Білім алушыларды тәрбиелеуде қҰндылықҚа бағытталған тәсілді жүзеге асыру бағдарламасы
ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮР МЕН ҒҰРЫПТАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТӘРБИЕЛІК
жүктеу/скачать 5.22 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2 ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮР МЕН ҒҰРЫПТАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТӘРБИЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Қазіргі қоғам ұлттық сана-сезімнің өсуімен, өз халқының тарихын, мәдениетін түсінуге және білуге деген ұмтылысымен сипатталады. Әсіресе, балаларды тәрбиелеудегі ұлттық-аймақтық факторларды терең және ғылыми негіздеу мәселесі тұр, өйткені мәдени мұраны сақтау және жандандыру өз өлкесінен басталады және ол жас ұрпақты тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады. «Ұлттық-мәдени тамырларға сүйенбей, ешқандай жаңғырту болмайды. Бұл дегеніміз, тарих пен ұлттық дәстүрлер міндетті түрде ескерілуі тиіс», - деп атап өтті Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында. Елбасы атап өткендей, жаңа типті жаңғыртудың ең маңызды шарты – өзінің мәдениетін, өзіндік ұлттық кодын сақтау. Өткеннің мұрасы, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, тіл, отбасы, өмір салты және мерекелер – бұл ұлттың мәдени-генетикалық кодын бейнелейтін нәрсе. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи-мәдени негіздер. Әр халықтың мұрасында құнды идеялар мен тәрбие тәжірибесі бар. Ұлттық өзін-өзі тану немесе этникалық бірегейлік, оның белгілі бір этникалық топқа жататындығын түсіну ретінде адамның өмірінің алғашқы жылдарында қалыптасады. Бұл кезең негізінен әлеуметтік ортаға байланысты мінез-құлық негіздерін қалыптастыруда және мінез-құлық нормаларын дамытуда шешуші болып табылады. Барлық уақытта және барлық халықтар үшін тәрбиенің негізгі мақсаты – тәрбиелік маңызы бар ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді сақтау, нығайту және дамыту, өскелең ұрпаққа күнделікті, өндірістік, рухани, оның ішінде педагогикалық, алдыңғы ұрпақтар жинаған тәжірибені беру туралы қамқорлық. Ұлттық педагогиканың, халықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердің күші неде? Ең алдымен, білімді адамның жеке басына мейірімділікпен, адамгершілік көзқараспен қарау және оның тарапынан да басқаларға өзара адамгершілік көзқараспен қарауды талап етуінде. Жер бетінде мекендеген әр халықтың өзінің ұлттық болмысына, тарихына, діліне, тіліне, сонымен бірге тұрмыс-тіршілігіне негізделген ұлттық ерекшелігін айшықтайтын, ғасырлар бойы жинақталған наным-сенімдері, ырым-тыйымдары, салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары бар. Ата-бабадан келе жатқан салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың қаймағын бұзбай, ұмытылып кетуіне жол бермей, қазіргі қоғамда өте жарасымды етіп қолданып жүрген халықтың бірі – қазақ халқы. Дәстүр – тарихи қалыптасқан және ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, әлеуметтік құрылымдар, идеялар мен құндылықтар, мінез-құлық нормалары және қоғамда немесе жеке әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт сақталатын әлеуметтік-мәдени мұра элементтері. «Дәстүр – әдетке айналған салт-сана, ғұрып». «Дәстүр» – бұл этникалық топтың өмірін сақтау мақсатында саналы түрде ұрпақтан-ұрпаққа берілетін материалдық және рухани мәдениеттің, әлеуметтік 254 немесе отбасылық өмірдің құбылысы [24]. Ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер отбасында достық қарым-қатынас орнатуға, үлкендер мен кішілер арасындағы мінез-құлық пен қарым-қатынас нормалары мен ережелерін игеруге, күнделікті экономикалық тәжірибені, өзіне-өзі қызмет көрсету тәжірибесін, еңбек дағдылары мен әдеттерін дамытуға ықпал етеді. Еңбекке үйретеді. Ұлттық мәдениетке, тарихқа баулу, патриотизмге, туған жерге деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, оны қорғауға, эстетикалық және көркем мәдениетті сақтауға баулиды. Дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар өмірдің әлеуметтік құбылыстары, әлеуметтік қатынастар, мәдениеттің ерекшеліктері, табиғи-географиялық орта мен өмір негізінде қалыптасты. Оларды сақтау, көбейту және беру қоғамдық сана арқылы жүзеге асырылады. Дәстүрлер екі әлеуметтік функцияны орындайды: біріншісі – белгілі бір қоғамда қалыптасқан қатынастарды тұрақтандыру құралы, екіншісі – бұл қатынастарды жаңа ұрпақтың өмірінде жаңғырту. Және бұл функциялар келесідей атқарылады: дәстүрлер адамның рухани әлеміне бағытталған, олар жалпы қатынастарды тұрақтандыру және көбейту құралы ретінде өз рөлін орта емес, қарым-қатынаста талап етілетін рухани қасиеттерді қалыптастыру арқылы орындайды. Ұлттық дәстүрлері – бұл оның рухани бейнесі мен ішкі әлемін, халықтың тірі ұлттық жадын, өткен жолы мен ерекше рухани тәжірибесінің көрінісін толық көрсетеді. Ата-бабаларымыздың бай мәдени мұрасы ғасырлар қойнауына, жасампаз еңбектің күнделікті тәжірибесіне және қоршаған табиғатты қастерлеп игеруінен бастау алады. «Дәстүр» ұғымы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, белгілі бір қоғамдар мен әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт сақталатын әлеуметтік және мәдени мұра элементтерін қамтиды. Дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар халықтың дүниетанымымен байланысты және ежелгі ғасырлардан бастау алады. Олардың көпшілігінің басқа түркітілдес халықтармен ұқсастықтары көп. Ұлттық өрнектер, тағамдар, спорттық ойындар басқа ұлттарға ұқсас болуы мүмкін, бірақ олар тек оларға тән өзіндік ерекшеліктерімен ерекшеленеді. «Көкпар» ат спорты ойыны тек қазақтар арасында ғана емес, қырғыздар, өзбектер, түрікмендер арасында да танымал. Сондай-ақ киіз үйлер көптеген түркі және моңғол тілді халықтарда кең таралған. Алайда, бұл ретте киіз үйлердің тек белгілі бір түрге ғана тән өзіндік ұлттық өзгешеліктері бар. Қазақтарда шаруашылық қызметпен, отбасылық қатынастармен, той мейрамдарымен, тәрбие мәселелерімен, ұлттық өрнектермен, сеніммен, дінмен байланысты көптеген ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар орын алған, олар бүгінгі күнге дейін сақталған. XX ғасырда басына төнген талай зұламатты бастан кешіп, мойымаған халқымыз өзінің барша тарихи болмысын, бай да мағыналы мәдениетін, сонау ертеден қалыптасқан ғасырлар қойнауында қалыптасқан салт-дәстүрін, әдет- ғұрпын, сан қилы тарихын әлем халықтарына паш етуде. 255 Адамдар ғасырлар бойы жинаған білімдері мен пайымдарын салт- дәстүр мен әдет-ғұрпы арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріп отырған. Және заманға сай өзгеріске ұшыраса да түп қазығының, негізінің сақталуына аса мән берген. Елдің мықтылығы мен тұғырының беріктігінің негізі - салт-дәстүрін, әдет-ғұрыпын сақтауында [25]. Оның негізі – ұлттық сезім. Қай халықтың болса да тектілігі – салт- дәстүрінде, әдет-ғұрпында. Тектілікті сақтау үшін қашанда «Ар мен намыс» тазалығын жоғары ұстау керек. Халқымыз ұлағатты ұл мен инабатты қызын ұлт тектілігін салт- дәстүрмен, өнегені әдет-ғұрыппен, үлгіні жөн-жосықпен, әдепті ырым- тыйыммен бойларына сіңіре отырып, тәрбиелеген. Әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер арқылы ұрпағының бойына еліне, жеріне, Отанға деген махаббат, патриоттық сезімі, намыс, мейірімділік, қайырымдылық, адамгершілік, сыйластық, жомарттық қасиеттерін дарыта білген. Сонымен қатар ең бастысы, ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп тіршілік, тәрбие, тағылым, өнеге ретінде рухани байлығын құраған. Халықтың халық болып сақталуы, ұлттық ерекшеліктерінің айшықталуының түп қазығы – ғасырлар бойы тұрмыс- тіршілігінің арқасында туындап, жаңарып, жетілдіріліп отырған әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі. Осының негізінде ел арасында, ағайын арасында бірлік, сыйластық, ауыз біршілік, құрмет, татулық сақталып отырған. Ал әдет-ғұрып пен салт-дәстүр талаптарын, ережелерін сақтамағандарды жазалап отырған. Өйткені салт-дәстүр қазақ қоғамының бұлжымас заңы болған. Н. Шайкенов «Ұлт дәстүрі – заңнан биік» деген. Тәрбиелік, тәлімдік мәні зор салт-дәстүрдің негізінде халқымыздың тарихи әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт- сана, мінез-құлық әрекеттері атадан балаға көшіп отырған. Ата-анаға, жасы үлкенге деген құрмет, сүйінші, көрімдік, байғазы, кәде сұрау, құрдастар арасындағы қалжың осы уақытқа дейін келе жатыр. Тәрбиенің арқауы әдет, ырым, тиым, ишара, дағдылар бәрі осы салт-дәстүр көрініс тапқан. Ал адам дүние есігін ашқаннан тұлға болып қалыптасуына дейін өткізілетін салт- дәстүрлер халықтық медицинамен халық даналығымен байланыстырыла отырып атқарылған. Мысалы, сәбиді қырқынан шығару, бесікке салу, сүндет той т.б.. Уақыт өз орнында тұрмайды. Уақыт талабына сай салт-дәстүріміздің, әдет-ғұрыптарымыздың өзгеріп тұруы заңды да. Халқымыздың бұрынғы тұрмыстық салт-дәстүрлері, әдет-ұрыптартары заманауи тұрмыс-тіршілікке сай жаңаша сипат алып келеді. Салт пен дәстүр – ұрпақтан-ұрпаққа ауысатын тарихи қалыптасқан нормалар мен үрдістер. Салт-дәстүр арқылы ұлттың мәнін, оның өмір сүру салтын, сенімін көреміз. Олар ғасырлар бойы қазақтың көшпенді өмір салтынан қалыптасып, олардың алдына уақыт қойған барлық кедергілерден өтіп, уақыт, кеңістік арқылы және біздің бүгінгі күнімізге дейін кейбіреулері өзгеріссіз, ал кейбіреулері деформацияланған күйінде жетті. Бірақ бүгінгі күні қазақ халқының өзінің дәстүрлі салттарының бәрін толықтай болмаса да, көбісін есте сақтап, құрметтеуі ұлттың одан әрі дамуындағы артықшылық болып табылады. 256 Ата-бабаларымыздың мұра етіп қалдырған асыл дүниелерін сақтап, ерекше назар аударуға және егжей-тегжейлі зерттеуге, оны ұрпақтап ұрпаққа жеткізіп отыруымызға, дәріптеуімізге тиіспіз. Өйткені, барлық сенімдер, рәсімдер мен әдет-ғұрыптар өздігінен пайда болған жоқ. Дәстүр арқылы адамдар өз білімдері мен бақылауларын ұрпақтан- ұрпаққа береді, ал жастар осы бақылауларды алып, өз тұжырымдарын жасайды және әрине, әлемге жаңа туған балапан сияқты емес, өмір жолында көп нәрсені көрген, көп нәрсені бастан кешірген тәжірибелі бүркіт ретінде қарай бастайды. жүктеу/скачать 5.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|