Модальділік және сөйлемнің коммуникативті функциясы

Модальділік категориясы және сөйлемнің коммуникативті функциясы арасындағы өзара қатынасты зерттеуге деген қызығушылық лингвистикада функционалды бағыттың пайда болуынан бастап артты. Осы кезеңнің мақсаты сөйлемнің келесі функционалды түрлерін анықтау болды: хабарлы, болымсыз, лепті және сұраулы. Ф.А.Агаеваның пікірінше кез келген сөйлемге модальділік тән. Осыған орай модальділік категориясының сөйлемнің барлық функционалды түрлеріне тән екендігі дау туғазады [39].

М.Грепль, В.В.Виноградов, В.Г.Адмони сияқты авторлар модальділік категориясы және сөйлемнің коммуникативті функциясы арасындағы өзара байланысты қарастырады.

М.Грепль пікірінше айтылғанның модальділігі үш аспектімен құралады: жалпы модальділікпен, волюнтативті модальділікпен және шындық модальділігімен. Жалпы модальділіктің мәні сөйлеуші сөйлемнің грамматикалық формуласын қарым-қатынас жасау барысында сұрақ, тілек, бұйрық ретінде жүзеге асырады.

В.В.Виноградов және В.Г.Адмони модальділік категориясын функционалды синтактикалық категория ретінде қарастыру барысында оның құрамына айтылғанның коммуникативті мақсатын қосу керектігін айтады және оған қоса модальділік пен сөйлеушінің арасындағы пиғылын көрсету керек. Хабарлы (болымды, болымсыз) сөйлемдерді модальді сөйлемдер қатарына жатқызудың жақтаушылары мен осы пікірге қарсы келетіндер де бар [40].

В.Г.Адмонидің пікірінше хабарлы және болымсыз сөйлемдер өздерінің модальді сипаттамасына қарай, яғни мазмұнның шындыққа қатыстылығының деңгейін бағалаумен ажыратылады және ол оларды ажырату пікірін растайды. Г.А.Золотованың пікірінше Мен айттым және Мен айтқан жоқпын деген сияқты сөйлемдердің мазмұнның шындыққа қатыстылығының деңгейін бағалаумен ажыратылмайды және ол модальділік және сөйлемдердің коммуникативті функциясының сәйкес келмейтіндігін айтады.

Мойындамау немесе теріске шығару сөйлемде айтылатын іс жайлы немесе сипатты жоққа шығарады. Демек, модальді сөйлемдер қатарына болымды сөйлемдерді жатқызып, ал болымсыз сөйлемдерді жатқызбау орынсыз болып табылады [32].

Г.П.Немец өзінің диссертациялық жұмысында осы екі категорияның арасындағы байланысты атап көрсетеді. Кез келген хабарлау өз ішінде имплицидті түрде болымсыздықты қамтиды екен. Болымсыз немес болымды түрде айту сөйлеушінің өзіне байланысты екен [41].

Don’t forget it!=Keep it in mind!

Көрермендер өз орындарына жайғасты. Көрермендер енді орын іздемейді.

Г.А.Золотова және Т.П.Ломтев сияқты лингвисттердің пікірінше сұраулы мен болымсыз сөйлемдерді модальді сөйлемдер қатарына жатқызу қиыншылық туғызады. Г.А.Золотованың пікірінше танымдық ұстаным ол шындыққа модальды қатынас емес. Т.П.Ломтевтің пікірінше сұрақ берілген сөйлемнің сипатын өзгертпейді, ол тек кей жайттың белгісіз қалғанын ғана көрсетеді. Айтылу мақсаты мен шындыққа модальді қатынасы арасындағы өзара байланысты сараптай отырып, екі ғалам да сөйлемнің функционалды түрлері модальді болып табылмайды дейді [42].

О.А.Норк, Т.А.Палейдың жұмыстарында сұраулы сөйлем модальді сөйлемдер қаатарына жатады. Т.А.Палей құрамында есімдігі жоқ тура сөз тәртібі бар сұраулы сөйлемдер субьективті-модальді мағынаға ие деп атайды. О.А.Норк осы мәселені шешуде сұраулы сөйлемдердің интонациясына көңіл бөледі. Оның ойынша интонация арқылы сұраулы сөйлемдер болжам, және обьективті модальділікті көрсетеді [43].

I wanna go.=You wanna go?

Осы мысалға сүйенетін болсақ, біз сұраулы сөйлемде модальді реңктің көрініс тапқанын көріп тұрмыз. Осының нәтижесінде коммуникативті функциясы бар сұраулы сөйлемдер модальді мағынаға ие деуге болады.

Ал бұйрықты сөйлемдердің модальділік мағынаға ие болуы көптеген сұрақтар туғызып отыр. Д.А.Штеллинг,В.С.Храковский, А.П.Володин сынды авторлардың пікірінше болымды сөйлемдердің модальді мағынасы және коммуникативті функциясы тілектің іске қатынасынң сәйкес келуі салдарынан сәйкес келеді. Алайда кейбір бұйрықты сөйлемдер бағалауыш жағдаятпен байланы болмағандығының негізінде модальді болып қарастырылмайды. Көптеген модальді бола алмайтын сұраулы сөйлемдер мазмұнды тек нұсқау ретінде көрсетеді [44].

Put it onto the table!

Мысалда should, may, must, it is necessary сияқты сөздер қолданылған жоқ, алайда мағыналары жасырын түрде беріліп тұр. Мысалы толтырады деген сөз имплицидті түрде міндеттілік модальділігін білдіріп тұр. Сонымен бірге модальділікті имплицидті түрде берілетін көптеген нұсқауларды кездестіруге болады.

Сайып келгенде, бұйрықты сөйлемдерді тек нұсқауларға тән болғандықтан модальді сөйлемдер қатарына жатқызбау орынсыз болып табылады. Сараптаманы қорытындылай келе модальділік және сөйлемнің коммуникативті функциялары сәйкес келеді.