АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ МӘТІН МОДАЛЬДІЛІГІНІҢ БЕРІЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Алдымен мәтін түсінігіне анықтама берген жөн, өйткені дәл осы мәтінді құрастыратын модальдылық сияқты категориямен тікелей байланысты. Негізгі анықтама ретінде осы жұмыста И.Р.Галперинның мәтін модальдылығының анықтамасы алынған: «Мәтін дегеніміз-жазбаша құжат түрінде аяқталған, осы құжатқа сәйкес әдеби өнделген сөйлеу шығармашылық процессінің туындысы және тақырыбы бар және әр түрлі лексикалық, грамматикалық, логикалық және стилистикалық байланыспен байланысқан және белгілі мақсат-бағытқа және прагматикалық бағдарға ие ерекше бірліктер қатарынан тұратын шығарма [140].

Осы анықтамада мәтін жай ғана сөйлемдер бірізділігі ретінде қарастырылмағандығы маңызды. Мәтін-ол құратындардың соммасына апармайтын басқа және аса жоғара деңгейдің құрылуы. Мәтін сияқты құбылыстың сапалы өзгешелігін еске алу мәтін модальділігі оның құрамына енетін сөйлмдердегі модальділіктің соммасы бола ала ма деген сұраққа жауап беруге көмектеседі. Негізінен бола алмайтын сияқты, бірақ бұл мәтін модальділігі түсінігі бірден анық және екі ұшты емес деген сөз емес. Осыған байланысты Роджер Фаулер қызық көзқарасын білдіреді. Оның ойынша сөйлем модальділігінің теориясы толық зерттелмегендіктен, біз мәтінде қолданбалы теория құрып, оның түсіндірмелеріне сүйене алмаймыз. Осының нәтижесі ретінде қазірде бар мәтін модальділігін зерттеу тәсілдері сөйлем модальділігін зерттеу тәсілдері сияқты бір-бірінен біршама ерекшеленеді. Осыған орай бірнеше тәсілдерін қарастыруға болады [140,116].

Тіл біліміндегі әдебиетте модальдылық түсінігі бірмағыналы емес: ол түрлі анықтамалар мен түсіндірулерді біріктіреді. Сонымен бірге әр түрлі тіл бірліктерінің модальдық мағынасын дәстүрлі зерттеуден, мәтін модальдылығының мазмұнды өңдеудің түрлі-түрлі зерттеулері өмір сүреді.

М.Н.Кожина модальдылықты зерттеу маңыздылығындағы көп пікірлер жайлы былай жазады: «Модальдылық категориясы өз ішінде субьективті модальдылықты қамтығанда аса маңызды орын алады. Модальдылық-ол тіл үлгісінде көрініс табатын тілдік категория, басқаша айтқанда мәтін алды деңгейлі, яғни таза грамматикалық модальдылық» [141].

Мәтін модальділігіг зерттеумен көптеген ғалымдар айналысқан И.Р.Гальперин, 1981, Л.К.Жаналина 1988, Е.А.Дидковская 1991 осы жұмыста мәтін модальділігі көптеген модальді компаненттерден құралады делінген. Яғни мәтін модальділігі жекелей тіл құралдары арқылы жүзеге асырылатын және сөйлем құрамындағы жоғары фразалық бірліктердің модальділік мәндерден құралады [142].

Е.А.Дидковскаяның жұмысында жоғары фразалық бірліктер, яғни олардың бірдей модальдік мағына арқылы құралған сөйлемдер «бірқұрамды» деп аталады [143].

She might tell her family, she might tell Mrs.Bracebridge, she might leave the city. He wanted to know more of the conditions which surrounded her, and there was only one way to do that-talk to her. He must persuade her to come and live with him. She would, he thought. She admitted that she liked him. She would, he thought [125].

Осы сөйлемде бірқұрамды мүмкіншілік модальділігі көрсетілген. Оларды might және would сияқты модаль етістіктері арқылы байқауға болады.

Егер жоғары фразалық бірлік әркелкі модальді мәндерімен құрылған болса, бұл сөйлемдер «көпқұрамды» болып есептеледі. Онда оның модальділігін айқындау үшін оның модальділігі басым сөйлемді анықтау қажет және анықтау барысында сөйлеушінің мақсаты мен шарттарын есепке алған жөн [24,50].

“No, no, no! she replied in an agonized voice. I can’t do anything like that, Mr.Kane. Please listen to me. It can’t be. You don’t know. I can’t do what you want. You don’t want to. I couldn’t even if I wanted to. You don’t know how things are. But I don’t want to do anything wrong. I mustn’t. I can’t. I won’t. Oh, no! no! no!!! Please let me go home.” [101,126].

Осы мысалда кейіпкердің істі істей алуға қабілеті жоқтығы can’t етістігі арқылы беріліп тұр. Сонымен бірге біл істі істеуге міндетті еместігі mustn’t етістігі және won’t етістігі арқылы айтқанын дәлдеп, дәлелдеу тұрғанда, біз won’t модаль етістігін қолданғанда айтушының өзінің айтып тұрғанына нық сенімді екендігін байқаймы. Осы сөйлемдегі модальділік мағыналардың көп түрлері қолданғанына қарамастан, біз басым модальді мағына істей алу қабылеті, мүмкіндігін айтамыз және бұл осы айтылымның прагматикалық мазмұнын қамтиды [24,51].

Кейбір сөйлемдер модальділігі тарапынан нейтральный болуы мүмкін, сондықтан оның модальділігін тек түгел мәтіннің модальділігін біле тұра ғана айқындауға болады. Мысалға іскери стиль, бұйрық, жарғы және т.б. құрамындағы әр түрлі модальділікті білдіретін тіл құралдарына қарамастан, түгел мәтін модальділіні бұйрықты білдіреді.

Сондықтан да модальділік пен мәтін модальділігі арасында тығыз байланыс бар [140,117].