.

Читатель или потребитель: вот выбор общества, если называть вещи своими именами. Неизвестно, как общество собирается решать эту проблему; известно лишь, что не решать ее – себе дороже.
П. І. Лявонава (Мінск)
УСПРЫМАННЕ БЕЛАРУСКАЙ ПАЭЗІІ

МЯЖЫ ХХ–ХХІ СТ. СТ. СТУДЭНТАМІ-КУЛЬТУРОЛАГАМІ
Літаратура двух апошніх дзесяцігоддзяў у курсе гісторыі беларускай літаратуры вывучаецца студэнтамі-культуролагамі не так шырока, як яна таго заслугоўвае, з-за дэфіцыту вучэбнага часу: увесь курс (ад даўняй літаратуры да сучаснай) разлічаны на 34 заняткі. Таму вялікае значэнне для паўнавартаснага ўспрымання сучаснай беларускай паэзіі, прозы або драматургіі мае папярэдні адбор выкладчыкам найбольш значных і цікавых з пункту гледжання непасрэднага чытацкага ўспрымання і культуралагічнай дасведчанасці студэнтаў аўтараў і твораў. Так, напрыклад, вершы З. Вішнёва або А. Бахарэвіча тыпу “Я саджу пінгвіня на каня…” успрымаюцца студэнтамі з вялікімі намаганнямі і пакідаюць уражанне незразумеласці, а скажам, верш В. Жыбуля “Карэктар снег” ці вершы В. Морт, не гаворачы ўжо пра паэзію А. Сыса, прачытваюцца з цікавасцю і разуменнем.

Студэнты найперш выяўляюць цікавасць да тых твораў, якія станоўча ўздзейнічаюць на іх эмацыянальны свет, поўняцца разнастайнымі настроямі і пачуццямі, прасякнуты мяккім гумарам, а то і іроніяй, або тымі, у якіх ёсць пэўная “зачэпка” для абуджэння ўражанняў, выкліканых папярэдняй дасведчанасцю па гісторыі культуры ды іншых літаратур свету, што вывучаюцца ўжо з першага курса. Так, моладзь разумее каштоўнасць кнігі Р. Барадуліна “Ксты”, вылучае біблейскія або фальклорныя матывы ў творчасці С. Сакалова-Воюша, з задавальненнем чытае падборкі вершаў такіх старэйшых і прызнаных паэтаў, як А. Вярцінскі, Г. Бураўкін, прымае паэзію Л. Дранько-Майсюка, У. Някляева, Э. Акуліна, Р. Сітніцы, цікавіцца лімерыкамі А. Хадановіча, творамі В. Куставай і шмат якімі іншымі.

Дзеля выпрацоўкі ў будучых спецыялістаў-культуролагаў пэўнай сістэмы крытэрыяў для ацэнкі твораў сучаснай літаратуры важна, на наш погляд, своечасова пазнаёміць іх з некаторымі тэарэтычнымі палажэннямі пра адметнасць развіцця нацыянальнай літаратуры ХХ−ХХІ стагоддзяў, пра найважнейшыя характарыстыкі беларускага мадэрнізму. Абапіраючыся на працы П. Васючэнкі і В. Максімовіча, а таксама зыходзячы з іншых літаратуразнаўча-крытычных матэрыялаў, мы падаём неабходныя зыходныя палажэнні прыкладна ў такой форме і паслядоўнасці.

Беларускі мадэрнізм ХХ стагоддзя быў падначалены нацыянальна-адраджэнскім ідэям, скіраваны на мастацкі эксперымент, валодаў павышанай структурнай рухомасцю, адкрытасцю, разамкнёнасцю, тым больш што сам працэс мадэрнісцкага руху на памежжы ХІХ−ХХ стагоддзяў быў сціснуты, спрэсаваны ў часе, паскораны. У многім пераняўшы ўстаноўкі і сродкі рамантычнай паэтыкі, мадэрнізм пайшоў далей па шляху паглыблення асобасна-індывідуальнага пачатку, паралельна і адначасна спасцігаючы супярэчлівы характар усёй нацыі, якая ўпершыню адчула вялікую прагу духоўнага ачышчэння [1, с. 133]. Атрымліваецца, што ў пачатку і ў сярэдзіне ХХ стагоддзя мадэрнізм сінтэзаваў у сабе функцыі рамантызму, яго разуменне чалавека як носьбіта сутнасных, ідэальных сіл, спасцігаючы пры гэтым невымерныя глыбіні суб’ектыўнага, псіхалагічнага, падсвядомага. У другой палове ХХ ст., і асабліва напрыканцы яго, у 90-я гады, беларуская літаратура, як зусім слушна сцвярджае П. Васючэнка, замест ранейшай “магістральнай” савецкай схемы, набывае “веерны”, рознаскіраваны выгляд, хаця ў ёй па-ранейшаму застаюцца матывы катастрофы і лабірынту. І нягледзячы на тое, што галоўныя функцыі літаратуры (пазнавальная, выхаваўчая, эстэтычная) адыходзяць на другі план, за літаратурай захоўваецца функцыя пераўтварэння, культурнага абжывання Сусвету [2, с. 7, 180, 193]. Вялікі Пісьменнік, па словах П. Васючэнкі, не адлюстроўвае, а пераадольвае і перастварае рэчаіснасць, творыць свой уласны свет, з адпаведнай сістэмай каардынат, з унікальнымі прасторай і часам. І маладыя паэты або празаікі, калі нават іх “заносіць” у постмадэрнізм з яго містыфікацыяй, другаснасцю, парадыйнасцю, паўторамі − адлюстраваннямі, эксперыментамі з мастацкім часам і г. д., таксама імкнуцца адгукацца на сучасныя запатрабаванні асобы і грамадства, па-свойму рэалізуючы стваральную функцыю мастацкай літаратуры. І няхай тут шмат яшчэ ўласнага пазіцыявання, кітча, перанасычанасці пазнавальнасцю, камп’ютарнымі гульнямі, захаплення відовішчамі замест сапраўднага мастацтва, празмерная плынь свядомасці, шматслоўнасць, выявы цьмянай або хваравітай фантазіі і г. д., усё ж з гэтай гульні словамі, стылямі, кірункамі, гульні з чытачамі і з сабой у рэшце рэшт паўстаюць новыя таленавітыя аўтары, выяўляюцца новыя адметныя спосабы вырашэння асабістых і грамадскіх праблем.

Каб студэнты не заблыталіся ў моры аўтарскіх імён і твораў сучаснай літаратуры, неабходна даць ім пэўныя арыенціры, прозвішчы тых аўтараў, якіх варта чытаць. Гэта празаікі У. Арлоў, Б. Пятровіч з яго творамі-“фрэскамі” ці снабачаннямі, А. Федарэнка з традыцыйна-псіхалагічнай распрацоўкай характараў маладых герояў, якія жывуць у постсавецкай прасторы, У. Сіўчыкаў, В. Мудроў, У. Някляеў як таленавіты празаік і нават драматург (п’еса “Армагедон”), а не толькі паэт, А. Бахарэвіч, Ю. Станкевіч, В. Іпатава, Л. Рублеўская і інш., паэты старэйшыя і маладзейшыя, сярод якіх імёны В. Зуёнка, Н. Гілевіча, С. Законнікава, Г. Бураўкіна, Р. Барадуліна як прызнаных мэтраў нашай літаратуры і шмат хто іншы. Безумоўна, што апроч рэкамендаваных выкладчыкам, студэнты чытаюць і шэраг іншых аўтараў, прытым, бывае, прачытваюцца творы, з якімі не паспеў пазнаёміцца і выкладчык, напрыклад, выдадзеная невялічкім накладам кніга У. Ахроменкі і М. Клімковіча “Янкі, альбо астатні наезд на Літве”. У такім выпадку кароткае паведамленне студэнта чытача на занятках або ў “пазаўрочны” час прыцягвае ўвагу астатніх, нязмушана пабуджае іх да чытання.

На жаль, з-за недахопу часу, на занятках не заўсёды знаходзіцца магчымасць наладзіць абмеркаванне самастойна прачытаных студэнтамі твораў, але ў сваіх дзённіках (рабочых сшытках) яны хаця б у вельмі сціслай і зразумелай перш за ўсё ім самім форме занатоўваюць свае чытацкія ўражанні, каб яны засталіся з імі і пасля заканчэння ВНУ, а не толькі былі прад’яўлены выкладчыку на заліку або экзамене як доказ прачытання і роздуму. Больш падрабязная інтэрпрэтацыя асобных твораў беларускіх аўтараў адбываецца ў курсе “Аналіз мастацкага тэксту”, які мае практычную скіраванасць на выпрацоўку і ўдасканаленне будучага прафесійнага ўмення студэнтаў-культуролагаў разумець і ацэньваць твор мастацтва, і перш за ўсё, мастацтва слоўнага, якое найбольш сцісла і пранікнёна ўплывае на свядомасць праз знакі, сімвалы, сваю мастацкую цэласнасць. Менавіта тэкст, які лучыць цяперашняе з мінулым, а часта праграмуе і будучыню, тэкст, зразуметы ў сваёй эстэтычнай функцыі, дазваляе кожнаму ажыццяўляць эмацыянальную рэфлексію, шукаць і знаходзіць уласныя асобасныя сэнсы, што так неабходна сёння ў нестабільным грамадстве з дэфіцытам духоўнасці і распаўсюджанасцю маскультуры.

Прывядзём некаторыя прыклады ўспрымання студэнтамі твораў сучаснай беларускай літаратуры. Адразу трэба адзначыць, што ўзровень ўспрымання розніцца ў залежнасці ад ступені агульнай і мастацкай падрыхтаванасці асобы, ад складанасці самога тэксту, ад таго, нават, наколькі прыязна паставіўся да студэнта выкладчык, калі рэкамендаваў пачытаць той ці іншы твор. Адна справа, калі гэта першае знаёмства з творамі пэўнага аўтара і зусім іншая, калі гаворка вядзецца пасля перачытвання яго тэкстаў, тым больш, пасля самастойнага пошуку новых тэкстаў. Найбольш поўнае і глыбокае разуменне мастацкіх тэкстаў, безумоўна, выяўлялася ў тых студэнтаў, якія пісалі рэфераты або курсавыя працы па творчасці асобных аўтараў, разглядаючы яе ў межах спецыяльных або агульных праблем культуры, а таксама ў тых, хто браў удзел у студэнцкіх навуковых канферэнцыях.

Вось як, напрыклад, разважае пра вершы А. Сыса студэнтка пасля першага прачытання яго паэмы “Алаіза.”. “Гэта імя для мяне новае, як і вершы, гаворыць дзяўчына і працягвае. − У паэта няма пафасных у афіцыйным сэнсе выразаў, а ёсць размоўная інтанацыя. Ёсць шчырасць і патрыятызм, адчуваецца: сам з народа. Шмат паўтораў, яны, як рытм сэрца. Пачуццё болю, смутку, трывогі, роздуму і адначасова вера ў Беларусь. Тэма паэта, лёсу, жыцця і смерці. Вобраз крыві вельмі часта. Думаю, гэта сімвал кроўнай сувязі з народам, са сваёй зямлёй. Прадчуванне трагізму. Не зразумела паэму “Алаіза”, ні па змесце, ні па структуры. Затое “Пан Лес”, па-мойму, сімвалізуе сілы народныя, супольнасць, адраджэнне. Шмат вершаў-прысвячэнняў, як сябрам, так і паэтам-класікам, А. Гаруну, напрыклад. Наогул, мне яго паэзія спадабалася”.

Як бачым, выказванне даволі змястоўнае, у цэлым, правільнае, хаця і патрабуе глыбейшага асэнсавання творчасці А. Сыса. Звычайна студэнты выказваюцца больш сцісла, на ўзроўні “падабаецца – не падабаецца, “зразумела – не ўсё зразумела”. Паглыбіць першае чытацкае ўяўленне часта дапамагае парада выкладчыка прачытаць уголас той тэкст або ўрыўкі з яго, які чымсьці прыцягнуў увагу напачатку. І тады праз чытанне для другога (для значымага другога, як сказалі б псіхолагі), а фактычна праз перачытванне, з’яўляецца лепшае разуменне мастацкага твора для сябе, бо ў свядомасці, напэўна, адбываецца дапрацоўка, якую вымагаюць самі зносіны, дыялог чытача з аўтарам, “справакаваны” чытачом-выкладчыкам. Яшчэ адзін педагагічны прыём, які дае добры вынік ва ўсведамленні студэнтам адметнасці стылю або ўсёй творчасці аўтара, што жыў ці жыве на мяжы ХХ – ХХІ ст.ст., - гэта дарэчы прыведзеная асабістая ацэнка або спасылка на абагульняльнае выказванне дасведчанай і аўтарытэтнай асобы. У гаворцы, напрыклад, пра А. Сыса “спрацоўвае” такое шчыра-спавядальнае слова маладой таленавітай паэткі В. Куставай: “Анатоль Сыс – як ніхто іншы – абсалютна адчуваў, што ягонаму натхненню не злятаць з пухнатых аблакоў вясёлкамі ды пялёсткамі, а прыдушваць за гарляк, за дыхла да страты прытомнасці, калі боль распірае нутро і робіцца нетрывучым, пякельным – каб высекчы, выкрычаць, вылаяцца скрываўленым вершам. Такім было ягонае натхненне. Натхненне з болю. Вобраз, які мог найяскравей выявіць сутнасць Анатолевай паэзіі… Раскрыжаванае сэрца ў агні, праз якое прараслі парасткі жыта” [3, с. 301]. Своеасаблівым варыянтам эмацыянальнай і слушнай ацэнкі творчасці аднаго паэта другім, не менш таленавітым, можа стаць выказванне пра А. Сыса Уладзіміра Някляева. Прывядзём яго тут у скарочаным варыянце: “Яго месца побач з Купалам, Коласам, Багдановічам… З сучаснікаў – побач з Барадуліным… Напісаў ён не многа… Выдыхаючы ў вершы ўсяго сябе, колькі цябе ёсць, многа не напішаш. Многа – гэта пустата. А ў яго амаль кожны радок – крываток, намаганне духу. Барацьба з пустатой, што запаўняе абыякавае неба” [4, с. 505]. Ацэнкі перагукваюцца па змесце, але розныя па вобразнасці, якая выступае не менш важкім крытэрыем у мастацтве слова і ў эстэтычным выхаванні студэнтаў.

Прывядзём яшчэ два прыклады з практыкі зносін са студэнтамі ў працэсе вывучэння імі беларускай літаратуры. Выказванні, на нашу думку, вылучаюцца дастатковай прадуманасцю і доказнасцю, хаця ацэнкі тэкстаў паэтаў дыяметральна супрацьлеглыя. Адно з іх тычыцца цыкла твораў Алеся Разанава, змешчаных у часопісе “Дзеяслоў” [5], другое – цыкла тэкстаў Зміцера Вішнёва, таксама ўзятых з “Дзеяслова” [6]. Вось як ацэньваецца падборка пункціраў А. Разанава “Воплескі даланёю адною”. “Я так зразумела, − гаворыць студэнтка, што пункціры – гэта невялічкія вершы у 3-4 радкі, як правіла, без рыфмы, але з глыбокай думкай, нават афарызмам. Думка нечаканая, таму яна ўражвае, як і яе слоўная абалонка. Словы тут не простыя, а з сугуччаў, з гукаў і цэлых складоў, якія паўтараюцца, пераклікаюцца, прыцягваюць увагу да сэнсу. Гэта не проста гульня слоў, хаця, канешне, гульня ёсць, але ў культуры гэта натуральна, гульня як з’ява культуры, як свята. А тут яна як з’ява паэзіі, як прыпадабненні, як элемент сувязі ўсяго з усім у нашым жыцці. На першы погляд, паэт вядзе гаворку пра простыя рэчы, з’явы прыроды ці побыту: дождж, гром, траву, качку, казу, дзядоўнік, сабаку, лодку, цягнік і г. д. Але пастаўленыя ў суадносіны з унутраным светам чалавека, з яго перажываннямі, яны як бы выпраменьваюць нечаканыя сувязі яго з усім, што існуе на свеце: сувязі прыроды – духоўнасці – слова як знаку і сімвала духоўнасці. Адбываецца пры чытанні як бы адкрыццё вось гэтай гармоніі, а не раз’яднанасці чалавека з Сусветам. І яшчэ кожны раз здзіўляе эканомнасць маўлення, прыгажосць нашай мовы. Вось, напрыклад: “Мае сябе – спявае ручай, а сумёт нямы”. Я так разумею сэнс сказанага: тое, што ў руху, − выказвае сябе, а ў статыцы патаемнае бязмоўнае, яго не адчуеш. Або вось якія сугуччы: “Вагаецца вецце за вокнамі і адтуль тлумачыць, што тут утульна”. Або вось узор еднасці прыроды і чалавека: “Па самае горла: увайшлі ў раку гарлачыкі і чалавекі”. Нельга пераставіць ці зблытаць ніводнага слова, на тое яна і паэзія, цуд яднання слова і сэнсу. Думаю, аўтар – паэт і даследчык адначасова”. Да зусім слушных разважанняў студэнткі выкладчыку застаецца толькі дадаць, што эсэістычнае мысленне – відавочная прыкмета мастацкай свядомасці Алеся Разанава, як і шмат каго з іншых пісьменнікаў памежжа ХХ–ХХІ стагоддзяў.

На жаль, гэта не адносіцца да Зміцера Вішнёва, таксама таленавітага літаратара, якому якраз не хапае “энергаёмкасці” мастацкага слова. Яго вершы і прозу студэнты не ўспрымаюць, а калі і пачынаюць разумець, то выказваюцца негатыўна. Вось адзін з прыкладаў найбольш усвядомленага водгуку. Гаворка ідзе пра цыкл З. Вішнёва “Караваны слоў”. “Мы хочам, пачынае студэнт, - каб вершаваныя радкі складалі нешта цэлае: ці думку-пачуццё, ці вобраз прыроды, партрэт чалавека – лірычнага героя ці самога аўтара, каб былі настраёвымі, светлымі. А калі такога няма, ці калі настрой замест светлага, нейкі злосны, нават, агрэсіўны, калі людзі і іх рэчы выглядаюць няздарнымі, гідкімі або нахабнымі, то можна згадзіцца з самаацэнкай аўтара. Мабыць, сапраўды ў такіх вершах “словы нагадваюць піўную пену”, думкі – скарпіёнаў, а аўтар “караванаў слоў” і насамрэч падобны да “дробнабуржуазнага псіха”, як сам ён сябе называе, толькі не на “антысавецкага”, а хутчэй за ўсё на антылюдскага, антыгуманнага”. Як бачым, выказванне даволі катэгарычнае, па-юнацку максімалісцкае, але ў слушнасці маладому чытачу не адмовіш.

Такім чынам, з усяго сказанага можна зрабіць наступныя высновы. Па-першае, успрыманне студэнтамі-культуролагамі беларускай паэзіі, створанай на мяжы ХХ–ХХІ стагоддзяў, павінна быць педагагічна арганізаваным, для таго каб яно не стала хаатычным, фрагментарным, ці каб, наогул, з поля зроку моладзі не выпала сучаснасць як найважнейшы этап гісторыі беларускай літаратуры і культуры. Адных толькі лекцый і семінарскіх (практычных) заняткаў, на нашу думку, тут недастаткова, асабліва ва ўмовах дэфіцыту вучэбнага часу. Патрэбна таксама ўласная ініцыятыва выкладчыка ў налажванні зацікаўленых, прыязных адносінаў паміж ім і студэнтамі, а таксама студэнтаў паміж сабой.

Пры гэтым крытэрыямі ацэнкі новых мастацкіх твораў для студэнтаў выступаюць іх дасведчанасць у сутнасці пануючых мастацкіх кірункаў, плыняў, з’яў свайго часу і эстэтычны (а не ідэалагічны або маральны ) падыход да аналізу і інтэрпрэтацыі тэксту.

На паўнавартаснае, эстэтычнае ўспрыманне студэнтамі сучаснай беларускай паэзіі ў значнай ступені ўплывае выкладчык літаратуры, і не толькі як яе знаўца, як прафесіянал, але і як асоба. Ад яго мастацкага густу, педагагічнага такту, чалавечай дабрыні, веры ў магчымасці і здольнасці студэнта, часта залежаць яго поспехі ў адукацыі, абуджэнне чытацкай зацікаўленасці, даследчыцкага пошуку, яго творчыя дасягненні.

Чытанне і перачытванне студэнтамі тэкстаў спачатку зусім не знаёмых беларускіх паэтаў, пасля знаёмых толькі часткова, з’яўленне патрэбы самастойна знаходзіць і працаваць з мастацкімі тэкстамі дапамагаюць выкладчыку забяспечваць пэўны мінімум ведаў пра літаратурны працэс у нашай краіне, і разам з тым разнявольваюць асобу студэнта як у плане маўлення па-беларуску, так і ў жаданні даць уласную аб’ектыўную ацэнку твора ці творчасці пэўнага аўтара, параўнаць яго з іншымі славутымі постацямі ў заходнееўрапейскіх або амерыканскай літаратурах, якія вывучаюцца больш дэталёва, чым беларуская. Інакш кажучы, самастойны чытацкі дыялог з айчынным пісьменнікам выводзіць студэнта на абсягі сусветнай літаратуры, далучае да самога сябе як асобы, здольнай да творчасці ў галіне літаратуры, іншых відаў мастацтва, да ўласных інтарэсаў як будучага спецыяліста- культуролага.

Сучасная беларуская паэзія на памежжы стагоддзяў – плынь шырокая, разнавектарная, ахоплівае сабой як вартасці, дасягненні, так і выявы заняпаду мастацкасці і маральнасці. Таму тактоўнае і своечасовае кіраўніцтва чытацкімі запытамі ды зацікаўленнямі студэнтаў з боку выкладчыка ёсць своеасаблівая педагагічная “прышчэпка” супраць распаўсюджанага цынічнага “сцёбу”, які не спыняецца нават перад святынямі (тыпу “Увесь Белліт – графаманія ў параалімпійскім вазочку”), супраць смакавання брыдотаў, прымітыву і звычайнай неадукаванасці. Справа выкладчыка, на нашу думку, даць студэнтам такія эталоны, меры мастацкай вагі, глыбіні, каб аберагчы іх ад падробак пад мастацкасць, ад “бурапены”. Узорамі сапраўднай мастацкасці выступае тут паэзія: Р. Барадуліна, Г. Бураўкіна, У. Някляева, Н. Гілевіча, А. Сыса, а з маладых – творчасць В. Куставай, М. Мартысевіч, В. Морт, В. Жыбуля, В. Бурлак, А. Хадановіча і некаторых іншых сучаснікаў, а то і амаль што аднагодкаў студэнтаў.

______________________________

1.Максімовіч, В. А. Беларускі мадэрнізм у школьным і вузаўскім навучанні/ В. А. Максімовіч // Літаратурная адукацыя ў Беларусі на сучасным этапе: новыя падыходы і тэндэнцыі: зб. навук. арт. Мінск, 2008. − С. 126–135.

2. Васючэнка, П. В. Ад тэксту да хранатопа : артыкулы, эсэ, пятрогліфы. / П. В. Васючэнка Мінск, 2009.

3. Кустава, В. У абліччы адчаю. Штрыхі да партрэту паэта Анатоля Сыса / В. Кустава // Дзеяслоў: Галіяфы,. 2008. − № 5. − С. 299–310.

4. Някляеў, У. Выбраныя творы. /У. Някляеў. − Мінск, 2010.

5.Разанаў, А. Воплескі даланёю адною./ А. Разанаў // Дзеяслоў. – 2007 −№ 39. − С. 5–15.

6.Вішнёў, З. Караваны слоў./ З. Вішнёў // Дзеяслоў. – 2007 − № 31. − С. 90–97.
О. И. Царева (Минск)