Бір қыз бен он алты ақын І бөлім 82. 3К б 94 Бірінші бөлімінде: Бір қыз бен он алты ақын

Сиыр жыл Сырдан шығып, бардым Орға,

Хат жаздым темір қалам алып қолға.

Жағалбайлы елінде бар екен деп,

Есіттім ақын қыздың даңқын сонда.
Ор өзенін жағалап, Рай келдім,

Ауылын ақын қыздың сұрай келдім.

Сол қызбен айтыспаққа құмар болып,

Аулында таныс болып бір ай жүрдім.

Білгенше қыздың мінін болды қиын.

Бір адам қыздың сырын айтып берсе,

Бергендей болып жүрмін түрлі бұйым.

Әйтпесе жұмысым жоқ жалғыз тиын.

Жиналып, көп әлеумет әр тараптан,

Той болып жатыр екен ұлы жиын.

«Айтысып ақын шықса саспа», – деді.

Бір қыз бар аты Ақсұлу біздің елде,

Он жеті осы биыл жаста», – деді.

«Айтысып осы қызды жеңе алмасаң,

Сен онда ақындықты таста, – деді.

Қашады айтысудан қай ақымақ.

Жағалбайлы – жетіру жаман елсің,

Шуылдап бір қызыңды сонша мақтап.

Ол қызбен егес екен бұрын көптен.

Бұл да бір ақынсыған жігіт екен,

Екі рет қыз айтысып жеңіп кеткен.

«Бәрін де қыз Ақсұлу жеңген», – деді.

«Ол қызбен айтысам деп әуре болма,

Болмасаң өнеріңе сенген», – деді.

Есітіп қыз да бұрын жүрген», – деді.

«Қайыны есер қожа – адай», – деді,

«Лайық берген жері оған», – деді.

Байлығын сұрасаңыз солай», – деді.

«Аққожа, Балқожадан асқан бала

Өзі де артық көркем шырайлы еді.

Сымбаты өзге қыздан озығырақ,

Ақ құба, бидай өңді, қынай белді.

Ол қызбен айтысам деп әуре болма,

Айтысып жеңе алмайсың оңай», – деді.

Қарасаң хор қызындай тұлғасы да.

Он-он бес (қошеметке сәндік үшін),

Ереді барса тойға қыз қасына.

Керіліп сөз айтпайды болмашыға.

Өзіне сенген адам айтысады,

Жетсе көзі жеңіліп қалмасына.

Көрген жан ішпей-жемей болады мас,

Ақ құба, бидай өңді бір қиғаш қас.

Өзі нақ осы биыл он жетіде,

Бойында жалғыз міні – күйеуі жас.

Жарымжан қыздың көңлі осы күні.

Және де түсі қара, ерні жырық,

Айтыссаң бір тоса гөр айтып мұны.

Мін тағып сөйлетпес деп жүрдім бойға.

Сол жерде көп жамағат ортаға алып,

Еріксіз не қылсам да бардым тойға.

Жігітке өнер деген керек іс-ті.

Айтысын екі ақынның көреміз деп,

Үш жігіт, төрт-бес қызбен жөнелісті.

Ақынды Ақсұлудай алып келді.

Қызығын екі ақынның көреміз деп,

Жиылып тамашаға халық келді.

Манағы жігіт сөзі анық келді.

Отырмын жүрексініп айтысуға,

Артықша қыздың өзі дәріпті еді.

Ақсұлу әлеуметке сөйлей келді,

Халқы да қошеметтеп көңіл бөлді.

Айтысып, жаным, сені жеңемін деп.

Тілімен біреу отыр орып орақ,

Өзі де ақынмын деп мақтанады.

Біз әзір көрген жоқпыз сөзін сынап».

Жақсы деп әлеуметке бір сөз айтып,

Қыз сонда өлеңменен берді жауап.
Ақсұлу:

Мақтаншақ жігіт болса мастан шығар,

Мас болып өнеріне тасқан шығар.

Сүйенген тіл-жағына нағыз ділмар,

Болмаса жаман жігіт қостан шығар?
Болғанда: ол – іздеген, мен – сұраған,

Құдайым екеумізді қосқан шығар?

Құйрығын жатқан жылан өзі басса,

Арам тер ақыныңды қысқан шығар?

Өлеңмен әрбір жұртқа салып өрнек.

Менменсіп талай ақын келгенімен,

Есектей жуаситын мінген ерлеп.

Бұрынғы үлкендерден қалған нақыл:

«Жақсының жарым ырыс жүзін көрмек.

Дидарын мың кісінің танығаннан,

Артық қой бір жақсының атын білмек».

Атыңыз, ақын аға, кім болады,

Сұраймын және-дағы затың кім деп?

Ақсұлу, артық бала сөйлер сөзге,

Ақынсың дара туған көрер көзге.

Мүләйім сөзің жатық жан екенсің,

Жасанып шыға берме аса жүзге.
«Ақынды пәлен түрлі жеңуші ем!» – деп,

Кісіге айт бұл сөзіңді менен өзге.

Ешкімнен қорқып-сасып сақтанатын.

Дегенді: «Пәлен айтқыш!» – мен де көрдім,

Олар да жауап таппай тоқталатын,

Бәйгіден озып жүрген наз бедеумін.

Көңіліне жабылардың дақ салатын.

Ішінде қаракөздің құрманаймын,

Бес жаппас Сыр бойыңда бар-ды халқым.

Жетіру жағалбайлы таң көреді,

Жаппастың көрсе көркі-салтанатын,

Жақсысын сіздің елдің көріп жүрмін.

Білмейді сыпайылықтың ешбір парқын,

Парықсыз істеріңді баян етсем,

Тартпай ма мәлел²⁸ келіп көңілің салқын.

Тең құрбым өнеріме тең келмеген,

Бұл жаққа келген жоқ па менің даңқым.

Жүйрікпін өрге шапқан өнеріммен

Белгілі Кеншімбаймын – менің атым.

Кеншеке, айтар сөзге кен екенсің,

Еліңнен шығып жүрген ер екенсің,

Арамза, аңқау елге заңқой болған,

Кеншімбай деген ақын сен екенсің,

«Кенді төкпе, елді сөкпе» деген қайда?

Байқадым ақылыңды, кем екенсің.

Атадың Иса менен Қарагөзді,

Айтасың маған неге жаман сөзді.

Еліңе сыймай жүріп жалғыз басың,

Осының лайық па көрер көзге.

Сен үйтіп біздің елмен болма қасты,

Қас болсаң, салар жөнге сендей масты.

Парықсыз деп ешбір адам айтқан емес,

Аралап, жүрген жігіт алты алашты.

Жаппастан біздің елдің байлығы асты,

Садақа қайыр-зекет болмаған соң,

Береке сіздің елден қыдыр қашты.

Еш мінді біздің елден таба алмассың,

Болмаса сендей жаппас жалғыз басты.

Ақсұлу, мұнша сөзді айтпа тасып,

Мен саған сөз таба алмай қалман сасып.

Көрген жоқ, қанша айтсаң да, жағалбайлың,

Жаппастан бұрын-соңды байлығы асып.
Таласпа біздің жаппас баласына,

Айтар ма мұндай сөзді ағасына?

Үйлер бар Мырқы салған өз күшімен

Ақмешіт – Перовскі қаласында.

Отыз бес, қырық мың теңге шамасына.

Үйлерін сіздің елдің көріп жүрмін,

Жаппастың жете алмайды қорасына.

Еліне бес жаппастың асып айтпа,

Жаратқан Құдай артық о басында.

Меймандос келеді оның барша жұрты.

Шығады қыз-бозбала серуенге

Үстіне масаты мен киіп құлпы.

Бұл күнде жол бермейді жүрген жанға.

Тәрбие неше түрлі дәрежесін,

Көргенде салтанатын қылар таңға.

Меймандос мырзалығы асып кеткен

Бөгеді қонақ қонса жал-жаяға.

Жақсысын жағалбайлы көріп жүрмін,

Пар келер осыларға кісің бар ма?

Жаппасым, мақтай берме Мырқыңызды,

Алдымен Мырқы бұзар шырқыңызды.

Байлықпен бар адамын әлек қылып,

Неше жыл бүліндірген жұртыңызды.

Етпейді бір-біріне ешбір рақым,

Аударып арамдыққа құлқыңызды.
Нұреке, Жүсіпбек пен Әлім болыс,

Біздерге үшеуі де мәлім болыс.

Сүгір мен Батырбайды ұстап берген,

Ары жоқ адамдықтан зәлім болыс.

Мақтайсың қайдағы бір кем жігітті.

Жаппасың адасқан жұрт ақылынан,

Ақылға таппадың ба мол жігітті.

Жігерлі – қатарынан асқан жігіт,

Мақтасаң, әне, мақта сол жігітті.

Әкім ғып Нұрекені тұр екенсің.

Қай күні Нұреке болыс болғаннан соң.

Еліңнің алған жоқ па берекесін!

Ақылсыз жаппас деген ел екенсің.

Мақтайсың қайдағы бір нас адамды,

Ысырап қайта малын шашып жүрген,

Мақтама дәулетіне мас адамды.

Берәлі, Дербісәлі, Есқожаны,

Сен жаппас, білмеймісің осы адамды.

Ешбір жан қайратына беттемейді.

Кем емес әділдігі Наушаруаннан,

Біреуден алып пара ептемейді.

Жүз кісі маған десе қонақ келсін,

Ұлыққа тапсырма деп өктемейді.

Сүгірді, Батырбаймен ұстап берген,

Нұреке, Жүсіпбегің көктемейді.

Сұрасақ ишандар мен молдалардан,

Тегінде ол кісіні тек демейді.

Ақсұлу, айтар сөзді аңдамадың,

Аузыңа келген сөзді талғамадың.

Әкесін, шешесімен нандырады

Көп болса өтірігі қыз баланың,

Қыз бала елдің жайын қайдан білсін,

Білмесе қыз бен жайын біз баланың.
Ақсұлу қайыспайтын жас баласың,

Тәңірі алғыр, болмашыны еске аласың.

Патшаға Қаран болыс ұстап берген,

Кінәсіз Боранқұлдың бес баласын.

Айдатқан қысастықпен алты адамын,

Еліңнің білмейсің бе масқарасын?

Балтамен шапқандай мін басыңда тұр,

Мініме пышақ жонбас көз саласың.

Сіздің ел біздің елдей сірә болмас.

Патшаға өз жақсысын ұстап берген,

Екі бірдей дүниеде Қаран оңбас.

Өзі өлсе жақсылардың аты қалған.

Білемін Дербісәлі, Есқожаңды,

Әр шенін ер құнына сатып алған.

Ол шенді беделі елден асып алған.

Есепсіз қайраты да асқан адам.

Жылқысын Қазыбектің тартып алған.

Бәріне орыс, қазақ даңқы барған.

Бұл елде ол байлардың малы қайда?

Байларын сіздің елдің көріп жүрміз,

Қыс қызыл, жаз қымызға жарымайды.

Он сомға сатады оны базарға әкеп.

Шанаға екі мәстек жегіп алып,

Жүргені ол ақшаға арақ іздеп.

Мас болып тапқан пұлмен арақ ішіп,

Балықтай торға түскен жатады ыршып.

Қалпыңа қазақшылық бұл дұрыс па?

Кетеді көрген адам мазақ қылып,

Тоқтарсың осыныма санаң болса,

Қайтеміз бұдан әрі ұзаттырып.

Жаппасым, өтірік айтпа, дінің күйер,

Халқымды жамандасаң, тілім тиер.

Баласы бес жаппастың жайы мәлім,

Сенің де мінезің жоқ Құдай сүйер.
Сыр бойлық сен ежелден ғарып едің,

Сен қашан қыр еліндей жарып едің?

Бір жылы сіздің жақтан дәм бұйырып

Мен-дағы Сыр бойына барып едім.

Ішкені су, жегені балық екен.

Кәсібі болғаннан соң балықшылық

Кигені аяғына шарық екен.

Кедейлер Сыр бойында толып жатыр.

Жаппасты бай ел деген дәріп екен.

«Бәленің мыңы – Сырда, бірі – қырда»,

Деген сөз, көзім көрді, анық екен.

Келеді күн шыққан соң арығына,

Барады түстен кейін балығына,

Бір тыным қысы-жазы көрмейді екен,

Жаппастың көңілім қайтты қылығына,

Жаққаны кешке дейін қамыс екен,

Өткізіп шуда жібін шарығына.

Ішіне сапырады мұзын салып.

Жабады нақақ жала бір-біріне,

Отырар жақынына көзін салып.

Штатқа жиналады өңшең бұзық.

Біреуі біреуіне бәле салып,

Жатқаны күні-түні қағаз сызып,

Патшаға мақтанбаққа ұстап берер,

Айдатып азаматын қойдай тізіп.

Жая мен кім барса да жал береді.

Ақшаға он сөлкебай дінін сатып,

Нақақтан бір-біріне жан береді.

Бұл жақта ондай істер болмаған соң,

Біздің ел сіздің елді таң көреді.

Қоймаса егер халықтың өзі қалап,

Әкімдік сатып алғанды ар көреді.

Мақтанғаның Қалыбай мен Шілдебайың,

Білемін мақтасаң да оның жайын,

Арқадан бір теңгеден алып келіп,

Сатады үш теңгеден Сырға шайын.

Секілді сусыз арық қайыры жоқ,

Бермейді қонақасы, аттың майын.

Нияз бен жұртқа мәлім Меңдібайым.

Жеріне Жаманқала мешіт салып,

Бір мың сом қайыр берер әр жыл сайын.

Байлығы, мырзалығы, әділдігі,

Алашта жан бар ма екен солардайын?

Жаппастың түрлі міні толып жатыр,

Бұл жерде бәрін айтып не қылайын.

Келеді сараңдықпен ес білгеннен.

Үйіне жалғыз қонақ қондырмайды,

Жұрт бар ма оның жайын естімеген?

Ақсұлу, жағалбайлы, жаппас қандай,

Жапастан ел өтпейді мақтасқандай.

Әлемге әл білмеген таң болады,

Сен бота ойнақтаған от басқандай.
Ор менен мен де көрдім Жайығыңды,

Саласың, Жайығыңа қайығыңды.

Артық мін айта берсе толып жатыр,

Жимаймын айтты екен деп айылымды,

Сен кімге теңгересің байұлымды,

Сөзіңді өзің айтқан қайырмалап,

Білгенше мен де айтармын айыбыңды.
Жағалбайлы, жетіру арпа ішеді,

Шамалап тақыл-тұқыл тарта ішеді.

Қаспағы қазанының екі елі боп,

Жумай-ақ кір ыдыстан қайта ішеді.

Қызы көп кірлі мойын бейбақтары.

Жүреді алты ай жазға пішен шауып,

Қап-қара балшық болып сирақтары.

Таласқан Нияз бенен Меңдібайың,

Шашылған ысырап боп қанша малың.

Екі айда үш қайтара штат құрған,

Тынымбай, Қаранменен болар мәлім.

Ант беріп он бес кісің судияға,

Бекерге олардың да күйді жаны.

Соларды мақтайын деп келемісің.

Еліңде мен білмейтін кісің бар ма

Айтпасаң өтірікті өлемісің?

Ол үшін сен мақтанба құр далаға.

Меке мен арғы шеті Мәдинеге³⁰

Салдырған Мырқы мешіт әр қалаға.

Мың сомдық әрқайсының дағбыры бар,

Сауабы пайғамбардың аруағына.

Жайылған оның даңқы алты алашқа,

Халық билеп он екі жыл әкім болды,

Тиген жоқ еш жалалы қарындасқа,

Тағы асқан оның жұрттан салтанаты,

Көргендер өнеге ғып алған нұсқа.

Жақсыны күнә болар жаман десек.

Үйінде алтын аяқ, күміс табақ,

Жинаған қазынада болмас есеп.

Тай сойып қозы орнына қонағына,

Төсейді қалы кілем, қымбат төсек,

Бұларға ешбір адам таласпаған,

Болмаса қара Мәмбет, қабақ Есет.

Айрықша Жылгелдінің салтанаты,
Нашарға және қандай марқабаты.

Байлығы, мырзалығы, бәрі сай кеп,

Патшаға Петрборда білінді аты.

Әкесі бай Тұрғанбай Меке барған,

Жаппастан байлықпенен жеке барған.

Дабысы Орынбор мен Теке барған,

Жырауға бірлі-жарым ат мінгізіп,

Сонымен жақсымын деп кете барған.

Байлығың, мырзалығың, әділдігің,

Жоқ екен біздің елге жете қалған.

Жаппасым, біздің мекен Құмақ пен Ор³¹,

Екі су Еділ, Жайық онан да зор.

Әлемге әл білмеген таң болады,

Ер жігіт әлін білген болмайды қор.

Кеншеке, бұл жерлерде не ғып жүрсің?

Ер жігіт елден шықпас ақылы мол.

Болмаса ел қыдырған сыншымысың,

Сапарың осы жүрген не деген жол?
Еліңде бар шығар ғой жақсы адамдар,

Зейін сап, менің айтқан сөзімді аңғар,

Қорғалап қойыныма күн көреді,

Елінен қашып шығып жүрген мұндар.

Менімен ерегіске шығармысың,

Еліңде қадірің бар жақсы болсаң,

Ол жақтан не ғып келдің қашып түсің?

Қаштым деп Ақмешіттен Арқа келдің,

Алыстан арып-ашып зорға келдің.

Арамза аңқау елге заңқой болып,

Келдің де біздің елге күнің көрдің.

Қадірлі жігіт болсаң нешік қаштың,

Жазғы су жалаң-аяқ кешіп қаштың.

Өкіметке орасан жазықты боп

Патшаның палитсасын³² кесіп қаштың.

Еліңе жарты тиын қадірің жоқ,

Келдің де біздің елде көзіңді аштың.

Көз салдың қайда сұлу ажарлыма.

Бұл елде болыс та жүр, мырза да жүр,

Мас болдың жазған қағаз-қаламыңа.

Мен сенің бұл мініңді айтар ма едім.

Отырсаң әлің біліп манағы да.

Жат елді жүрдің қанша бауыр етіп.

Елінен ауып жүрген мүсәпір деп,

Сыйлаған халқым сені тәуір етіп.

Сырыңды жасырынды білсе-дағы,

Патшаға көрсеткен жоқ зәбір етіп,

Баласын Сопекемнің алып қаштың,

Бірталай қыздың басын әуре етіп,

Масқараң бұл сияқты болса-дағы,

Бөтенге білдірген жоқ дабыра етіп.

Әшейін бір қаталық іс болды деп,

Сыртқа жұрт шығарған жоқ дабыл етіп,

Аузыңнан шыққан сөзің қабыл етіп.

Жарымес екеніңді және айтайын,

Отырсың бір азырақ сабыр етіп.

Жаппасым, осы қылған мақұлың ба,

Болмаса біліп қылған ақылың ба?

Бір үйдің баласындай болып жүріп,

Көз салдың қызы менен қатынына.

Бар ма екен сопылардың әдетінде,

Жақсы адам көз салатын жақынына.

Жетіру жағалбайлы мінін айт деп,

Еліңнен сені мұнда шақырды ма?

Қоймасаң бұл сияқты әдетіңді,

Табарсың мұнан кесел ақырында.

Болып ең мұндай адам бұрын қайда?

Біреудің ақ некесін айырыпсың

Берер ме ақыретте мұның пайда.

Білмедің ел қадірін, сыйлағанын.

Жүрмесін кесір болып өз басыңа.

Білмейтін ел қадірін есер болсаң,

Бұл елде қолыңды әкел тұрмасыңа.

Ақсұлу маған таққан мінің сол ма?

Айтқаның соны мін деп бұл да жол ма?

Кемітер ерді әйел деген сөзбен,

Бұл жерде өтірік айтып дұшпан болма?

Қолымнан Тынымбайыңды болыс қылдым,

Өнерлеп арыз жазып Орынборға.
Мереке жүрген жерім күнде сауық,

Несібін теріп жүрген мен бір тауық.

Ақсұлу, сенікі рас бола қалсын,

Жастар жақын болмай ма, көңілі ауып.

Ұстаған Нияз бенен Меңдібайдың,

Нақақтан бір-біріңе жала жауып.

Арызын олардың да өнерменен,

Қолымнан жазып бердім закон тауып.

Ағайын, туысқаным жоқ болса да

Жүремін жатырқамай таныспенен.

Елімнен кісі өлтіріп шыққаным жоқ,

Бұл жаққа келіп едім ақ іспенен,

Екі жыл елдеріңе мейман болдым,

Кешегі өткен Сиыр, Барыспенен³³,

Басы уйез барша халықтың тілін алмай,

Кездестім ерегісіп бір іспенен,

Ұстасып уйезбен де беріспегем,

Құқайым жалғыз көрген бір бұл емес,

Айқастым мұнан гөрі зор іспенен,

Айырған елде жесір жалғыз мен бе,

Өзің де күйеуіңмен дұрыс па едің?

Мен-дағы бастан-аяқ баян етсем,

Мінің бар шапса кетпес қылышпенен.

Ақсұлу, көп баладан келімді едің,

Айтуға өтірік сөз ерінбедің.

Жетіру жағалбайлы мақтаса да,

Білгір қыз онша маған көрінбедің.

Қанықпын көрмесем де хабарыңа,

Адайға есер қожа келін бе едің?

Болсаң да өзің тәуір, жарың жаман,

Оңбаған жолдас бопсың көрімменен.

Теңіңді жалпақ елден таппағандай.

Жолдас бопсың бір жырық ерінменен,

Еріні күйеуіңнің жаман екен,

Қоймасаң жабыстырып желімменен,

Әртүрлі масқараңды шығарармын,

Жарқыным, ерегеспе меніменен.

Даңқымыз шыққан жүйрік баяғыдан.

Ат міндім жылқы айырып саяғынан.

Ертерек, уақытың өтпей теңіңді тап,

Айтамын бұл сөзімді аяғаннан.
Осыны айтып болған кезде, бұрынғы жеңіліп жүрген жағы қызга сөз кезегін айтқызбай, Кеншімбайды жеңді етіп көтермелеп алып кеткен.

***

Бетіне жанның бәрін қаратқанға.

Бір Алла осы аруға кез келтір деп,

Жылаймын ертелі-кеш жаратқанға.

Баласың алтын айдар, жібек шашты.

Жалт еткен күрек тісің күлімдесең,

Қылмады Құдай душар сіздей жасты.

Адамның сөзің шырын жанындай-ды.

Қасыңа жаным сенің жанасқанның

Жүрегі қай жерінен жарылмайды.

Қап-қара қиғаш қасың, көзің тұнық.

Нәсілің от періден жаралғандай,

Баласың тілің майда, сөзің сынық.

Лайық ақылыңа қылықтарың,

Іңкәр боп, сол ғой менің құмартқаным.

Қасыңнан жалт-жұлт етіп кете алмадым,

Сонда да бір шеніңе жуытпадың.

Құмартқан жүректегі назды ашпақ.

Сұңқылдап көлден ұшқан сұқсырдай боп,

Сипай гөр қанатыңмен, кетпе тастап.

Ойнаған бақ ішінде сіз бір ұзақ,

Жолыңа түсе ме деп құрдым тұзақ.

Қараңды анда-санда бір көрсетіп,

Түспестен тұзағыма кеттің ұзап.

Барады қызық өмір шолақ болып.

Сонда да бір сырыңды білдірмедің,

Соныңа кетті біздің көңіл толып.

Кеткенмен басқада емес, көңіл сізде.

Болғанмен ауыл алыс, ниет жуық,

Молдаңнан әлі де болса күдер үзбе.

Аңдадық бар сырыңды жазған хаттан.

Тақсыр-ау, қошеметтің жайы қалай,

Тумап па біздей бір қыз басқа жақтан.

Халым жоқ ел билеуге, әйел – тегім.

Жібек шаш, алтын айдар деп мақтайсыз,

Қошемет деймін, тақсыр, мұның жөнін.

Астарлап уайымға көңіл кегін,

Қыз жоқ па беті қызыл сіздің елде,

Бар шығар, тағы қара, бізден өзге.

Құдайдың жаратқаны жалғыз мен бе?

Бұл бізден қабыл болмас тілегіңіз,

Елдегі жақсы адамның бірі едіңіз.

Жарылар жазатайым жүрегіңіз.

Тақсыр-ай, жазым болып кетіп жүрме,

Қисайып қосың оңбай жүр едіңіз.

Іңкәр ғып өзіңді-өзің құрытпағын.

Шеніме не маңғаздар жете алмай жүр,

Тақсыр-ай, бекер-босқа зарықпағын.

Даңқыңыз жатушы еді таудай болып.

Көрінбей жатып хабар қылсаң нетті,

Түбінде ер болғанда ақылың толық.

Арық ат, жыртық шапан, ыңыршақ ер

Қалды ғой көргеннен соң көңіл солып.

Хабарың үзбе деген тиді бізге.

Іздей бер қатарыңды басқа жерден,

Емеспіз біз бір мұқтаж, тақсыр, сізге,

Келсе де сөзім осы көңіліңізге.
Мұсаның екінші хаты:

Молдадан қайта сәлем қыз Манатқа,

Пайымдап салдық көзді сіздің хатқа.

Қошемет десең, сізге қошеметім,

Болса да қанша сұлу басқа жақта.
Сізді мен ел билетіп, қылмаспын бек,

Айып па деген сөзім ақылың көп?

Адамнан Қазіреті Ғалы бермен қарай,

Ер жігіт әйел затын көрмейді жек.

Баласың сөздің парқын білед деген.

Сөзімді гауһар деген құп алмасаң,

Сен де бір тесік тассың түк өтпеген,

Мінезің іркіс-тіркіс бала екенсің,

Секілді тана, тайлақ сірге өтпеген.

Білед деп ойлап едім алтын, мысты.

Мейлің мыс, мейлің алтын болсаң-дағы,

Әйтеуір менің құтым саған түсті.

Ілмелеп мысал сөзді қылыпсыз дау.

Молдаңмен біраз сапар жолдас болсаң,

Қалмассың жарылудан өзің де сау.

Кедейге жұпты болған Дұқтариша³⁴.

Малы жоқ, патша қызын көрбан алған³⁵

Тиерсің мендей шалға жазса Құда.

Мен жақын тартқаныма қашып жүрме.

Айласы қарт кісінің көп болады,

Қақпанның қанды аузын басып жүрме.

Жеріңе ұрып алар кез келгенде,

Жалтаңдап түлкідейін сасып жүрме.

Шөгерсің бұлт болсаң біздей тауға,

Бұл кезде піскен кезің анық науда³⁶.

Базарда қымбат баға бір байталсың,

Алармыз пұлдан қашпай қылсақ сауда.

Қайырып шар айғырдай мойнын салып,

Молдекең ап жүрмесін омырауға.

Манат қыз жөн сөзіңнің жауабын бер,

Қалдырмай өзіңді-өзің мұнша дауға.

Жөн сөзден тосылмайтын Манатың мен,

Уаяна³⁷ сәлем жаздым және артыңнан.

Әйелге қошеметті мұнша қылып,

Жан ба едің Байұзақтан шала туған.
Ол рас, Хауаға бұрын барған әзірет Адам,

Бұл текті байқамайды қай бір надан.

Хауа ана Адамменен сөйтіпті деп,

Бұл іске етпеу керек көңілді алаң.

Ол ерді тегіс қылған бақ пен малдан.

Панаң жоқ бұлт түгіл, тозаң тоқтар,

Әншейін бір желсөз ғой көңіліңе алған.

Молдеке, ізде өзіңнің қатарыңды,

Ойлай бер басқа жерге сапарыңды.

Байы өлген қатын болса дұрыс еді,

Ал қыздар қайтып сүйсін сақалыңды.

Байталды қымбат баға пұлың болса,

Түзетіп келер едің шапаныңды.

Молдеке, жасың үлкен, сөзің қиық,

Жүріпсіз бар сөзіңді бізге жиып.

Қалатын кей кәрі айғыр басы қаңғып.

Байталдан жазатайым тепкі тиіп.

Сөзімнің шыны да – осы, жөні де – осы,

Бармаспын өлтірсе де сізді сүйіп.

Жазылып Манат деген атың бізге.

Жауабын жауабыңның қайтарармын,

Болсаң да, болмасаң да қатын бізге.

Есіркеп әуелепсің есіме алсам.

Қошемет емес, мұным әдеп еді,

Қылмадым ал қошемет, басымды алсаң.

Есірдің әдеп қылсам сен соныма.

Сен-дағы шашың ұзын әйелсің де

Сын тағып сөз сөйлейсің ат-тоныма.

Жауабын қайтарармын, бар-ды тілім.

Хикмәт, тағдыр хақтың өз қолында,
Еншалла, осы күнде толық ділім³⁸.

Тиер ме ең есің болса Байұзаққа,

Манат қыз, бұл емес пе білсең мінің.
Байұзақ келер еді бірер жүзге,

Керек пе жүздегі шал менен сізге.

Біз әлі елуге де келген жоқпыз,

Тиерсің ықыласыңмен алсақ бізге.

Тимей ме жүзге тиген, елу жасқа

Алса да алпыстағы тіпті қашпа.

Тиюің енді сенің оңай болды,

Қайтемін қыз ізденіп сенен басқа.

Байталдан айғыр өлмес тепкі тиіп.

Мұсамен сапарыңды біріктірсең,

Қай жақтан берді дерсің Құдай иіп.

Бұл жолы осыменен жат, Манат қыз,

Көп айтып азбен қою болмас сұйық.

Көрерміз ендігісін келешекте.

Сырыңды, пікіріңмен алдық түйіп.

Ғаламға инабатты жеміс бергіш,

Алма ағаш көп ағаштан болмас биік.

Тамаша келіп тұрмыз мына тойға,

Сөйлеспек жақсылармен болып ойда.

Қу ілген қырандардың біреуіміз,

Теңгеріп жүрме, құрбым, тұрымтайға.

Кісіге кісілікті кісі керек,

Данышпан пайым қылып мұны да ойла,

Есікте ер сыйлаған отырмайды,

Көңілін жақсы адамның жерге қойма.

Көргенім, көріскенім досым ар ма?

Біздің бас сіздің басқа қосылар ма?

Құдайдан жатсам-тұрсам тілеуші едім,

Қылса деп Құдай душар осыларға.

Ақиық аспандағы қыран бүркіт,

Түлкінің азуынан шошынар ма?

Түлкінің бір ішегі³⁹ болса дағы,

Құтылып қайда кетер осы қарда.
Манат:

Молдеке, салтанатпен тойға кепсіз,

Кемелім толық деген ойға кепсіз.

Ақ иық торға түспес қыран едің.

Айналып еріксіз-ақ қолға кепсіз!

Сізді мен көп қуандым көргеніме,

Келіпсіз осы биыл кемеліңе.

Қолыңның ұшын беріп көріспейсің,

Қалады жеңім тозып дегенің бе?
Мұса:

Қызыл тон қыз құлпырар кигеннен соң,

Көңіліміз әр не дейміз сүйгеннен соң,

Аумасын қиялымның сонан байқа,

Қолымыз қолыңызға тигеннен соң.
Манат:

Мұсеке, өзің ақын, өзің молда,

Кітаптан жол танисың алсаң қолға.

Қиялың басқа жаққа неге аумақшы,

Түсуге ойың бар ма шайтан жолға.
Мұса:

Білмейсің, Манат, жайын ештеменің,

Шайтанның мен жұмысын істемедім.

Сұлуға сіз секілді қол бермесем,

Жолыңа осы емес пе түспегенім.
Манат:

Молданың қызға қиын жұғыспағы,

Түспесең шайтан жолға дұрыс-тағы.

Мақсатың, ішкі сырың беп-белгілі,

Бұл сөзің әншейін-ақ жұмыс-тағы.
Мұса:

Мұныңды ырия⁴⁰ деме, Манат ақын,

Харамға қалал кісі жүрмес жақын.

Тілеймін қалал жолмен алмағымды,

Қоштаса көңілің бізді, көріп мақұл.
Манат:

Қоштамас көңілім сізді көріп мақұл

Өтірік көп сөйлесең шығады ақыр.

Хатыңда сәлемнама жазбап па едің,

Адамға қандай қиын сөзден қайту.

Хатыңда сәлемнама жазбап па едің,

Қайда жүр сол уақытта айтқан ақыл.
Мұса:

Хатта айттым адал жолмен аламын деп,

Айтамын қара жолмен барамын деп.

Хатта айттым әртүрлі сөз жаныңа жай,

Қалайша сенен құры қаламын деп.
Егерде бұйрық болып, ниет қоссақ,

Айтпассың адал сөзді арамың деп.

Түйілмес, күлмек түгіл, қасым саған,

Тең емес ойнап күлер жасым саған.

Түсімде өңім түгіл жуытпаспын,

Иілмес еш уақыт басым саған.
Мұса:

Қашсаң да мен отырмын аламын деп,

Бір мың сом қалың малға саламын деп.

Әкеңе бір жарым қыз құнын берсем,

Алдымда қол қусырар «қарағым» – деп,

Қасыңды қақпақ түгіл, қайқаңдарсың,

Молдаға қалай жүрсем жағамын деп,
Манат:

Ұлы жоқ Байұзақтың сенен жарлы,

Өлеңмен тіленесің сатып арды.

Бір мың сом беремін деп шіренесің,

Қу молда, қайдан таптың мұнша малды?
Мұса:

Айтатын хан қараға өлеңім бар,

Молдалық деген асыл өнерім бар.

Бір сиыр, қос өгіз бен бір жүйрік ат,

Аз ғана тәңір берген қорегім бар.

Осы күнде әрқайсысы бір діллалық,

Тоғыз жүз шамасында терегім бар,

Еш затқа маған келсең кем болмайсың,

Әр түрлі қажет болса керегің бар.
Манат:

Жетпейсің бұл ниетпен талабыңа,

Санар ма ағашты адам қаралыға.
Сиырың ақ дегенде бір бұзаулы,

Қай балаң жұбанады шалабыңа.

Бар дейсің байлық қылып қос өгізім,

Бір байдан майын сұрап алғаныңа,

Айтуға аяқты мал таппаған соң,

Теректі сасқаннан соң санадың ба?

Кем емес ағашты адам қаралыдан,

Малым бар сені алам деп шама қылған.

Баламның ішкені – шай, жегені – май,

Ішкен соң сүтті сиыр шалабынан,

Қоз өгіз байдікі емес, өзімдікі,

Күшімен жылда есепсіз мал алынған.

Пұл қылып сол теректі саған берсем,

Мұсаның иіскелерсің тамағынан.
Манат:

Ойың ғой осым оңға келед деген,

Жем ғой деп ат семірмес кебекпенен.

Терек кесіп пұл қылып алып барсам,

Бір қызды дәмең бар ғой берер деген.

Талай бар ағаш сатып пұл қылғанша,

Жете алмас қызға қолың терекпенен,

Мас болып бес ағашпен мақтанасың.

Бір сорлы молда екенсің електеген.
Мұса:

Терегім кесіп сатсам бұл болмай ма,

Бұл сөзден қайтсақ бізге сын болмай ма?

Теректі бір мың теңге ақша қылсам,

Қыз түгіл, бір-екі ерге құн болмай ма?

Бұл сөзге ерегесіп ашынған соң,

Аяғы өтіріктің шын болмай ма?

Теректің бір мың сомын сарп қылсам,

Молдаға Манат сұлу жар болмай ма?
Манат:

Қу Мұса, сенен көрген сыйым құрсын,

Ағашпен маған берген құның құрсын.

Бір сөзге екі есе боп ашынасың,

Уа Мұса, Құдай ұрған жының құрсын.

Қызды үйдің қатының өліп тынышын алдың,

Көрінбе түсімде де түрің құрсын.

Аз еді қатының өліп қаңғырғаның,

Тағы да бір пәлеге ұрындырсын.
Мұса:

Ұрынтса мені саған ұрындырсын,

Молдекең беретұғын пұлын білсін.

Қайдағы маған пәле келеді деп,

Манатжан, маған ішің жылып жүрсін.

Түріне сарт молданың сын тақсаң да,

Сендейдің сүйген талай тұлымдысын.

Артына Молдекеңнің бір мінгессең,

Атының байқар едің шығымдысын.
Манат:

Сөйлестім елдің талай бегіменен,

Байқастым оның ата-тегіменен.

Екі ердің екеуміз де баласы едік,

Кәнеки, сөйлесейік жөніменен,

Молдеке, сеніп жүрген атың қандай,

Бұйрық боп қаша қалсақ сеніменен.
Мұса:

Қашсаңыз біздің ауыл жақын-ақ жер,

Мінгені Молдекеңнің қазан ат кер.

Сұрамай-ақ өзі есіркеп беріп еді,

Баласы Қыдырбектің Кәрімбай ер,

Жануар ылди-өрге бірдей шабар,

Бойында бар айыбы бір көзі көр.
Манат:

Кер атың не болмақшы көрмеген соң,

Мінбеспіз кер атыңа сенбеген соң.

Бұзауын мақтаған сен бір кедейсің,

Сау жылқы маңдайыңа бермеген соң,

Күн сайын арық тайға ағаш артып,

Жүрсің ғой малым бар деп өлмеген соң.
Мұса:

Малым жоқ мұнан басқа мақтайтұғын,

Мал емес жануарым шаппайтұғын,

Самсаған сары қолға салсам-дағы,

Еш адам шылауынан қақпайтұғын,

Бір мінгес, тілімді алып, Манат сұлу,

Түсе қал жүрісі болса жақпайтұғын.
Манат:

Атыңның бәрекелді мақтауына,

Сонда да күмәнім бар шаппауына.

Әңгі деп соқырларға неге ат қойған,

Бұрынғы өткендердің ақымағы ма?

Мақтасаң, Мұса мырза, сауды мақта,

Көргеміз аунап тұрып жатқаныңда.
Мұса:

Бұл атым құстай ұшар жарысқанда,

Бір қызса еліреді дабысқа да.

Бұл бишара өздігінен жығылмайды,

Біреумен аунап түсед қағысқанда.
Манат:

Мақтасаң, Мұса мырза, сауды мақта,

Сыймайды мұнша мақтау бір кер атқа.

Жүргенде қараңғыда қағытылып,

Жүрмесін түсіп кетіп шұқанаққа.
Мұса:

Бар еді бас асауы бұл атымның,

Көнбейді ықтиярға бұратұғын.

Басына еш пәнденің әлі келмес,

Тоқтатып шамамыз жоқ тұратұғын.

Шұқырға соқыр өзін ұрса-дағы,

Есен-сау малтып жүріп шығатұғын.

* * *

Әр жүйрік өз әлінше жүгіреді.

Манат қыз қалта қарап тұрып қалды,

Халайық қошемет қып күліп еді.

Манат қыз жеңілген жоқ, тоқтап қалды,

Мұсаны сыйлады ма кім біледі.

Сөйлесті екі ер сөйтіп көңіл ашып,

Кеткен жоқ біреуінен біреуі асып.

Алланың тағдырында солай екен,

Молдаға Манат сұлу болды нәсіп.

Шыдамай ең болмаса арғы түнге,

Сол түні Мұсаменен кетті қашып.