Тақырып: Антропогендік бүлінген экожүйелер топырақтарының классификациясы

1. Антропогенді бүлінген экожүйелер топырақтарын классификациялау тарихы.

2. Антропогенді бұзылған экожүйе топырақтарының диагностикалық белгілері.

3. Топырақты далалық зерттеу техникасы.

Топырақтың шайылу дәрежесіне қарай аздап, орташа, өте күшті болып бөлінеді. Аздап шайылған топырақтарда А қабатының жартысынан аз бөлігі шайылған. Орташа шайылған топырақтардың А қабатының жартысына жуығы немесе түгелдей шайылған, В қабаты аздап жыртылған. Өте күшті шайылған топырақтардың өтпелі В қабаты да шайылған. Бүлінген топырақтарды тегістегенде эрозия байқалмайтындай еңістікте тегістеген жөн.

Бүлінген топырақтарға төселетін құнарлы қабат қоспасы бір немесе бірнеше топырақ түр өзгерістерінің араласуы әсерінен орташа қасиеттермен сипатталатын топырақ қоспасы.

Бүлінген топырақтардың тастану дәрежесі және қиыршық тастармен ластану дәрежесі топырақтың 30 см есепті қабаты бойынша анықталады. Егер 0-30 см қабатта тастар мен қиыршық тастар мөлшері 50 м3/га болса аз тастақты және елеулі мөлшерде игерілген топырақтарға жатады. Ал бұл көрсеткіштің 500м3/га артық болуы игерілмеген бүлінген топырақтарға тән.

- Бүлінген экожүйелер топырақтарының ерекшеліктері?

- Бүлінген жерлердің топырақтарын диагностикалу принципі.

- Бүлінген экожүйе топырақтарын классификациялау принциптері.

1. Аймақты рекогносцировкалау.

2. Жұмыс маршруттарын жоспарлау.

3. Топырақты далалық зерттеу техникасы.

Дайындық кезеңде зерттеу мақсаты мен міндеттері анықталып, жұмыс көлемі және жоспары жасалады, картаға түсірудің масштабы анықталады.

Бүлінген топырақты зерттеу масштабы шаруашылықтың мамандануына, жерді пайдалану интенсивтігі мен сипатына және топырақ жамылғысының үрделігіне байланысты.

Топырақ жамылғысының күрделігіне қарай 5 категорияны бөліп көрсетеді.

1. Батыс Қазақстан облысында бүлінген экожүйелері пайда болуына әсер ететін факторлар.

2. Батыс Қазақстан облысында бүлінген экожүйелердің пайда болуының динамикасы.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Природно-ресурсный потенциал и проектируемые обьекты заповедного фонда Западно-Казахстанской области. – Орал, 1998 г. -176 бет.
Батыс Қазақстан облысында бүлінген жерлерді инвентаризациялау (есепке алу) жұмыстары 1990 жылдардан бастап қана белсенді жүрді.

Батыс Қазақстан облысында бүлінген топырақтар Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен орны мен қалалы аймақтарда, елді мекендерде, құрылыс, жол салу объектілерінде кездеседі. бүлінген жерлер ауданының күрт артуы 1984-2000 жылдары Қарашығанақ мұнай-газ конденсатын игеру барысында күрт артты. бүлінген топырақтарды инвентаризациялау мәліметтері бүлінген топырақтарды рекультивациялауда жобадан ауытқушылық фактілері және рекультивация жұмыстары дұрыс жүргізілмегендігі анықталды.

Батыс Қазақстан облысында бүлінген жерлер және рекультивацияланған жерлер ауданы туралы мәліметтер төмендегі кестеде берілген (Кесте 1).
Кесте 1 – Батыс Қазақстан облысында бүлінген жерлер және рекультивацияланған жерлер ауданының (га) жылдар бойынша динамикасы

Жыл	Жыл басында бүлінген жерлер ауданы, га	Есепті кезеңде бүлінген жерлер ауданы, га	Есепті кезеңде рекультивция-ланған жерлер ауданы, га.	Жыл соңыңда бүлінген жерлер ауданы, га
1996	1359	140	87	2026
1997	2026	140	1216	937
1998	937	706	38,3	956
1999	956	826	187	1004
2000	1004	840	319,9	1979,6
2008	3903	3265	1244	7696

Антропогенді бүлінген жерлерде топырақ құнарлығын қалпына келтіру, рекультивация жұмыстарының техникалық және биологиялық этаптарын кешенді жүргізу керек. Егер табиғат қорғаудың және бүлінген жерлерді рекультивациялаудың шаралары орындалып, әрі сақталатын болса антропогенді бүлінген жер бөлігін қалпына келтіру жұмысында қоршаған ортаға зиян байқалмайды, топырақ құнарлығының біртіндеп қалпына келу процесі байқалады.

«Бүлінген экожүйені картаға түсіру» пәні бойынша практикалық (семинарлық, студиялық) сабақтар жоспарланбаған.

Осы курс бойынша аптасына 2 СӨОЖ қарастырылған. Бұл жұмыс кеңестік және бақылау функцияларын атқарады. СҚОЖ кезінде студенттер оқытушыға өзіндік жұмысты орындау барысында пайда болған қиыншылықтар және сұрақтар бойынша жолығуларына болады. Бұндай мәселелер болмаған жағадайда, СӨОЖ-ге берілген уақыт өткен материалдар бойынша есеп беруіне және өзіндік жұмыстарды орындап тапсыруын пайдаланылады.

1. Урбанизация дегеніміз не?

2. Бүлінген экожүйені картаға түсіру және экологиялық картография пәні.
№2 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсіру үшін қолданылатын картографиялық негіздер.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасында берілген аймақтың экологиялық сипаттамасы.

1. «Бұзылған экожүйелерді зерттеу этаптары» схемасына талдау жасау.

№3 СӨЖ:

1. «Бұзылған экожүйелерді зерттеу этаптары» схемасын сызу

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасында берілген аймақтың экологиялық сипаттамасы.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№5 СМЖӨЖ:

Топокарталардың масштабын анықтау.

1. Топокартада берілген аймақтың экологиялық сипаттамасы.

2. Топокарта бойынша елді мекендердің ара қашықтығын анықтау.

3. Жеке тапсырмамен жұмыс.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

№8 СМЖӨЖ: Топографиялық карталарды оқып үйрену.

1. Топокарта бойынша аймақты гидрографиялық торына сипаттама беру. Картада кескінделген ең үлкен өзен аңғарының элементтеріне сипаттама жазу: арна, жайылма, терраса. Жайылманың морфологиялық элементтері: орталық жайылма, арна маңы жайылмасы, терраса маңы жайылмасы.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№9 СМЖӨЖ: Топырақ шұңқырларының түрлері.

№9 СӨЖ: Горизонталь түрлерімен танысу:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топокарта бойынша аймақты эрозиялық тілімделу дәрежесіне жіктеу.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№11 СМЖӨЖ: Аэрофотоматериалдар бойынша макро және мезорельефтің сипаттамасы.

№7 СӨЖ: Топокартада берілген аймақты спутниктен түсірілген сурет арқылы қарап салыстырмалы сипаттама беріңіз.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Аэрофотосурет бойынша аймақтың жер бедеріне сипаттама беру. Горизонтальды және эрозиялық тілімделу коэффициентін анықтау.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс: аэрофотосуреттер бойынша аймақтың экологиялық сипаттамасы.
№13 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсірудің қысқаша тарихы.

1. Аэрофотоматериалдарды топографиялық және ландшафтық дешифрлеуде қолданылатын дешифрлік белгілер?

2. Бүлінген экожүйені картаға түсіруде аэрофотоматериалдардың маңызы мен кемшіліктерін атаңыз.

3. Контактілі аэрофотосуреттер, фотоплан және фотосхема дегеніміз не?

АФС бойынша суретте кескінделген өсімдіктер жамылғысы мен ауыл шаруашылық алқаптарын анықтайды. 3-кестені толтыру қажет.

АФС үстіне калька салып өзен аңғарын, беткейлерді, төбелерді, сайларды, ойыстарды белгілейді. Егр аймақ ландшафтық біркелкі болмаса, копмлекстік мөлшерін анықтайды. Ол үшін алдымен үш бағытта ұзындығы 3-5 см түзу сызық сызып лупа арқылы әрбір контур ұзындығын есептейді. Сөйтіп әрбір компоненттің проценттік үлес көрсеткіші анықталады.

Аэрофотоматериалдар бойынша аймақта кездесетін бұзылған экожүйелерді табыңыз: эрозияға ұшыраған жерлер, сортаңданған жерлер, батпақтанған жерлер.

Осы экожүйелерді картаға түсіру. Шартты белгілерін салу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Аэрофотосурет бойынша аймақты гидрографиялық торына сипаттама беру. Кескінделген ең үлкен өзен аңғарының элементтеріне сипаттама жазу: арна, жайылма, терраса. Жайылманың морфологиялық элементтері: орталық жайылма, арна маңы жайылмасы, терраса маңы жайылмасы.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№15 СМЖӨЖ: Бұзылған экожүйені картаға түсірудің кезеңдері.

1. Тақырып бойынша конспект жазу.

2. Жеке тапсырмамен жұмыс.
№16 СӨЖ: Күрделілік категориясы.

1. Күрделілік категориясын туралы конспект жазу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

№1 СӨЖ: Бүлінген экожүйелер анықтамасы және пайда болуы:

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Рекогносцировка дегеніміз не?

2. Химиялық талдауға жіберілетін үлгілер ведомостін жасау.
№1 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсірудің қысқаша тарихы.

№1 СӨЖ: Бүлінген экожүйелер анықтамасы және пайда болуы:

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топырақ шекараларының табиғатта анықтығы?

2. Бүлінген топырақтардың морфологиялық қасиеттерінің ведомостін жасау.
№20: СМЖӨЖ: Картограмманы талдау:

1. Жалпы түсінік.

2. Атмосфералық ластануды биоиндикациялау.
№21 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсірудің қысқаша тарихы.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Дала жұмыстарын тапсыру және қабылдау актісін жасау.

2. Камеральды кезеңде жүргізілетін жұмыстар жоспарын жасау. Наряд-тапсырма толтыру.
№23 СМЖӨЖ: Бүлінген экожүйені картаға түсірудің қысқаша тарихы.

1. Бүлінген экожүйелер.

2. Бүлінген экожүйені жіктеу.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Жалпы түсінік.

2. Атмосфералық ластануды биоиндикациялау.

№2: СӨЖ: Медициналық-статистикалық көрсеткіштерді пайдалану.

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Элементарлы көрсеткіштер.

2. Уақыт көрсеткіштері.

3. Территориялық интеграция.

4. Территориялық және уақыт интеграция.

5. Ингредиент аралық интеграция.

6. Компонент аралық интеграция.

7. Фактор аралық интеграция.

1. Ортаның бір компонентінің бір нүктедегі белгілі бір уақыт аралығында бір көрсеткіш бойынша жағдайын анықтайды?

2. Белгілі бір уақыт аралығында экологиялық жағдайды сипаттайтын көрсеткіштерді атаңыз.

3. Атмосфера ластануының кешенді индексі қандай көрсеткіштерге жатады?

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

Курс бағдарламасы бойынша есеп-графикалық жұмыс, курстық жоба (жұмыс) қарастырылмаған.

- студенттердің зертханалық сабақтарға дайындығы;

- студенттердің сабаққа қатысуы;

- студенттердің тәртібі.

Кең түрде әңгімелесу. теориялық материалдарға негізделген кең түрдегі әңгімені ұйымдастыру. Кесте қолдану, оларға талдау жасай білу. Тақтада тапсырманы орындау және жазбаша, жаппай, жеке студенттерге білімін нығайту үшін сұрақтар қолдану.

Өрбіген әңгіме. Белсенді өрбіген әңгімені ұйымдастыру, яғни дәріс материалдарына, студенттердің өзіндік жұмысына негізделуі тиіс. Жаппай сұрауды қолдану.

Хабарлама, баяндамалар жүйесі. Сабақтың құрылу жолы студенттердің баяндамасын тыңдау және баяндамашыға топ стденттерінің сұрақ қоюы, баяндама мазмұнын талдау және талқылау.

Жазбаша бақылау жұмысы. Жаппай жазбаша сұрау дәріс материалдарына, зертханалық сабақ, өз бетімен жұмыс сұрақтарына, материалдарды өз алдына талдауға негізделеді.

Тереңдетілген сұрақ: теориялық, практикалық материалдарына негізделген кең түрдегі әңгімені ұйымдастыру. Тақтада тапсырманы орындау және жазбаша, жаппай, жеке тұратын студенттерге білімін нығайту үшін сұрақтар қолдану.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасы туралы түсінік.

2. Карта масштабымен, картографиялық мәліметтермен және кескінделген шартты белгілермен танысу.

3. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасыда берілген рама сыртындағы мәліметтермен танысыңыз.

4. Шаруашылықтың ауданын есептеңіз.

5. Экологиялық ситуацияны сипаттаңыз.

1. Шаруашылықта жерге орналастырудың жобасы бойынша неліктен карта жасауға болмайды?

2. Жерге орналастыру жоспары бойынша бүлінген экожүйені картаға түсіргенде қандай мәліметтер алынады?

Әдістемелік нұсқаулар: Суреттер қарындашпен сызылуы тиіс. Әрбір тапсырма бойынша талдау жасалады.

Әдебиеттер:

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Бұзылған экожүйелерге сипаттама беру.

2. Шабындықтар мен жайылымдарда кездесетін бұзылған экожүйе түрлерін анықтау.

3. Бұзылған экожүйелерді қалпына келтіруге экологиялық негіздеме жасау.

4. Эрозияға ұшыраған, батпақтанған, қайталама тұзданған, сортаңданған учаскелерді табыңыз, ауданын есептеңіз.

5. Орман алқабы мен жолақтарының ауданын есептеңіз. Шаруашылық жерінің қанша процентін алып жатыр? Орман жолақтары экожүйесінің экологиялық маңызын жазу.

6. Шаруашылықтың жер экспликациясын жасап, сипаттама беріңіз.

Қажетті құралдар: Масштабы 1:50000, 1:25000, 1:10000 шаруашылықта жерге орналастырудың жобасы, циркуль, транспортир, карандаш, сызғыш.

Бақылау сұрақтары:

1. Шабындықтар мен жайылымдарда қандай бұзылған экожүйе түрлері кездеседі?

2. Жайылымда бұзылған экожүйелердің пайда болу себептері?

3. Шабындықтарда бұзылған экожүйелердің пайда болу себептері?

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Топографиялық карталар (топокарта) туралы түсінік.

2. Топокартаның шартты белгілермен танысу.

3. Топокартаның рамадан тыс безендірілуіне сипаттама беру.

4. Топокартада кескінделген ситуацияны сипаттау.

5. Планшет ауданын анықтау (гектармен және кв.км).

6. Горизонталь түрлерімен танысу.

7. Топокарта бойынша аймақтың жер бедерін, өсімдіктерін, ауыл шаруашылық алқаптарының экологиялық жай-күйін сипаттау.

1. Топокарта түрлерін атаңыз.

2. Бүлінген экожүйені картаға түсіруде топокарталардың маңызы мен кемшіліктерін атаңыз.

3. Топокартада өсімдіктер қандай шартты белгілермен көрсетіледі?

Стурман В.И. Экологическое картографирование. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 251 с.

1. Беткейлердің көлбеулігін анықтау.

2. Оқытушының тапсырмасы бойынша А- В бағытында жер бедерінің профилін сызу.

3. Топокартада кескінделген аймақтың ең биік және ең төмен биіктіктерін табыңыз. Оқытушының тапсырмасы бойынша біреше нүктенің биіктігін анықтаңыз. Беткейлердің экспозициясы мен көлбеулігін есептеңіз.