Білім беру бағдарламасы: «6В05201-Экология»
Лекция8 КИПАРИСТЕРТҰҚЫМДАСЫ ӨКІЛДЕРІНІҢ СИСТЕМАТИКАСЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
жүктеу/скачать 210.82 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1. Кипарис тұқымдасының жалпы сипаттамасы.
| Лекция8
КИПАРИСТЕРТҰҚЫМДАСЫ ӨКІЛДЕРІНІҢ СИСТЕМАТИКАСЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 1. Кипарис тұқымдасының жалпы сипаттамасы 2. Тұқымның қысқаша сипаттамасы – аршалар және оның өкілдері Класс:қылқандар - Pinopsida Класстармағы:қылқандар - Pinidae Қатар:кипаристер-Cupresales Тұқымдас:кипаристер–Cupresaceae 1. Кипарис тұқымдасының жалпы сипаттамасы. Мәңгілік жасыл ағаштардың немесе бұталардың 20-ға дейін туысы мен 145 түрін қамтиды. Жапырақтары ұсақ, жиі қабыршақты, сирек ине тәріздес, өркендері қарама-қарсы немесе бұралған, 3 бұталы. Өсімдіктер бір тұқымды, сирек екі және көп тұқымды. Микростробилдер кішкентай, өркеннің ұштарында немесе инелердің қолтығында түзілген, қарама-қарсы орналасқан немесе бұралған, 3-6 тозаңқабы бар. Тозаңдану желмен жүреді. Бүрлер әдетте кішкентай, құрғақ, аршада шырынды, жидек тәрізді (бүр жидектері). Бүрлердың қабыршақтары қарама-қарсы немесе бұралған орналасады, жабын қабыршақтары тұқым қабыршақтарымен бірге өседі. Әрбір қабықшада 1-3 (12-ге дейін) тұқымбүршігін шығарады. Тұқымдар қанатты немесе қанатсыз, тозаңдану жылы немесе екінші жылы піседі. Кипарис ағашында шайыр жолдары жоқ және жоғары физикалық-механикалық қасиеттерге ие. Тұқымдасқа екі тұқымдас жіңішке мағы кіреді - каллитристер және кипаристер. Кипаристер тұқымдасының өкілдеріне үш триба жатады: жеке-кипаристер (Cupressoideae), туялар (Thujaoideae) және аршалар (Juniperoideae). Трибо: жеке-кипаристер(Cupressoideae) Туыс: Кипарис–Cupressus Кипарис тұқымдасының ең көп жіңішке алғаны мәңгі жасыл кипарис – Cupressus sempervirens – биіктігі 20-30 м, қоңыр-сұр талшықты қабығы бар ағаш. Өскіндер жұқа, тетраэдрлік; инелер кішкентай, қабыршақты, ромб тәрізді, қара-жасыл, өркенге тығыз басылған. Кипарис бүрлері сопақ-шар тәрізді, диаметрі 20-30 мм, 3-6 жұп тұқымдық қабыршақтан тұрады, қоңыр-сұр. Тұқым қабыршақтары қалқанша пішінді (кеңейген, қалыңдатылған, 4-6-бұрышты үстіңгі бөлігі және орталық аяғы). Тұқымы үш-төрттетраэдрлі, ұзындығы 5-7 мм, қызыл-қоңыр. Қанаттары өте жіңішке, бір түсті етженді. Тіршілігінің алғашқы жылдарында кипарис баяу өседі, содан кейін тезірек өседі. Ағаш салыстырмалы түрде көлеңкеге төзімді, топырақ құнарлылығына орташа талап етеді, құрғақшылыққа өте төзімді және жылусүйгіш. 1000 жылға дейін өмір сүреді Мәдени түрде екі сорт бар: мәңгі жасыл пирамидалық кипарис (Cupressus sempervirens var. sempervirens) және мәңгі жасыл горинонталды кипарис (Cupressus sempervirens var.horisontalis). Пирамидалық кипаристің бөрікбасыжіңішке-пирамидалық-конустық, сабаққажақын жабысып көтерілетін бұтақтардан құралған; кипарис горизонталдыда бөрікбасы жайылыпған және тығыз емес. Ареал: Жерорта теңізі, Орталық және Кіші Азия. Туыс: Кипарис – Chamaecyparis – кипаристен салбыраңқы бұтақтары мен иілген төбесі, жалпақ өркендері, диаметрі 10 мм-ге дейін жететін ұсақ бүрлері, тозаңдану жылы пісетін қосқанатты тұқымдарымен ерекшеленеді. Ең көп жіңішке алғандары Солтүстік Америкадан шыққан түрлер:Лавсон кипарис (Ch. Lawsoniana) және Нуткан кипарис (Ch. nootkatensis) Туысы: Туя - Thuja Біртекті ағаштар мен бұталар. Діңінің қабығы сұр түсті, тегіс, біраз жыл болғандаұзыннан талшықты, жіңішке ленталарда қабыршақтанады. Бұтақтары көлденең жазықтықта, біршама салбыраған, жалпақ өркендері екі қатарда орналасады. Қылқандары кішкентай, қабыршақты, артқы жағында дөңес сопақша безі бар, қыста қоңыр-жасыл, жазда қара жасыл, күзде өркендермен бірге түседі. Қысқарған өркендерде микро- және макростробилдер түзіледі. Бүрлері жұмыртқа тәрізді ұзынша, ұзындығы 10-15 мм-ге дейін, 3-6 жұп қарама-қарсы жұмсақ былғары қабыршақтардан тұрады, түсі ашық-қоңыр. Тұқымдар тозаңдану жылы күзде бүрлерден піседі және төгіледі. Тұқымдары жалпақ, екі жіңішке, сабан-сары қанаттары бар. Туыста Солтүстік Америка мен Шығыс Азиядан 5 түрі бар; Ресейде ең көп жіңішке алған Батыс Туя - Thuja occidentalis. Биіктігі 12-30 м ағаш немесе бұтаның 120-дан астам түрлі бау-бақша формалары бар. Діңінің қабығы сұр түсті, тегіс, біраз жыл болғандабойлық талшықты, жіңішке ленталарда қабыршақтанады. Инелер қою жасыл, бау-бақша пішіндерінде ол алтын немесе басқа түсті болуы мүмкін, кішкентай, ұзындығы 4 мм-ге дейін, қабыршақты, ромб тәрізді, өркендерге қарама-қарсы отырады, қабыршақтары бір-бірімен жабынқыш түрінде қабаттасады, 2- 3 жыл. Ағаш көлеңкеге төзімді, қыста өте төзімді, ылғалға және топырақ құнарлылығына орташа сұранысқа ие, өндірістік ортада тұрақты. Көгалдандыруда кеңінен қолданылады. 100 немесе одан да көп жыл өмір сүреді. Ареалы: Солтүстік Америка. Балтық жағалауы елдерінен және оңтүстіктен Ресей Федерациясының батыс аймақтарында және Закавказьеде көгалдандыруда, кейде орман мәдени түрінде Солтүстік Американың тағы бір түрі кездеседі - алып немесе қатпарлы туя - Thuja plicata. Бұл өте үлкен ағаш, биіктігі 60 м-ге дейін, тез өсетін, төмен жайылатын, кең конусты, тығыз бөрікбасы бар. Ол батыстуядан кеңірек қабыршақты инелермен ерекшеленеді, үстіңгі жағында ашық жасыл және төменгі жағында ақшыл жолақтар бар. Топырақтың құнарлылығына талапшыл, жылу мен ылғал сүйгіш. Төзімді (1000 жылға дейін). Жұмсақ климаты бар аймақтар үшін перспективалы. Туялар туысында ерекше туыс тармағы - платикладус немесе биота (Platycladus) ерекшеленеді. Ол тек бір ғана түрмен ұсынылған - шығыс платикладусы (Platycladus orientalis) - кішкентай (биіктігі 12-15 м-ге дейін) кең жіңішке алған ағаш немесе ұзын жіңішке алатын бұтақтары мен ашық бөрікбасы бар үлкен бұта. Сырттай платикладус туяға ұқсайды, одан келесі белгілермен ерекшеленеді: инелер ашық түсті, бүйірлік өркендері тігінен орналасқан, бүрлері үлкенірек (ұзындығы 25 мм-ге дейін), жоғарғы бөлігінде аяқталатын етті қабыршақтардан құралған, пісіп жетілгенге дейін көкшіл-жасыл реңкті процесспен; жетілген - қызыл-қоңыр, құрғақ; тұқымдары жұмыртқа тәрізді, қоңыр-сұр, түбінде ақшыл дақтары бар, 5-7 мм-ге дейін. Платикладус өте жеңіл және жылусүйгіш, қыста төзімді және құрғақшылыққа төзімді, топыраққа орташа талап етеді. КСРО Қызыл кітабына енгізілген. Табиғатта Қытайда өседі. Туыс: Микробиота - Microbiota - бір түрмен берілген–қиылысқанқос микробиота(Microbiota decussate). Ол мәңгі жасыл, қос үйлі, аласа (биіктігі 1 м-ге дейін), жайылған бұта. Жас өскіндер сәл тегістелген, инелер кішкентай, қабыршақты. Бүртары сопақша, ұзындығы шамамен 6 мм, дерлік ағаш тәрізді 2-4 жұп тұқым қабыршақтарынан тұрады. Піскен кезде қабыршақтар артқа бүктеліп, бір тұқымды босатады. Түр сирек кездеседі, Қызыл кітапқа енгізілген. Ареалы: Қиыр Шығыс; көгалдандыруда кеңірек пайдалануға лайық. жүктеу/скачать 210.82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|