ЕСІМДІК. МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫ

 52
көз я бетпе-бет сөйлесіп тұрған екі адамнан басқаның бəрі (адам ба, зат па-
бəрібір)-ол болады. Ал, мен тек бірінші жақ (сөйлеуші я айтушы болады да), 
сен-тыңдап, сөйлесіп тұрған адам демек, сөйлеуші мен (менімен) əңгімелесіп 
отырған адам болып шығады. Сонымен жоғарыдағыдай дара тұрған 
сөйлемдердегі есімдіктердің дəлді мағыналары бірден айқын болмайды. 
Есімдіктердің дəлді мағыналары, егер екі я одан да көп адам сөйлесіп 
отырған жағдайда (диалогта) қолданылса, сол сөйлемдерден бұрын айтылып, я 
аталып өткен сөйлемдермен байланысты аңғарылады. Ал ондай есімдіктер 
монолог түрінде айтылған я жазылған сөйлемдерде қолданылса, олардың дəлді 
мағыналары яғни олар туралы мəлімет, сол сөйлемдерден бұрын айтылған я 
жазылған сөйлемдермен байланысты анықталады. Мысалы: Мен жаратпаған 
атшыға қарап едім, ол «тек»отыр дегендей басын шайқап, ернін тістей қойды 
деген мысалды алсақ, сөйлемдегі ол деген сөздің дəл кім екенін бірінші 
сөйлемдегі атшы деген сөзден аңғарамыз. Сол сияқты: кімді айтса, сол келеді 
деген мақалдағы кімді, сол деген есімдіктердің де кімді нақтылы білдіріп 
тұрғанын, яғни дəлді мағыналарын бұрынғы сөйлемде аталған адамға қарап 
барып аңғарамыз. Шынында ол, мен деген есімдіктерді алсақ, əркім я əр адам, 
ол да, мен де бола алады. 
Есімдіктердің мағыналары қаншама жалпы болғанымен, олар (есімдіктер) 
қандай сөздердің орнына қолданылуына қарай, сол сөздердің негізгі 
мағыналарына сəйкес (заттық, сындық, сандық т.б.) зат немесе заттық белгімен 
байланысты ұғымдарға ұштасып жатады. Мысал үшін сен, ол жіктеу 
есімдіктерін, бұл, сол сілтеу есімдіктерін, кім, не, қай сұрау есімдіктерін 
алайық. егер осы есімдіктердің негізгі мағыналарын саралап қарайтын болсақ, 
қандай сөздердің орнына қолданылуына байланысты, біріншіден заттық 
ұғымды білдіретін сөздердің орнына қолданылатын есімдіктер, екіншіден 
заттың белгісін білдіретін сөздердің орнына жұмсалатын есімдіктер болып 
іштей екі жікке бөлінеді. Сонда сен, ол кім, не есімдіктері заттық ұғымды 
білдіретін сөздердің бұл. Сол, қай есімдіктері белгі атаулының орынбасарлары 
болып шығады. 
Осындай екі жік сөздерді, біріншіден заттық ұғымды білдіретін сөздердің 
орынбасарлары-субстантивтік есімдіктер, екігшіден заттың белгісін білдіретін 
сөздердің орынбасарлары-атрибутивтік есімдіктер деген екі салаға бөлінеді. 
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздердің тобына 
қосылады, ал олардың түрленуінде, жалпы алғанда есімдерге ұқсастықтар 
болмағанамен, өздеріне тəн ерекшеліктері де бар. Мысалы, субстантивтік 
есімдіктер қолданылуы ретіне қарай зат есімдер сияқты көптеліп те, тəуелденіп 
те, септеліп те, жіктеліп те қолданыла беретін болса, аттрибутивтік есімдіктер 
дəл өз мағынасында нағыз сын есімдер ретінде қолданылып тұрғанда, 
грамматикалық жағынан түрленбейді, демек, грамматикалық формаларының 
ешбірін де қабылдамайды.
Есімдіктердің бəріне де тəн, бəріне де ортақ деп есептерліктей я 
танырлықтай белгілі бір жүйелі формалары немесе өзгеру тəсілдері жоқ. Бұл 
ерекшелік негізінде есімдіктердің іштей субстантивтік жəне аттрибутивтік 
болып мағыналық екі жікке бөлінуімен байланысты. 
Есімдіктер шығу төркіні жағынан екі топқа бөлінеді: оның бір тобына өте 
ерте заманнан келе жатқан байырғы (көне) түбір есімдіктер енеді де, екінші 

 53
тобына тіліміздің даму, жетілу процестерімен байланысты, кейінгі замандарда 
пайда болған, демек, соңғы кездерде туып қалыптасқан есімдіктер жатады. 
Алғашқы топқа жататын есімдіктер əрқашан негізгі түбір сөздер сыпатында 
болады. Бұған мен, сен, ол, біз, сіз, кім? не? қай? міне, бұл, сол, осы т.б. сияқты 
қазіргі кезде бөлшектеп талдап жатуды қажет етпейтін түбір тұлғалы сөздер 
жатады. Бұл аталған есімдіктердің ішінен не сөзінен өзгелері тарихи тұрғыдан 
алып қарағанда, ме-н, се-н, о-л (н), бі-з, сі-з, қа - й (н), кі-м бөлшектенетіні 
жайында есте болғаны жөн. 
Есімдіктердің екінші (жаңа) тобына мынадай үш түрлі есімдік сөздер 
жатады: Біріншіден, бұған белгілі бір категорияға тəн сөздердің мағыналары 
өзгере келе есімдіктер дəрежесіне ауысуы арқылы, демек, лексикалық жолмен 
жасалған: бір, бар, біреу, бүкіл, түгел т.б. сияқты есімдіктер əр, күллі, пəлен 
сиқты басқа (араб, парсы ) тілдерінен ауысып енген сөздер жатады. 
Екіншіден, морфологиялық тəсіл арқылы жасалған сөздерге сұрау жəне 
сілтеу сияқты негізгі түбір есімдіктеріне мысалы -у элементінің (нұсқау, сілтеу 
мəнін білдіретін форма) қосылуы арқылы жасалынған мына-у, ана-у, сона-у 
тəрізді есімдіктер жатса, сонымен бірге, оларға əр қилы формалар арқылы 
жасалған: барлық, барша, қанша, неше, қандай, нешінші тəрізді есімдіктер де 
жатады. 
:шіншіден, синтаксистік тəсіл арқылы жасалынған есімдіктер тобына 
бірдеңе, бірнеше, кейбіреу, əлдекім, əлдеқашан, əлдеқайда, əлдеқайдан, 
əлдеқалай, əрбір, ешкім, ешқайсы, ешқандай сияқты жеке сөздерден құралу 
арқылы жасалынған күрделі есімдіктер жəне кімде-кім, қай-қайсы, бірде-бір 
сияқты қосарланып қолданылатын күрделі есімдіктер жатады. 
Синтаксистік жағынан есімдіктер əр түрінің ерекшеліктеріне қарай, 
демек, қай сөз табының орнына жүретініне қарай, бастауыш та, толықтауыш та, 
анықтауыш та, баяндауыш та болып қызмет атқара береді. Дегенмен, 
мағыналық ерекшеліктеріне қарай, əрбір есімдік белгілі бір синтаксистік 
қызметтерге бейім болып отырады. Мысалы, субстантивтік есімдіктер 
сөйлемнің барлық мүшесі болатын болса, аттрибутивтік есімдіктер негізінде 
анықтауыш болып қызмет атқаруға бейім тұрады да, сөйлемнің өзге 
мүшелерінің қызметін тек субстантивтенген жағдайда ғана атқара алады. 
Қазақ тілінде есімдіктер сан жағынан көп емес, небəрі алпыс - жетпіс сөз. 
Бірақ олардың атқаратын қызметі орасан зор. 
Мағыналарына қарай есімдіктер мынадай топтарға бөлінеді: жіктеу 
есімдіктері, сілтеу есімдіктері, сұрау есімдіктері, өздік есімдігі, белгісіздік 
есімдіктері, болымсыздық есімдіктері,жалпылау есімдіктері. 
Жіктеу есімдіктері. Жіктеу есімдіктеріне мен, сен, ол, біз, сендер, сіздер, 
олар деген сөздер жатады. Жіктеу есімдіктері сан жағынан аз болғанымен, 
қызметі жағынан есімдіктердің ішіндегі аса жиі қолданылатын тобы. Жіктеу 
есімдіктері үнемі жақтық ұғыммен байланысты келеді. Сол себепті олар ылғи 
адаммен байланысты, демек, сөйлеуші, тыңдаушы жəне бөгде кісі деген 
ұғымдармен байланысты қолданылады. 
Жіктеу есімдіктерінің Ш жағы əдетте, сілтеу есімдігімен ортақ болып
келеді. Қазақ тіліндегі жіктеу есімдігінің III жағы деп есептелетін ол деген сөз 
кейде сілтеу есімдігі ретінде жұмсалады. 

 54
Жіктеу есімдіктерінің белгілі бір жақты нақтыетіп көрсетуі əрқашан 
сөйлеуші адаммен таығыз байланысты болады, демек, сөйлеушінің өзге 
адамдарға қатынасы қай дəрежеде болатындғығына орай жəне соған лайықты 
анықталыр отырылады. Мысалы, екі кісі өзара əңгімелесіп отыратын жағдайда 
олардың қайсысы сөйлеуіне байланысты жақтық ұғым да ауысып отырады. 
Яғни, сөйлеуші адам қолданатын «мен» I жақ, екінші адам сөйлегенде «сен» II 
жақ болып кетеді «керісінше, алғашқы тыңдаушы екінші кісі қолданған «сен» 
II жақ деген ұғым ауысып I жаққа «менге» айналады. 
Есімдіктердің де септелу жүйесі басқа есімдермен негізінде бір ізді 
болғанымен, олардың əр тобына тəн кейбір ерекшеліктері де жоқ емес. Мысалы 
жіктеу есімдіктерінің жекеше түрлері төмендегіше септеледі:
Атау: мен, сен, ол, 
Ілік: менің, сенің, оның, 
Барыс: маған, саған, оған, 
Табыс: мені, сені, оны, 
Жатыс: менде, сенде, онда, 
Шығыс: менен, сенен, онан, 
Көмектес: менімен, сенімен, онымен. 
Жіктеу есімдіктерінің жіктелуінде де ерекшелік бар. Оларға жіктік 
жалғаудың 
барлық 
жақтарының 
қосымшалары 
қосыла 
бермейді. 
Баяндауыштың (жіктік) жалғау жіктеу есімдіктері баяндауыш қызметінде 
жұмсалғанда, бастауыштың жақтық мағынасын қармастан баяндауыштың 
жақтық мағынасына қарай жалғанады. Мысалы: Оқушы менмін, тыңдаушы 
сенсің дегенде грамматикалық бастауыштар III жақта да, баяндауыштар I, II 
жақтарда айтылған. I, II жақ жіктеу есімдіктері ерекше бір жағдайда болмаса 
тəуелденбейді, тек III жақтық есімдік ғана тəуелденеді. Мысалы, ол - олым, 
оныңыз, онысы. 
Сілтеу есімдіктері. Сілтеу есімдіктеріне бұл, осы, сол, анау, мынау, сонау, 
осынау, ана, мына, сонау деген сөздер жатады. Бұл есімдіктер негізінен алғанда 
сілтеу, көрсету, нұсқау сияқты шарттарды білдіріп, қай, қайсы деген сұрақтарға 
жауап беретін аттрибутивтік сөздер. Дегенмен сілтеу есімдіктерінің 
барлығының мағыналары бірдей бір дəрежеде бола бермейді. Сілтеу 
есімдіктерінің мағыналарын екі тұрғыдан қараған жөн. 1. Сілтеу есімдіктерінің 
мағыналарын кеңсітік аралықты я топографиялық кеңістікті білдіру 
тұрғысынан қарау, 2. Олардың мағыналарын уақыт аралығын я хронологиялық 
мерзімді білдіру тұрғысынан қарау қажет. 
Топографиялық кеңістікті білдіру тұрғысынан қарағанда жіктеу 
есімдіктері мынадай екі түрлі жікке бөлінеді: Осы, бұл, мына, мынау, осынау, 
міне есімдіктері жақындағы затқа я құбылысқа нұсқау үшін қолданылады да ол, 
сол, сонау, түу есімдіктері сəл де болса алысырақтағы заттар мен құбылыстарға 
нұсқау үшін қолданылады. 
Сілтеу есімдіктерін хронолоиялық тұрғыдан қарағанда бірде нұсқай 
айтылатын заттар мен құбылыстарға сөйлеу кезеңінен бұрын белгілі болып 
ескертілген, соларқылы сөйлеуші мен тыңдаушыға белгілі болған жағдайда 
қолданылса, бірде өзінен кейінгі сөздермен түсіндірілетін яғни кейінірек 
баяндалып сыры ашылатын мəнде қолданылады. 

 55
Сілтеу есімдіктері таза аттрибутивтік күйде тұрғанда ешуақытта 
септелмейді, көптелінбейді жəне тəуелденбейді. Олар заттық ұғым беріп 
субстантивтенгенде ғана септік, тəуелдік жəне көптік жалғауларды 
қабылдайды. Бұлардың септелуі жіктеу есімдіктеріне ұқсас болады. 
Сұрау есімдіктері. Сұрау есімдіктері мыналар: кім
? не? неше? қай?
қандай
? қанша? қалай? қашан? Бұлардан басқа да бірнеше сүрау есімдіктері 
бар. Бірақ олар белгілі жолдармен жоғарыда көрсетілген негізгі сұрау 
есімдіктерінен жасалған есімдіктер. Мысалы нешеу
? нешінші? деген сұрау 
есімдіктері сан есімдердің морфологиялық формаларына сəйкестеніп, демек сан 
есімнің қосымшалары арқылы неше деген негізгі сұрау есімдігінен жасалған. 
Қайсы
? қайдан? қайда?-сияқтылар қай? деген негізгі сұрау есімдігінен 
туған. Қалай есімдігіндегі жұрнақ -лай (осылай, солай) қосымшасымен 
байланысты, сонымен қай
? қайсы? қайда? қайдағы? қандай? қанша? қалай? 
қашан
? қашаннан? қашанғы? деген есімдіктер қай, қан, қа деген бір төркіннен 
туып көнеленіп қалыптасқан сөздер. Морфологиялық жағынан сұрау 
есімдіктерінің ішінен кім
? не? қайсы? нешеу? сияқтылар септеліп те, 
тəуелденіп те, жіктеліп те қолданыла береді. Сұрау есімдіктерінің бəрі көпше 
түрде өзгермейді, тек кім
? не? неше? дегендер ғана көптеледі. Сұрау 
есімдіктерінен кім
? не? қандай? қанша? қалай дегендер жіктеледі. 
Өздік есімдік. Қазақ тілінде өздік есімдікке жалғыз ғана өз сөзі жатады. 
Бұл есімдік көбінесе өзім, өзі, өзіңіз деген сияқты оңаша жəне ортақ тəуелдеулі 
түрде қолданылады. Мысалы: Өзің жүрген жақтан өзің тауып келген жол бар 
ма
? Өздік есімдіктің тəуелдеулі формада қолданылуында мынадай екі түрлі 
ерекшелік бар. 1. Жіктеу есімдіктері қабаттасып та, қабаттаспай да 
қолданылады. Ө:здік есімдік тəуелдіктің қай жағында тұрса қабаттасатын 
жіктеу есімдігі де сол жақта қолданылады. Мысалы, Мен өзім, сіз өзіңіз, олар 
өздері. 2. Тəуелдеулі өздік есімдік сөйлемде бастауыш болса жақ жағынан 
жіктік жалғауды тікелей өзіне бағындырады, демек бастауыш болатын өздік 
есімдік тəуелдіктің қай жағында тұрса баяндауыш та жіктіктің сол жағында 
тұрады, ал тəуелдеулі зат есімдерде ондай қасиет жоқ. Мысалы: Өзім келдім, 
досым келді. 
Өздік есімдік зат есімнен бұрын айтылғанда ілік жалғаулары түсіріліп 
қолданылып үнемі анықтауыштық қызмет атқарады. Мысалы, өз кітабым, өз 
кітабың. 
Белгісіздік есімдіктер. Белгісіздік есімдіктердің жасалуына əр, бір, əлде 
деген үш сөз ұйытқы болып қызмет атқарады, белгісіздік есімдіктер осы 
сөздердің кейбір басқа есімдіктермен бірігуі арқылы жасалады. Мысалы: 1. 
біреу, кейбіреу, қайсыбір, əрбір, бірнеше, бірдеме 2. əркім, əрне, əрқайсы, 
əрқалай, 3. əлдекім, əлдене, əлдеғайдан, əлдеқашан. 
Белгісіздік есімдіктер деп мағыналары жағынан заттар мен 
құбылыстарды нақтылы түрде білдірмей белгісіз мəнде айтылатын сөздерді 
айтамыз. Мысалы: Қыр жолаушысы сиқтанған біреу кіріп келді дегенде кімнің 
келгені белгісіз. 
Белгісіздік есімдіктерінің бір, біреу, кей дегендері басқа сөз таптарынан 
лексикалық жолмен ауысқан: əр, əлде, бірдеңе, бірнеше, кейбір, əлдекім, 
əлденеше, əркім, əрне, əрқайсы, əрбір т.б. құрылымы жағынан морфологиялық 

 56
жолмен жасалған күрделі есімдіктер. Бұл есімдіктер заттық ұғымды білдіреді 
де зат есімше өзгереді, мысалы, əркім, əрне, біреу, кейбіреу, бірдеме дегендер 
сөйлемде субстанциялық (бастауыш, толықтауыш) қызмет атқара алады. Ал 
кейбіреулері затты анықтайды (кейбір, қайбір, қайсыбір, əлденеше, бірнеше), 
енді біреулері пысықтауыш мүше болып (əлдеқалай, əлдеқашан) қызмет 
атқарады. 
Болымсыздық есімдіктері. Болымсыздық есімдіктер негізінен еш деген 
сөзбен кейбір есімдіктердің бірігуі арқылы жасалады. Мысалы, еш, ешкім, 
ешбір, ештеңе, дəнеңе, ешқашан, ешқандай. Болымсыздық сөйлемде 
болымсыздық мағына тудыратын емес, жоқ деген сөздермен жəне етістіктің 
болымсыз түрімен байланысты қолданылады. Бұлардың ішінен заттық ұғым 
білдіретіндері ешкім, ештеме, ештеңе, ешқайсы дегендер. Ешбір, ешқандай 
дегендер - аттрибутивтік ұғымдағы сөздер. 
Болымсыз есімдіктер жіктік жалғауын қабылдамайды. Көптік жалғау 
тəуелдік жалғауларымен қоса-қабат ештемелері, дəнеңелері деген сияқты түрде 
ғана жалғанады. Сол сияқты болымсыз есімдіктерінің тəуелденуі мен септелу 
жүйелері де біркелкі болып келмейді. 
Жалпылау есімдіктері. Жалпылау есімдіктеріне бəрі, барлық, барша, бар, 
күллі, бүкіл, түгел деген сөздер ғана жатады. Жалпылау есімдіктері деп мағына 
жағынан кем дегенде екі я одан да көп заттар мен құбылыстарды жинақтай атау 
үшін қолданылатын сөздерді айтамыз. Жалпылау есімдіктерінің ішінен бəрі 
деген атау формада субстанциялық ұғымды білдіреді де,басқалар атау формада 
аттрибутивтік ұғымдарды білдіреді. Жалпылау есімдіктерінің ішінен бар, бүкіл, 
күллі сөздері лексикалық жолмен өзге сөз таптарынан ауысқан, бəрі барлық, 
барша сөздері морфологиялық тəсіл арқылы бар есімдігінен жасалған. Бірақ бұл 
сөз де əуелдегі бар (жоқ деген сөздің антонимі) деген есімнен прономиналдану 
негізінде пайда болған. Бар, барлық, барша есімдіктеріне тəуелдік жалғаулары 
оңаша жəне ортақ түрінде жалғана береді де, бүкіл, күллі, бүтін есімдіктеріне 
ешқашан да жалғанбайды. Жіктік жалғаулары да жалпылау есімдіктерінің 
ешбіріне жалғанбайды. Жалпылау есімдіктерінің ішінде тек субстантивтенген 
түрлері тəуелденіп барып ғана септеле алады. 
Жалпылау есімдіктері негізінен алғанда сөйлемде анықтауыш болып 
қызмет атқарады. Бірақ оның өзі де жалпылау есімдіктерінің бəріне бірдей 
қызмет емес. Ө:йткені олар ретіне қарай, толықтауыш мүше болып та 
жұмсалады, бірақ ешуақытта да пысықтауыш болып қызмет атқармайды. 
Мысалы Барлық көш иесіз тұл кетіп бара жатқан анау қаралы киім, тұл ат-
баршасы осы барлық қауымның қайғысын Абайға өзгеше терең түсіндірді.
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
1. Есімдіктерге жалпы сипаттама берің. 
2. Есімдіктердің есім сөздерге бірлестік қатысы қандай
? 
3. Есімдіктер шығу төркіні жағынан неше топқа бөлінеді
? 
4. Байырғы есімдіктерге қайсы есімдіктер жатады
? 
5. Қазіргі қазақ тіліндегі есімдіктер қандай тəсілдер арқылы жасалады
? 
6. Есімдіктер мағыналарына қарай неше топқа жіктеледі
? 
7. Жіктеу есімдіктеріне қай есімдіктер жатады
? 

 57
8. Жіктеу есімдігі мен сілтеу есімдіктеріне ортақ қай есімдік
? 
9. Cұрау есімдіктерінің жасалуына қай есімдіктер негіз болған
? 
10. Белгісіздік есімдіктері қай сөздердің негізінде жасалады
? 
11. Болымсыздық есімдіктеріне қай есімдіктер жатады
? 
12. Жалпылау есімдіктерінің негізгі ерекшеліктері қандай
? 
Пайдаланылған əдебиеттер: 
1. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, Рауан,1992ж. 
2.Н. Оразақынова, Ж.Исаева, Г.Сулеева Қазақ тілі. (Сөзжасам,
морфология.Алматы. 2004 
3. А.Ибатов. Қазақ тілі морфологиясының тарихы. 1997 ж. 
4. Ə.Төлеуов. Қазақ тіліндегі есімдер. Алматы, 1996 ж. 
5. Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1990. 

жүктеу/скачать 0.7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: