Білім беру бағдарламасы: «6В05201-Экология»
Дәріс 9 ЖАБЫҚТҰҚЫМДЫЛАРБӨЛІМІНІҢСИСТЕМАТИКАСЫ МЕН СИПАТТАМАСЫ(MAGNOLIOPHYTA)
жүктеу/скачать 210.82 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1. Жабықтұқымдылар бөлімі мен ілімдер тұқымдасының өкілдеріне жалпы сипаттама
| Дәріс 9
ЖАБЫҚТҰҚЫМДЫЛАРБӨЛІМІНІҢСИСТЕМАТИКАСЫ МЕН СИПАТТАМАСЫ(MAGNOLIOPHYTA) 1. Жабықтұқымдылар бөлімі мен ілімдер тұқымдасының өкілдеріне жалпы сипаттама 2 Таудағындар және тұттар тұқымдастарының өкілдеріне қысқаша сипаттама 1. Жабықтұқымдылар бөлімі мен ілімдер тұқымдасының өкілдеріне жалпы сипаттама. Жабықтұқымдыларға 390-нан астам тұқымдастарға 13 000 туысқа жататын 240 000 өсімдік түрі кіреді. Түрлердің саны бойынша Жабықтұқымдыларжоғары сатыдағы өсімдіктердің барлық басқа топтарын біріктіріп алғанда айтарлықтай асып түседі. Жабықтұқымдылардың және ашықтұқымдылардың негізгі айырмашылығы тозаңдану кезінде тозаңды қабылдайтын құрылымдардың айырмашылығы: ашықтұқымдылардан тозаң тікелей аналық жасушаға түседі, жабықтұқымдылар - аталықтыңтозаңқабына түседі, ол арқылы ол жабық жердегіқуыста – жатында тұқымбүршігі орналасқан жасушаға түседі. Қазіргі Жабықтұқымдылар2 класқа біріктірілген: қосжарнақтылар (Magnoliopsida) және біржарнақтылар (Liliopsida). Қосжарнақтылар класы (Magnoliopsida) тұқым ұрықта екі тұқымжарнақтылар болуымен, ашық тамыр шоғырларымен, негізгі тамырдың өмір бойы сақталуымен, жапырақтарының торлы жүйкелерімен, гүл құрылымының түрі бес, төрт, екі немесе көп мүшелі болуымен сипатталады. Бұл класқа жабықтұқымды өсімдіктердің кем дегенде 180 000 түрі кіреді. Даражарнақтылар класы (Liliopsida) ұрықта бір түтікшенің болуымен, жабық (камбийсіз) тамыр шоғырларымен, негізгі тамырдың ерте өлуімен және қосымша тамырлардың дамуымен, жапырақтардың параллельді немесе доғалы жүйкесімен және үш- мүшелі гүл құрылымымен сипатталады. Бұл класқа шамамен 60 000 түр жатады. 18-20 ғасырларда жасалған Жабықтұқымдылардың көптеген филогенетикалық жүйелерінің ішінде ең жетілдірілгені кеңестік ботаник Акад. А.Л. Тахтажян (1966, 1970, 1987). Бөлім:жабықтұқымдылар-Magnoliophyta Класс:қосжарнақтылар -Magnoliopsida Класс тармағы: Гамамелидиды -Hamamelididae Қатар:қалақайлар –Urticales Тұқымдас:ілімдер–Ulmaceae Тұқымдасқа Солтүстік жарты шардың қоңыржай белдеуінен тропикке дейінгі ормандарда таралған 18 туыс және 200-ге жуық ағаш өсімдіктері кіреді. Ресейде, әрине, осы тұқымдасының 2 туысының өкілдері өседі - қарағаш және дзельква түрлері. Туысы: қарағаш, ілім – Ulmus Ағаштар, сирек бұталар. Жапырақтың орналасуы кезек-кезек. Негізінде жапырақтары әдетте біркелкі емес, торлы жүйкеленуімен, жиегі бойынша өткір тістелген, сирек тұтас, қысқа жапырақшада. Гүлдер даражынысты немесе қосжынысты, дара, сырға тәрізді гүлшоғыры немесе шоқ тәрізді, гүлдену алдындағы жазда салатын; жапырақтануға дейін гүлдейді. Жемісі - сопақша қабықшалы қанаты бар сәл жалпиған. Тұқымдар 3-6 апта гүлденуден кейін піседі. Қарағаштар діңгектен шыққан өскіндер арқылы жақсы жаңарып, тамыр ұрпақтарын бере алады. Олар тез өсіп, 150-300 жылға дейін өмір сүреді. Бірақ құрғақ жағдайда ағаштардың өмір сүру ұзақтығы 30-40 жылға дейін күрт төмендейді. Қарағаш түрлерінің көпшілігі голланд ауруымен ауырады, бұл ағаштардың кеуіп кетуіне немесе толығымен өлуіне әкеледі. Қарағаш құрғақшылыққа төзімді және тұзды топыраққа жақсы шыдайды. Жарлар мен арқалықтарды орман өсіруге, қоршаулар мен көшелерді көгалдандыруға қолайлы. Ағаш тұтқыр, берік, қатты. Ол бұрыннан иілген бұйымдарға (доғалар, сырғанақтар, білікшелер, доңғалақ шеңберлері) қолданылған. Оны өңдеу қиын, бірақ ол оңай жылтыратылады, кептіру кезінде бүрсиді және жарылып кетпейді. Ертеде шегіршіннен кемелер мен кемелердің су асты бөліктерін, экипаж бөлшектерін және жиһаздарды жасаған. Діңдердегі, бөренелердегі төмпешіктер - енді шкаф жасаушы мен ағаш токарь үшін ең құнды олжа. Қарағаштың нәзік құрылымы бар - қара қоңыр өзек ағашы, сары шырын. Ресейде табиғи түрде 7 түрі өседі. Жылтыр немесе кәдімгі шегіршін - Ulmus laevis Биіктігі 25-30 м, бөрікбасы тығыз, кең таралған және жіңішке ілулі бұтақтары бар ағаш. Қабығы ақшыл сұр, майда жарықшақты, жұқа табақшаларда қабыршақтанады. Жапырақтары эллипс тәрізді, сопақ тәрізді, түбі біркелкі емес ұзындығы 6-14 см; жоғарыда жалаңаш, қою жасыл, төменнен ақшыл және жас; күз - лимон-сары немесе қоңыр. Гүлдері күлгін-қызыл, борпылдақ шоқтарда. Жемістер дөңгелек-сопақша, жиегі бойымен кірпікшелі; тұқым қанаттың ортасында. 1-2 ярустағы (Вологдадан Закавказьяға дейін) жалпақ жапырақты ормандардың бөлігі. Ресейдің бүкіл еуропалық бөлігінде.Бай, ылғалды, жақсы құрғатылған топырақты жақсы көреді. Құрғақ топыраққа төзбейді. Көбінесе өзен жағасында өседі. Ағаш қыста өте төзімді және көлеңкеге төзімді.Таза өскен көшеттер түзбейді, емен, жөкемен өседі. Ол көгалдандыруда, топырақты тығыздау кезінде (асфальтты көшелерде) - құрғақ төбелерде қолданылады. Ол ұзақ уақыт бойы пішінін сақтай отырып, бөрікбасын кесуге жақсы шыдайды. Оны су қоймаларының жағаларын қаптау үшін пайдалануға болады. Қызылқайыңжапырақты, шегіршін, қайың қабықтықарағаш – Ulmus carpinifolia Ағаш 20-25 м (қолайлы жағдайларда), бірақ құрғақ жағдайда, нашар топырақта, кішкентай ағаш және тіпті 6-10 м биіктіктегі бұта, төмен бөрікбасы бар. Қабығы терең жарықшақты, қара қоңыр түсті. Бұтақтар көбінесе тығын өсінділерімен жабылған. Жапырақтары тығызырақ, сопақ тәрізді немесе ромб тәрізді дерлік (ұзындығы 12 см-ге дейін) дөңгелектенген тең емес негізі бар. Жоғарыда жылтыр, төменнен қылшық тәрізді. Гүлдер тығыз, жинақы, шар тәрізді гүлшоғырларында шоғырланған. Жемістері -керіжұмыртқа тәрізді, дерлік отырыңқы, тұқымы қанаттың жоғарғы жиегіне жақынырақ орналасқан.Ашық жерлерді, орман шеттерін, су айрықтарында жартылай шөлді сайларда жақсы көреді.Қайың қабығы жылусүйгіш және қыста төзімді емес, өте жарықсүйгіш, құрғақшылыққа төзімді, тұздылыққа төтеп бергенімен, топырақ құнарлылығын талап етеді. Ареалы 2 учаскедентұрады: еуропалық және азиялық. Оңтүстік аймақтарда егістікке қарсы және эрозияға қарсы екпелерде, көгалдандыруда қолданылады. Жалаңаш, бұжырлы, тау қарағаш – Ulmusglabra Биіктігі 30 м-ге жететін үлкен ағаш, тығыз, кең цилиндрлік бөрікбасы бар. Қабығы қара қоңыр, таяз жарықтары бар. Жапырақтары кең, эллипс тәрізді, керіжапырақты тәрізді, қысқа сағағы бар; жоғарғы жағында жиі қалақты (2-3 үлкен тістері бар). Гүлдері күлгін, тығыз шар тәрізді гүлшоғырларда жиналған. Жемістері – керіжұмыртқа тәрізді, кең эллипс тәрізді, жоғарғы жағында ойығы бар; тұқым қанаттың ортасында немесе негізге жақынырақ орналасқан. Ол кәдімгі қарағашпен бір мезгілде гүлдейді, бірақ тұқымы 5-7 күннен кейін піседі. Ол кәдімгі қарағашпен бірге өседі, сәл ғана оңтүстікке қарай, солтүстікке (62 ш.) бармайды. Ол далалық аймақта жоқ және теңіз деңгейінен 2000-2200 м биіктіктегі тауларға еніп, Кавказ және Қырым ормандарында қылқан жапырақты-жапырақты ормандарды құрайды. Ол бүкіл орман алқабында өседі. Бұжырлы қарағаш – жайылма ормандардың ағашы. Құнарлы және ылғалды топырақты талап етеді, тұздылық пен құрғақшылыққа шыдамайды; кәдімгі қарағашқа қарағанда жылусүйгіш және қысқа төзімді, бірақ көлеңкеге төзімді. Ұсақжапырақты немесе тапалқарағаш - Ulmus pumila Табиғи жағдайда биіктігі 6-15 м, кейде ашық кең бөрікбасы бар бұталы кішкентай ағаш; мәдени түрде биіктігі 25 м-ге дейін жетуі мүмкін. Қабығы қара сұр, терең жарықшақты. Жапырақтары ланцет немесе жұмыртқа тәрізді, негізі тең қабырғалы дерлік. Жоғарыда қою жасыл, төменде ашықырақ. Гүлшоғыры мен гүлдері букжапырақтары қарағаштың гүлшоғырымен бірдей. Жемістер эллипс тәріздіден дөңгелекке дейін, терең ойық, қанатының ортасында тұқымы бар, жалаңаш. Ареалы 3 учаскемен берілген: Қиыр Шығыс, Шығыс Сібір; Қазақстан және кейбір Азия елдері.Жарықты қажет ететін, өте құрғақшылыққа төзімді, топыраққа бап сүйгіш емес, топырақтың аздап тұздануына төтеп береді. Голландиялық ауруға және қалалық жағдайларға төзімдірек. Кесуді жақсы көтереді. Аязға төзімді. жүктеу/скачать 210.82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|