«бизнес және қҰҚЫҚ» факультеті
ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАЛЫПТАСУ ТӘЖІРБИЕСІ
жүктеу/скачать 71.52 Kb.
|
| 2.ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАЛЫПТАСУ ТӘЖІРБИЕСІ
2.1Құқықтық мемлекет туралы идеялар жəне оның қазіргі Қазақстанда қалыптасуының алғы шарттары Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына көп уақыт бола қойған жоқ. Дегенмен, осы қысқа мерзімді тарихи тұрғыдан алғанда, елімізде болып жатқан түбегейлі өзгерістердің нәтижесі бәрімізге толықтай көрініп тұр деп айта аламыз. Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы аңсаған ұлы арманы қазақ халқының сан ғасырлық тарихи азапты тағдырында алғаш рет орындалғандай. Әлем картасында Қазақстан атты тәуелсіз мемлекет пайда болды. Мемлекеттіліктің барлық саяси институттары құрылып, экономика нарықтық жолға түсті. Осы жолда еркін демократиялық қоғамның қарыштап дамып келе жатқанын жария ете отырып, біз Батыс өркениетінің жемісі саналатын тәуелсіз Отанымызда құқықтық мемлекет құру қажеттігін айтамыз. Бүгінде еліміздің демократиялануын жеделдету үшін тұрақтылықты, заң үстемдігін және қоғамдық келісімді сақтаудың маңыздылығын бәріміз түсінеміз. Қоғамдық тұрақтылық, заң үстемдігі, ұлтаралық және конфессияаралық келісім, сондай-ақ Қазақстанның жаңа геосаяси рөлі мен жауапкершілігі демократиялық өзгерістердің тиімділігіне кепілдік береді. Осы тұрғыдан алғанда, заман талабының артқанын терең түсінген мемлекетіміз демократиялық дәуірдің жаңа белестеріне парасатты біліммен бет бұрды деуге негіз бар. Оның белгілі көрсеткіштерінің бірі – заңның үстемдігі. Құқықтық мемлекеттің нақты тарихи қалыптасуының тәжірибесі мен дамуы әлеуметтік-экономикалық және саяси деңгеймен, қоғамдық құқықты қабылдаумен, ұлттық және тарихи дәстүрлермен анықталады. Сондай шарттардың бірі – мемлекеттің болуы. Құқықтық мемлекет саяси билікті ұйымдастырудың нысаны ретінде қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы билікті бөлу, заңның үстемдігі, халықтың егемендігін, заңның үстемдігін қамтамасыз ететін заңдардың күрделі жиынтығы болып табылады. азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру. жалпы азаматтық құндылықтар мен әлемдік тәжірибені ескере отырып, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне негізделген. Заң үстемдігі жолында Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында саяси-әкімшілік жүйелерді жаңа дәуірге сай дамыту керектігі айтылды. Ол саяси жүйені дамытуды талап етеді, жаңа кезеңнің басты міндеті жалпыға бірдей танылған демократиялық құндылықтар мен көпұлтты және көпұлтты елдеріміздің дәстүрлі келісімін біріктіретін ашық, демократиялық және құқықтық мемлекеттің негіздерін одан әрі нығайту болып табылады. діни қоғам [7]. Осы мәселені ескере отырып, ұлт деген ұлы идеяны ұстанатын мемлекетімізді әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына қосуда саяси реформалардың алатын орны ерекше деп есептейді. Бұл ретте құқықтық мемлекет мәселесімен айналысатын ғалымдар, атап айтқанда, көрнекті заңгерлер мен саясаттанушылар ең алдымен құқықтық мемлекет ұғымына, оның принциптері мен заңдарына тоқталады. Бұл жолда, әрине, құқықтық мемлекеттің теориялық тұжырымдары мен саяси-құқықтық пайымдауларын ескеру қажет. Жалпы, зерттеушілердің көпшілігі заңның үстемдігін жаңа дәуірдің жемісі деп есептейді. Ежелгі және ортағасырлық дәуірде құқықтық мемлекеттің көріністері болмағаны тарихтан белгілі. Дегенмен, кейбір әлеуметтанушылар заң үстемдігі идеясының тамыры көне дәуірде жатыр дейді [2]. Мысалы, мемлекет пен құқықтың үйлесімді өзара әрекеттесуін іздестіру үлгісі ежелгі Қытай заң шығарушыларының назарында болғаны белгілі. Антикалық дәуірдің атақты философы Платон өзінің «Заңдарында»: «Менің ойымша, заңның күші жоқ, біреу басқаратын мемлекет жақын арада күйрейді деп ойлаймын». Құқықтық мемлекет пен табиғи құқықтың негізгі идеяларының элементтері Цицеронның және басқа Рим заңгерлерінің санасында да кездеседі. Дегенмен, жалпы құқықтық мемлекет ұғымы жаңа дәуірде ғана ғылыми деңгейде дамып, жүйелене бастады деуге болады. Жаңа дәуірдің алғашқы кезеңінде Н.Макиавелли, Дж.Боден сияқты белгілі ойшылдар алғашқы болып қоғамдық санаға табиғи құқық туралы ежелгі ілімді енгізді. Олар оның көптеген ережелерін жаңа тарихи жағдайда әзірледі. Мысалы, Н.Макиавелли өз теориясында саясаттың көптеген принциптерін түсіндірді. Саяси өмірдің дамуындағы қорғаныс күштерін біле отырып, ол сол кезеңге қажетті идеалды мемлекеттің нұсқасын жасағысы келді. Кейінірек Батыс буржуазиялық революциялары кезінде өмір сүрген Г.Гроций, Б.Спиноза, Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш.Монтескье сияқты прогресшіл ойшылдар құқықтық мемлекет концепциясының дамуына зор үлес қосты. Солардың ішінде Дж.Локкты (1632–1704) құқықтық мемлекет идеологтарының көрнекті өкілдерінің бірі деуге болады. Ұлттық егемендік дүниеге келген кезде Англияда өмір сүрген ұлы ойшыл басқару туралы екі трактатында өз ойын білдірді. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде Дж.Локк буржуазиялық қоғамның құқықтық идеяларын, феодалдық қайшылықтың классикалық түсініктерін таратушы болды деген пікір бар. Оның айтуынша, мемлекет адам құқығын қорғау мақсатында құрылғандықтан, меншікті құру және ұйымдастыру туралы заңдар шығарады және ол заңды орындау және қол сұғушылықтың алдын алу үшін қоғамдық күштерді пайдаланады. Мұндай мемлекет бөлінбейтін табиғи меншікке, жеке бас бостандығы мен теңдігіне кепілдік беретін заңмен реттеледі. Сонымен бірге ойшыл әрбір адам өзінің азаматтық мүдделерін қамтамасыз етуге, қорғауға және жүзеге асыруға құқылы деп есептеді. "Мемлекет өз мақсаттарына жету үшін келесі құралдарды пайдалана алады: заңның үстемдігі, биліктің бөлінуі, дұрыс басқару, зорлық-зомбылық жағдайында халықтың кету құқығы. Заңның құқықтық мәртебесін білуге болады. "Өзін-өзі -мүдде жалпы игілікке арналған, сөйтіп іс-әрекеттің ұтымдылығын көрсетеді», - деді Дж.Локк [4]. Осылайша, заң үстемдігі идеясы жаңа дәуірдің көрнекті философтарының еңбектерінде жақсы бекітілген, оның құндылығы биліктің қайнар көзі ретінде халықтың егемендігін орнату, оның бостандықтары мен құқықтарына кепілдік беру, мемлекеттің қоғамға бағынуы. Жалпы, құқықтық мемлекеттің тұтас концепциясы XVIII ғасырдың соңы – ХІХ ғасырдың басында қалыптасты, ал «құқықтық мемлекет» ұғымы Еуропа әдебиетінде толық орнықты. Бұл ұғымды егжей-тегжейлі сипаттау кезінде оның негізгі белгілерін ескеру қажет. Қазақ оқулықтарындағы құқықтық мемлекеттің ерекшеліктері төмендегідей: -заң үстемдігі; -өкілеттіктерді бөлу; -тұлға мен мемлекеттің өзара жауапкершілігі; -азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, олардың құқықтық және әлеуметтік қорғалуының маңыздылығы; -саяси және идеологиялық плюрализмнің болуы; -азаматтық қоғамды қалыптастыру; -ішкі заңдардың жалпы қабылданған халықаралық құқықтық нормалар мен принциптерге сәйкестігі [5]. Ал құқықтық мемлекеттің осы ерекшеліктері біздің елімізде қалай қалыптасып, дамып келеді? Бұл сұраққа жауап беру үшін оны жүзеге асыру тәжірибесін қарастыру қажет. Қазіргі өркениетті елдерде заң үстемдігі қағидаттары мен ол туралы белгілі бір идеялар жүзеге асып жатқанына бәріміз куәміз. Бүгінгі күні заңның үстемдігі көп қырлы құбылыс. Қоғамдық прогрессте ол жаңа қасиеттерге ие болып, қоғамның белгілі бір даму жағдайларының деңгейіне сәйкес келетін жаңа мазмұнмен толықтырылады. Дегенмен, құқықтық жүйені түсіну үшін, біздің ойымызша, ең алдымен құқықтың мәнін теориялық деңгейде зерттеу қажет. Айта кету керек, «құқық» терминінің ғылыми әдебиеттерде көптеген мағыналары бар. Әлеуметтік-құқықтық ғылымдарда бұл термин күнделікті өмірде және жұмыста қолданылады. Сонымен қатар, бұл кең ұғым болғандықтан, заңның мәніне қатысты әркімнің пікірі болатыны анық. Мысалы, заң және саясаттану әдебиеттерінде «құқық» терминінің бірнеше мағынасы бар. Қазіргі оқулықтарда ең алдымен «құқық» жеке және заңды тұлғалардың заңға сәйкес әрекет ету қабілеті ретінде ресми түрде танылып, түсіндіріледі. Атап айтқанда, азаматтардың еңбек, білім, меншік және кәсіпкерлік бостандығына құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері бар. Бұл жағдайларда «құқық» ұғымы субъективті (жеке) мағынада қолданылады. Екіншіден, ғалымдардың пікірінше, «құқық» құқықтық нормалардың жүйелі жиынтығы. Бұл объективтік мағынада құқық, өйткені олардың жасалуы жеке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, құқық жеке нормалардан бөлінбейтін объективті мағынадағы біртұтас құбылыс. Мысалы, Қазақстан Конституциясында: «Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық дегеніміз – Конституцияның, тиісті заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттар мен Республиканың өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Конституциялық Кеңестің және Конституциялық Кеңестің нормативтік құқықтық актілерінің нормалары. Конституциялық Кеңес. Конституциялық Кеңес. Жоғарғы сот. [6]. Үшіншіден, «құқық» термині пәнге қатысты. Құқық саласы өзара байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Төртіншіден, «құқық» термині жеке құқық пен объективтік құқықтың қосындысы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты «құқықтық жүйе» деген ұғым бар. Мәселен, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқықтық жүйесі қалыптасып келеді. Оның мәні көбінесе құқықтық мемлекеттің болуымен тығыз байланысты деп есептейміз. Әрине, мұндай жүйе біздің елде бұрын-соңды болмаған. Қазақ қоғамында Ресейге қосылғанға дейін ғасырлар бойы қалыптасып, дамып келе жатқан мемлекеттік ұйым мен құқықтық жүйе болды. Осы уақыт ішінде мемлекеттің өзін, оның құрылымын, органдарының қызметін, сондай-ақ құқықтық жүйенің қалыптасуы мен қызметін сипаттайтын көптеген мәліметтер жиналды. Мысалы, Ш. Қазақ қоғамының ерекшеліктерімен жақсы таныс Уәлиханов қазақтардың әдет-ғұрып құқығы жөнінде бірқатар еңбектер жазды. Ол қазақ құқығы мәселелерін кең ауқымда, яғни оның тарихи дамуы мен қазіргі заман тұрғысынан қарастырды. Ол қазақтың әдет-ғұрып құқығын, мұсылман құқығын, орыс құқығын жақсы меңгерген, оларды салыстыра білген, жақсы және жаман жақтарын көрсете білген. Ш. Уәлихановтың қазақ құқығы тарихының, оның әлеуметтік мазмұны мен болашағының Қазақстан заң ғылымы үшін маңызы зор. Уәлихановтың «Қазақ құқығы рулық құрылыс дәуірінде қалыптаса бастады және ұзақ тарихи дамудың нәтижесі болды. Кейін қазақ халқының құрамына кірген Қазақстан территориясын мекендеген тайпалар мен рулардың салт-дәстүрі мен «тайпалық құқықтары» моңғол шапқыншылығына дейін де болды. Шыңғыс хан оларды жоя алмады. «Жалпы, Ш.Уәлиханов «Сот реформасы туралы ескертпелер» атты әйгілі еңбегінде жүздеген, мүмкін мыңдаған жылдарға созылған әдет-ғұрып құқығы нормалары туралы жазған [7]. Елу жылдан кейін Ш. Уәлиханов, Ж. Кәсіби заңгер Ақпаев қазақ құқығын түсіндіруге өз үлесін қосуға ұмтылды. Ол көп шығарма жазған жоқ. Бірақ бұл санда емес, сапада. Қазақтың тұңғыш ғалым-заңгері Ж. Ақпаев қазақ құқығы туралы бірқатар жаңа идеяларды тұжырымдады. Ж.Ақпаев – қазақ қоғамының мемлекеттік-құқықтық мәселелерін ерте заманнан бері зерттеп келе жатқан ғалымдардың бірі. Қазақ мемлекеттілігінің пайда болуымен қазақтың құқықтық жүйесінің қалыптасуы, құқықтық ұғымдары мен терминдері мені қызықтырды. Ж. Құқық анықтамасының ерекшеліктері мен мағынасына келетін болсақ. Ақпаев, атап өту керек. Ең алдымен Ж. Ақпаев, қазақтар құқық ұғымын «жол», яғни адамдар арасындағы қарым-қатынастағы мәселелерді шешу жолдарын көрсететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін құрал деп түсінген. Заңды «жол» деп сипаттай отырып, Ж. Ақпаев бұл мәлімдеме заңның мәнін көрсетуге жеткілікті деп есептейді. Ол қазақ құқығын практикалық тұрғыдан түсінді. Ол «құқық» ұғымын ақыл-ой әрекетінің нәтижесі деп анықтайды. Бұл анықтамада Жақып Ақпаев кез келген ұғым ойлау процесінің нәтижесі деген ғылыми теорияға сүйенеді. Жалпы құқық күрделі құбылыс болғандықтан, терең ғылыми зерттеулердің нәтижесінде адамдардың өзі оны іс жүзінде түсінуі қажет деген қорытынды жасауға болады. Мемлекеттiлiктiң дамуының төмен деңгейiне, мемлекеттiк органдардың тармақталуы мен бөлiнуiнiң жүйесiнiң болмауына, сондай-ақ кодификацияның жоқтығына байланысты қазақ құқығының мәжбүрлеу элементтерi азырақ айтылады. Бірақ заң бұзушылықтар орын алған жағдайда санкциялар немесе мәжбүрлеу шаралары жоқ деп айтуға болмайды. Санкциялар да, зорлық-зомбылық та болды. Дегенмен, Ж.Ақпаев мұның барлығы қоғамдық пікірге негізделгенін және қоғамдық санада «ерігенін» атап өтті. Оның ойынша, қазақ құқығы бүкіл халықтың еркін білдіреді, өйткені халық психологиясы заңды әділ, әділ деп таниды. Сондықтан да халық әділ би – құдай дегенді қолдап, әділетсіз биді сынап, екі жағдайда да қазақ халқының тұңғыш қорғаушысы бекіткен құқықтық нормалардың әділдігіне сенген», – дейді М.Құл-Мұхаммед. былай деді: «Біздің елде заң бұзушылық үшін жаза қолдану заңның маңызды белгісі ретінде танылмайды. Олар «заң» ұғымынан алынып тасталғандай болды», әйтпесе қазақтарда неліктен сана бар екенін түсіндіру қиын. Осыған байланысты қазақ қоғамындағы тарихи-ғылыми көзқарас бойынша 1917 жылғы қолданыстағы заңды «Қазақтың әдет-ғұрып құқығы» әдет құқығы деп атауға болады»[8]. С.Ақпаевтың Қазақстандағы саяси билік пен басқару нысаны туралы ой-пікірлері Алаш партиясы бағдарламасының жобасында көрсетілген. Ақпаевтың пікірінше, саяси билік халықтың қолында болуы керек. Ақпаев өкілді демократияны қолдайды. Бағдарлама жобасына сәйкес, депутаттарды халық сайлауы керек. Үкіметті Президент басқаруы керек. Парламенттік республикада билікті бөлу принципі жүзеге асырылуы керек. Сонымен, «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасында Ж.-ның либералдық-демократиялық көзқарастары көрсетілген. — деп ойлады Ақпаев. Қазіргі Қазақстан Республикасындағы либералдық-демократиялық тәртіпке сәйкес келетін бұл көзқарастар Ж-ның жоғары құқықтық мәдениеті мен саяси даналығын көрсетеді. — деп ойлады Ақпаев. Ж.Ж.-ның саяси-құқықтық қызметін қарастырайық. Ақпаевты және оның қазақ мемлекеттілігі мен құқығы туралы теориялық ой-пікірлерін зерттейтін болсақ, мынадай қорытынды жасауға болады: Ж.Ақпаев басқа да қазақ саясаткерлерімен бірге Ресей патша әкімшілігінің отарлау саясатын сынап, дамудың дұрыс жолын ұсынып, қуғын-сүргінге қарамастан қазақ халқының назарын соған аударуға тырысты; Ж.Ақпаев либерализмнің өзегі болып табылатын адамның ажырамас құқықтары мен бостандықтары идеясын қолдап, осы идеяны басшылыққа ала отырып, қазақ даласындағы қазақтардың құқығын қорғауға тырысты. Ж.Ақпаев «Алаш-Орда» қозғалысы мен «Алаш» партиясын құруға, олардың саяси бағдарламасын жасауға белсене араласып, кәсіби заңгерлік білімінің жоғары деңгейін көрсетті. Ол «құқықтық мемлекет» терминіне айналды [9]. Батыс елдерінде ғана емес, біздің елімізде де құқық жүйесі, құқықтың мемлекеттегі орны туралы көптеген пікірлер қалыптасқанын көреміз. Ал енді мұндай ойлардың тек теориялық емес, практикалық деңгейге жеткені анық. Бүгінде Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алып, заңның үстемдігіне бет бұрды деп айтамыз. Осы орайда Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев елімізде толыққанды демократияға жету жолында ең бірінші шешілетін міндет – нақты құқықтық мемлекет орнату екенін атап көрсетеді. «Бұл елде мемлекеттік органдар, саяси процестің барлық басқа субъектілері және барлық азаматтар тек заңға сәйкес жұмыс істеп, өмір сүруі керек. Бұл ретте халықтың заңға өз еркімен бағынуын мойындамайтын және оның сақталуын мемлекет қамтамасыз ете алмайтын мемлекет бола алмайтынын айта кеткен жөн. Сондықтан да құқықтық мемлекет қоғам мен халықтың құқықтық санасының жоғары деңгейімен сипатталады». Зерттеушілер алдымен адам құқығынан әлеуметтік жауапкершілікке дейінгі құқық үстемдігінің іргелі принциптерін іздейді. Ол құқықтық мемлекеттің қалыптасуымен және қоғамның барлық салаларын прогрессивті демократияландырумен тығыз байланысты. Бұл жол мынадай нақты алғышарттарды талап етеді: заңдылықтың өркениетті принциптерін сақтау, оларды нығайту және бұзбау, заңдылықты құрметтеу. Ол үшін жалпы әлеуметтік мәдениетті, әсіресе құқықтық мәдениетті көтеру қажет. Бұл тұрғыда елімізде әлі де атқарылатын істер көп. Солардың ішіндегі ең маңыздысы 1995 жылғы Конституция.Оны қабылдағаннан кейін Қазақстан түпкілікті әрі қарай даму жолын таңдады. Бүкілхалықтық референдумда қабылданған бұл негізгі заң іс жүзінде ұлттық консенсусқа айналды. Осыған орай Үкімет Қазақстанды демократиялық, зайырлы, құқықтық және өркендеген мемлекетке айналдыруды басты міндет етіп қойып, азаматтар еліміздің Конституциясы мен заңдарын мүлтіксіз орындауға міндеттенді. Бұл өзара міндеттеме еліміздің одан әрі тиімді дамуының берік негізін құрайды және болашаққа сеніммен қарауға мүмкіндік береді. [10] Осыған орай, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында елдегі қазіргі қоғамдық-саяси жағдайды сипаттай отырып: «Біз үлгіні жетілдіруді жалғастырамыз. Бұл Қазақстанның біз мақтан ететін «ноу-хау» және бәріміз мұқият назар аударуымыз керек [11,56]. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, құқықтық мемлекеттің пайда болуының алғы шарттарының бірі азаматтық қоғам институттарының болуы болып табылады. Ал ол демократияның даму деңгейіне тура пропорционал. Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы елдегі демократияландыру үдерістерін одан әрі тереңдетуге мүмкіндік береді. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасуы қоғамды демократияландыру мен құқықтық мемлекет құрудың алғы шарты болғандықтан, оны қоғамдық тәртіп деңгейіне көтерудің уақыты жеткен сияқты. Бұл ретте Президент жанындағы Демократия және азаматтық қоғам істері жөніндегі ұлттық комиссияның орны ерекше. Зерттеушілердің пікірінше, «олардың өкілеттіктерін кеңейту, азаматтық қоғамды қалыптастыру және олардың институттарын нақты дамыту мемлекеттік саясаттың бір бөлігіне айналуы керек. Мұндай кешенді шаралар тәуелсіз Қазақстан Республикасының Конституцияда бекітілген мұраттарға сай дамуына оң әсерін тигізеді» Құқықтың барлық дерлік салалары Қазақстан заңнамасы үшін мүлдем жаңа деп есептелетініне сенімдіміз. Үкіметіміз егемендік алған кезеңнен бастап кеңістік заңдылықтарынан басқа қоғамдық-саяси жүйеге негізделген көптеген заңнамалық актілерді талдау негізіне көшті. Қай билік құқықтық жолды таңдағанына қарамастан, оның негізгі көрсеткіші – заңдылықты тану, заңды міндетті түрде сақтау. Біздің қоғамда құқықтық бағыт халық сайлаған Парламент қабылдаған заңдар арқылы қалыптасады және ол арқылы болып жатқан муниципалдық істер жүзеге асырылады. Соның нәтижесінде Парламент өзінің заң шығару жұмысын жетілдіру жолында. Заң шығару жұмысы депутаттың қайраты мен шеберлігіне тікелей байланысты. Шын мәнінде, парламент жұмысы ашықтық пен сабақтастықты қажет ететінімен келісе аламыз. Жалпы, әділ бәсекелестік пен сайлау қағидаттарына негізделген парламенттік жұмыс заң үстемдігінің белгісі ретінде қарастырылады. Қазақстанда құқықтық ел құру жолында соңғы кездері тәуелсіз еліміздің барлық саласын қамтитын көптеген заңдар, заңнамалық актілер, Президент жарлықтары қабылданғаны байқалды. Расында, мемлекет Конституциясының күн тәртібінде құқықтық ел құру стратегиясы тұрғаны белгілі. Дегенмен, құқықтық елдің қалыптасуында қоғамымыз үшін маңызды қайшылықтар бар. Өйткені, басқарушы элита мен қатардағылар заңның бұзылуына немесе құрметтелмеуіне жағдай жасайды. Көбінесе мұны батыстық стандарттарға тарту, мемлекеттік әдет-ғұрыптарды қабылдамау және құқықтық мәдениеттің төмен деңгейімен байланыстыруға болады. Кез келген қоғам, мемлекет бастапқыда адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеу, дауларды шешу үшін заң талаптарын, тәртіп ережелерін, заң талаптарын басшылыққа алады – сот. [12,45] 1991 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін, егеменді, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекетін жариялап, халықаралық қауымдастық пен әлемдік аренаға есігін айқара ашты. Мемлекеттік билікті қалыптастыруда әділеттілік маңызды рөл атқарды. Сот билігі мемлекет жұмысында, құрылымдық билік органдарының қызметінде өте маңызды рөл атқарады. Сот билігі қоғамдағы әділеттіліктің, азаматтардың заң алдындағы теңдігінің, судьялар әділдігінің және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылады. [12] Конституцияға және қоғамдық қатынастарды реттейтін заңға сәйкес Республиканың кез келген азаматы, азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары халықаралық шарттарға сәйкес бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге құқылы, олар бұзылған жағдайда соттар оларды қорғауды талап етеді. олардың құқықтары мен бостандықтары. Сот өз кезегінде азаматтардың, азаматтығы жоқ адамдардың және шетел азаматтарының өтініштері мен өтініштерін заңға сәйкес бейтарап қарап, заңды және әділ шешім шығарады. Бұл заңдылықтың айқын көрінісі. Республика азаматтары тумысынан белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болады. Ол сол құқықтар мен міндеттерді дер кезінде жүзеге асырады. Бұл құқықтар мен міндеттер адамдардың қоғамдағы өмір салтын реттеп, болашаққа деген сенімін нығайтады. Еліміз егемендік алғаннан бері сот жүйесінің сапалы дамуына үлкен мән беріп келеді. Осы мақсатта көптеген реформалар қабылданып, сот жүйесін жетілдіру жұмыстары жылдан-жылға сәтті жүргізіліп келеді. Сот жүйесін жетілдіру үшін заманауи ғылыми жетістіктер пайдаланылады, бұл өз кезегінде сот төрелігін жүзеге асыруды жеңілдетуге және оңтайландыруға ықпал етеді. Ата-бабамыздың «Жеті жарғы» заңдар жинағы қазақ халқының құрылған күннен бастап құқықтық мемлекет болғанын көрсетеді. Сол заңдар жинағы қазіргі ата заңымыздың негізі. Республикада мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлінеді. Заң шығарушы билік – үкімет, атқарушы билік – жергілікті атқарушы биліктің қайнар көзі және сот – Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, облыстық соттар, аудандық (жергілікті) және оған теңестірілген соттар. Барлық деңгейдегі әділет органдарының жұмысы тек азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға және жүзеге асыруға бағытталған. Сот жүйесінің адал жұмысы ел экономикасы мен әлеуметтік қоғамның қарқынды дамуына ықпал етуде. Демек, сот жүйесінің заманауи дамуы еліміздің жалпы дамуымен тығыз байланысты. [13]. жүктеу/скачать 71.52 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|