«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты
жүктеу/скачать 2.41 Mb.
|
Ғасырлардың талай қыр–сырларынан өткен Қ. ө –н ертедегі грек мифологиясындағы өзін–өзі жағып жіберіп, сол күлден қайта тіріле беретін қасиеті бар қиял–ғажайып құс – Феникспен теңеуге болады. Әлемдік өркениеттің ең ертедегісінің бірі Шумерден бастау алатын, сақтар, кейін ғұндар арқылы дүниенің жартысында ізін қалдырған, орта ғасырларда мәдениеттің тамаша үлгілерін адамзат қорына қосқан Кіндік Азия — әлемдік өркениеттілік қайнарларының бірі.Қазақтану.– Қоғамы мен әлеуметтің дамуын адам сапасының ішкі табиғатына, ел дәстүрі мен ұлттың өзіндік санасына қатысты пайымдайтын кешенді көзқарасты Еліміздің егемендігі қазақты танудан, қазақ болудан және қазақтыққа жараудан құралмақ, осы кезеңдерге тарихи, әлеуметтік және мәдени тұрғыдан беретін бағалаудан қуат алмақ. Халқымыздың болмыстық, әлеуметтік және субъективті кезеңдері еліміздің рухани мәдениетінің мәртебесін көтермелейтін өлшемдер, ұлтымыздың өркениеттік арқауын ширататын бағыт–бағдарлар. Ұлттық болмыстың табиғатын дұрыс түсіну үшін, ұлттық идеяның, ұлттық мүдденің және ұлттық дамудың этномәдени тәжірибелерін, олардың өзектілігін көре білу шарт. Осы үштіктің – ұлттық идеяның, этномәдени тәжірибенің, тарихи–мәдени қозғалыстың бастауын, олардың өзіндік бағдарын зерттейтін білімдер жүйесі әрі олардың танымдық және мәдени мәйегін межелейтін этнометодологиялық концепцияны қалыптастыру да қажет. Этномәдени тәжірибе Қ. Х.–ың онтологиялық, әлеуметтік, антропологиялық мәселелерін қамтиды, этнометодологиялық концепция Қ. Елінің тарихи бастаулары мен рухани әлемін қарастырады, оның саяси–практикалық мәселелерін шешуге бағытталған. Қ–нудың мазмұны тарихи–мәдени кезеңдердің өзара ықпалында қалыптасады, елдегі еркіндіктің, естіліктің, ерліктің сапалық өлшемдерінен құралады. Тәуелсіздігін алған жас республикадағы Қ. ұлттық сана–сезімді, ұлттық намысты, ұлттық мүддені қалыптастырудың бастауына және оның әдістемелік құралына жатады; Қ–дың тарихы мен өмір–салты туралы біржақты түсінік пен тар көзқарастардан арылудың бағытын құрастырады; жаңа дәуірдің, демократиялық қоғам мен нарықтық қатынастың мәдени өлшемдерін қазақ жеріне енгізудің жүйесін ықшамдайтын кешенді ізденісті құрайды; еуразиялық идея мен өркениеттің ұлттық моделін қалыптастыруға рухани демеулікті ұйымдастыратын бет–бұрыстың бастауы. Қ. дегенде алдымен: а) Қазақстан республикасының болашағын болжайтын, оның қоғамдық түрлену жүйесін түсіндіретін кешенді көзқарасты, ә) тәуелсіз елдің ішкі және сыртқы эволюциялық жаңаруын саралайтын ұлттық сана–сезімнің түйіні мен жетілген дәрежесін, б) азаматтың ұлыстық, ұлттық үйлесімділігін қадағалау деңгейін, в) ұлттық мәдениеттің астары мен арқауын өркениет өрісімен ұштастыратын әдістемелі құрал деп ұғамыз. Қ. – тарихи, әлеуметтік, саяси, этникалық, көркем–әдеби, философиялық және т.б. көзқарастарды жинақтайтын дүниетанымдық–мәдени ұғым. Қ–дың құндылығы – а) ұлттық қимыл–әрекетті реттейтін және жүзеге асыратын бағдарында; ә) ізгілік білімін толықтыруда және кісілік қасиеттің құнын арттыратын күйді қалыптастырып, топтастыруда; б) күнделікті қимыл–әрекетті әлеуметтік бағдармен үйлестіретін ерікте, сол ерікке өзіндік демеулік ендіретін әрекетте. Қ–дың нақты салалық, мәдени және тарихи объектілері: Қ–ң биологиялық құрылымы мен тіршілігі, әлеуметтік бейнесі мен белсенділігі, ұлттық салт–дәстүрлері, кісілік қасиеттері, оның басқа халықтардан ерекше құндылықтары. Әңгіме а) білімнің, дәстүрдің, өнердің, саясаттың өзара ықпалдастығы, ә) күрделі құбылысты басқару, б) өзімізше өмір сүру тәсілі, в) ұлттық мәдениетті дамыту туралы болуда. Қ–дың өміршеңдігі оның болмыстық және танымдық қос бастауларында. Қ–дың болмысы – ұлттық мүдде мен қоғамдық сұраныстың қажетінен туындайды, үлттық мәдениет көріністері мен өркениетті қозғалыстар қарқынынан құралады. Қазақтың индивидуальды және этникалық болмысы географиялық, биологиялық, әлеуметтік өзгерістерден нәр алады. Қ. белгілі бір табиғи және рухани кеңістіктегі түрлі ұлыстар мен халықтар болмысынан тұтастық пен тұрақтылықты іздейді, тіршіліктіктің тиянақты бағдарын қалыптастыратын этностың, ұлттың тарихына, тіліне, ойлану жүйесіне, мәдениетіне, олардың ортақ және өзекті мәселелеріне әдістемелерді жүйелейтін бағытты ұстайды. Қ. ұлттық болмыстың көрінісін бейнелеу, түсіндіру, жасау, толықтыру; осы танымдық және практикалық жаңаруға қатысты бақылайтын жүйені және бақылаушы жүйені қамтиды; өзара салыстыру және сабақтастыру арқылы қазақты өзіне және өзгеге танытудың арнасын жетілдіреді. Ұлттық мүдденің қағидалары – өмірдегі бірлік пен бітім, ойдағы келісім мен көрегендік, тілдегі нақтылық пен дәйектік, мәдениеттегі жарасымдылық пен жетістік. Қ. – адамтану, яғни ел азаматтарының қазақты тануы, қазақ болуына, қазақтыққа жарауына жол ашу, осы үлгілерді, өнегені жинақтау, саралау және тарату; қазақтың өзін–өзі тану және өсіп–өну жолдары мен мүмкіндігін жинақтайды; өмірдің әлеуметтік және мәдени өлшемдерін үйлестіретін және сол қозғалысты қолдайтын бастама, осы ұстанымдардың әлеуметтік бағдарын және мәдени ұстанымын марапаттайды. Қ– дың мәдени арқауы, а) адамның сезімдік еркіндігіне тұсаукесер, жан бостандығына шоқтық, б) адамның рухани және өндіргіш қабілетін қарқындатуға қызмет етеді, в) белсенді адам мен топтың өзіндік ерекшелігін сақтайтын тетік, г) мұра мен межеге жаңа көзқарасты, амал–әрекетті алға тарту. Іргелі тұрғыдан қарастырсақ Қ.: а) ҚР–ң болашағын болжайтын, оның қоғамдық түрлену жүйесін түсіндіретін кешенді көзқарас; ә) тәуелсіз елдің ішкі және сыртқы эволюциялық жаңаруын саралайтын ұлттық сана–сезімнің түйіні және жетілген дәрежесі; б) азаматтың ұлыстық, ұлттық үйлесімділігін қадағалауға мұрындық; г) ұлттық мәдениеттің астары мен арқауын өркениет өрісімен салыстыруға ұйытқы. Қ–дың принципі – түрлі білімдердің көшірмесі емес, ұлттық мұра мен бейнені мүсіндейтін кешенді де қосалқы тәсілдерді мәдениетпен үйлестірудің үлгісі мен бағыты. Ұлттық мәдениеттің адамзат өркениетіндегі орнын немесе мүмкіндігін анықтау – теориялық маңызды мәселе, тарихи тың бетбұрыс және практикалық өткір мәселе. Ұлтымыздың болмысы туралы тарихи, саяси, экономикалық, әдеби–көркемдік және тағы басқа талдаулар ол туралы тұтас ұғымды қалыптастыра бермейді. Қ. – жалпы игілікке бағдар және идеялық үлкен бетбұрыс. Қазақстан үшін Қ. – жаңару философиясы, қазақтың өз тарихымен, тілімен, ділімен табысу идеясы, қазақ халқының өзін таныту тәсілі.. 1. Қ. идеясын ҚР тәуелсіздігін алғанда, қазақ ұлты тәуелсіз республикасын, өз мемлекетін құрғанда көпшілікке ашық жариялау тегін емес. Әлеуметтік–саяси мәселелер осы екі өлшем арқылы сарапталынды. 2. Қ–ң мазмұны қазақтың тұлғалық тұтастығы мен елдік егемендігінің дәрежесімен салыстыра анықталды. Қазақтың адамдық қасиеттері мен елдік болмысының арақатынасы қазақ халқының егемендігін қалыптастырды, оның туған жердегі беделін арттырды. 3. Қ. – атамекенінде өсіп–өнген азаматтың, өз елін сүйетін патриоттың кәмелетті жады және ар–намысы. 4. Қ. – осы үштіктің тарихи қалыптасу кезеңдері, өзара үйлескен ұлттық ділі, қазақи құндылығы, осы бағыттағы әлеуметтік белсенділік пен мәдени жетістердің өзара ықпалдастығы туралы білімдер жинағы. Қ. проблемасын теориялық және тарихи тұрғыдан қарастырудың маңызы: а) талқылайтын проблеманы қоюдан және оны шешудің жолын белгілеуден, ә) ұлттық мәдениеттің жалпы негіздерін айқындаудан, б) қазақ болмысының болашақтағы орны мен рөлін анықтайтын талпыныстан, в) ұлттық идея мен қоғамдық сананың этностық қарым–қатынас шеңберіндегі қызметінен білінеді. Қ. – ғылыми және көркемдік зерттеудің маңызды объектісі. Оны адам өмірінің маңызды жағы және амалы ретінде ұлттық бағдарға айналдыру – бірден–бір қажеттілік. Қ. Ілімі: а) Қазақстанның даму моделін жасаудың бастамасына жарамды. ә) білімдік саламен шектелуге, көзқарастағы идеялық және әдістемелі дағдарысқа қарсы; б) қоғамды, елді, ұлтты, оның азаматтық бағдарын зерттеудің мотивтік жолы мен қазақстандық моделін жүйелеу; в) ұлттық рух пен әлеуметтік–этникалық психологияның тигізер үлесін арттырады; г) еліміздегі әлеуметтік оптимизм идеологиясын қолдау; д) ұлттық мәдениеттің межесін сапалы талдау үлгісі мен үрдісі. Қ–дың гносеологиялық, әдістемелік және мәдени шарттары өзара үйлеспегендіктен, адам болмысы туралы танымда қайшылыққа толы көзқарастар моделі қатар өрбіп, сыңаржақтылық аяқтан тартпақ. Қ. әр мамандық пен мәдениеттің өкіліне ашық жүйе, тарихи түсінік пен теориялық бағдардың үйлес, тұтас қалыптасуына демеулік.. Олай дейтініміз, Қ: а) проблеманы адамгершілік және этномәдени өлшемдерімен саралайды; ә) ғылыми және мәдени жетістіктерді мұра, меже және әдістемелік үлгінің өрісі ретінде қарастырады; б) ғылыми тұжырымдарды этномәдени үйлестік санатында және өркениеттік өлшемнің ыңғайында қолданады. Қар. Ж. Молдабеков Қазақтану. А.,2003; Ж. Молдабеков. Қазақтану және жаңару философиясы, А.,2009 Қазақтың тарих философиясы – Тарихи,өмірбаяндық негіздерге сүйенген– шежірелік, қоғамдық әлеуметтік үдерістер баяны өткен кезеңдерге деген халықтық көзқарастардың және тарихи түсініктердің негізін құрайды, мұсылмандық ренессанстан кейінгі тарихи–көркем сана мен дүниетанымдық–рухани мұралардан құралады. Оны халқымыздың нақты іс–әрекеттері мен оқиғаларының бағыты, әлеуметтік тәжірибесінің тетігі мен түрі, шебі мен деңгейі деп ұққан абзал. Ауызекі таралған мұралар ұзақ уақыт бойы жинақталынбай мәліметсіз қалды әрі философиялық–әдістемелік талдаудан өтпей өз жанрлық ерекшелігін таппады. Қазақтың, жалпы түрік халықтарының тарихи санасы біржағы отаршылдық қысымда, біржағы сол қысымға қарсы күресте және көрші елдердегі қандастарын өзіне тарта білген әрекетте қалыптасты. Кең мағынада, халықтың тарихи санасы оның жадында сақталған оқиғалардан, өзіндік еркіндік пен бітім үшін талпыныстан, азаттық үшін қозғалыстағы жауапкершілікті өзіне қабылдау тәжірибесінен қалыптасты. Мұнда оқиғаларды аңыз–әңгіме, хикая арқылы баяндаумен қатар, олардың қозғаушы күштерін, әлеуметтік бірлестіктердің өзіндік санасын және қарым–қатынастың үйлестігін әспеттеу алдыңғы қатарға шығады. Туған жерінде өсіп–өнген ұрпақтың кең байтақ кеңістіктегі «өзіндік» үні қазақтың дастандарында әрқалай өріс алды. Ал Өтеміс қажының «Шыңғыснаме», Захир ад–Дин Бабырдың «Бабырнама», Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих–и Рашиди», Әбілғазы Баһадурханның «Түрік шежіресі», Қадырғали Көшімбекұлы Жалайырдың «Жамиғ ат–тауарих», Құрбанғали Халидтің «Тауарих–и хамсайи шарқи» еңбектерінде қазақ халқының тарихи шежіресі мен санасының үрдістері, ділі мен әлеуметтік–психологиялық ойлары әрқалай өрбітіледі. Материалдар ата–бабалардың ерлік харекеттерін, халықтың тарихын аңыз–әңгіме, өлең, жыр түрінде әңгімелейді, халықтың ой елегі мен талдауынан өтеді. Дастандар ХҮІІІ–ХХ ғғ. басында хатқа түсіп сақталғандықтан, халықтың әдеттік–құқықтық нормалары және билік қатынастарының идеологиялық ескерткіші болып қалуымен құнды. Шығармалардың құндылығы – тарихи материалдардың (фактілердің, оқиғалардың, түсіндірмелердің) дәлдігі мен толықтығында, мәліметтердің үйлесімділігінде; әрбір ханның саяси–әлеуметтік мәртебесін нақты тарихи жағдайға орай кеңірек жеткізуге мән беруінде; түркі, араб, парсы халықтарының тарихи–этникалық дәстүрі мен құндылық бағдарламасын кенірек жеткізуге мән берілуінде. Дастандардың нақты авторлары болса, олар көп тілді және заманындағы шығыстың көптеген әдебиеттері мен мәдениетін білген мұрагерлер, әлеуметтік–гуманитарлық ғылымдарды терең меңгерген ғұлама–ғалымдар, сол ірі оқиғаларға қатысқан қайраткер ірі тұлғалар. Олар «түріктің ата тегін» сабақтағандар. Мысалға, Әбілғазы Баһадүрхан «Түрік шежіресін» жазғанда оның қолында 18 жазба дерек болған. Осы кітапты жазуға көмектескен өзінің мына үш қасиетін бекер айтпағандай. Олар: а) әскерге қолбасшылық етуі, заң шығаруы, билік ісін игеруі, жаумен де, достармен де ортақ тіл табыса білуі; ә) араб, парсы, түрік тілдерінде өлеңмен жазудың барша түрлерін – меснеби, қасиди, ғазелдер, мюк–татар, рубайларды меңгеруі; б) Арабстан, Иран, Тұран, Моңғол елінде болған хандардың аты–жөнін, өмір сүрген кезін, мемлекетті басқару ісін және осылар жөніндегі оқиғаларды жақсы білуі. Бұл қасиеттер жоғарыдағы ғұламалардың бәріне де тән ерекшеліктер. Олар ата–бабалар мен ру–тайпалардың шежірелерін өздерінше ширатып, қазақ мемлекеттігінің қалыптасуындағы этникалық бірегейлік пен тұрмыс–салттық, әулеттік үрдістердің рөлін айқындайды. Баяндаушылар болған, не болуы мүмкін, нақтылы хронологиялық тұрғыдан тіркелген оқиғалар мен құбылыстарды қалай баяндаса да, адамзат тарихының іргелі заңын бұзбайды. Аталынған еңбектерде: а) алуан адамдардың аты–жөні мен жер–су аттары, сондағы түрлі оқиғалар қамтылады; ә) әрбір оқиғалар айтушының өз көзімен көріп, анық–қанығына жеткен жайттар немесе орта ғасырлардағы тарихшылардың деректерімен салыстырылып, көбінесе «әңгіме», «хабарлау» сияқты ауызекі дәстүрде мазмұндалады. Әр жағдайда тарихи сананың үш бітімін – адами–өмірбаяндық есті, шежірелік (генеалогиялық) және тарихи жадыны (Т. Ғабитов) жаңғыртады. Рухани жаңғыруға және мұсылмандыққа бет бұрғызған жүйелі ізденістер қазақтың тарих философиясының арқауын құрайды. ХІҮ–ХҮІІІ ғғ. қазақ хандығын құрудың рухани–саяси негіздері мен рухани–шипагерлік дәстүрлері тамыр жайды. Рухани–саяси негіз ұлыстардың шежірелік, тарихи, исламдық түп–тамырына, мемлекетаралық факторларға сүйенсе, рухани–шипагерлік дәстүр халықтың даналығын, салауатты өмірін, жан мен тән тазалығын сақтайтын тәжірибені тірек етті. Бұл кезеңде үш арна – адамгершілікке тұлғалық ұмтылыс, саяси өмірдің келбеттенуі және мемлекеттік шеңберде этно–әлеуметтік қозғалысы нышан алады. Қазақ философиясы тарихының осындай жаңа арнасы мен ұлағат тұтарлық ұстанымы хандық дәуір туралы кең мәлімет қалдырған Мұхаммед Шайбанидің «Тауарих–и гузидайи нусрат–намедан» («Жеңістің таңдаулы күндері кітабы»), «Тарих–и амнийаға» («Аманшылық тарихы») дейінгі он жеті жазба ескерткіштерде жалғасын тапқан. Бұл қолжазба ескерткіштер қазақ халқының өзіндік санасының қалыптасу айғағы. Ондағы бас тақырыптар – билікке қол жеткізу, оны жүргізу, хандықтың белгілі бір аймақпен байланысын тарихи ұғыну, қазақ ру–тайпаларының әрі көрші хандықтар арасындағы дау–жанжалдарды шешу мәселелері, ата–бабалар мен елдер арасындағы беделді, мұсылмандық тектілік пен құқық дәстүрін сақтау жолдары. Деректанушылық ғылымның жетіспеуінен ауызша және шет тілдердегі тарихнаманың мәліметтерін жинақтау, жүйелеу, жіктеу, талдау, оларды тарихи зерттеулерде қолдану принциптерін даярлау жұмыстары баяу жүргізілуде. Баяндаушылардың тілі қарапайым, сөйлемдері нақты, қысқа әрі ұғымды, халықтың сөйлеу тіліне бейімделген. Оқиғалар еуразиялық, орта азиялық кең кеңістікті және елдік пен мемлекеттің қалыптасу кезеңдерін қамтиды. Оқиғалар түрлі түсініктер салыстыра қарастырылады. Қазақ тарихы философиясның жаңа рухани бастауы мен арқау–астары «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша жарық көрген шығармаларда әрқалай тарқатылды. Қытай, араб, моңғол, түрік, парсы, ағылшын, орыс және т.б. тілдерден аударылған жаңа басылымдарда тарихи–көркем түсіндемелер әлеуметтік–мәдени феномен ретінде көрініс табады. Шығармаларда оқиғалардың себептілік тәуелділіктері, тарихи уақыт шеңбері және әлеуметтік өзгерістер аумағы толық, айқын көрсетіле бермесе де, мұндағы тарихи талғам мен талдаулар тың және тұрлаулы. Олар: а) адамның рухани болмысын исламдық–философиялық тұрғыдан пайымдайды; ә) халықтың әлеуметтік субъект ретінде қалыптасуы мен мәдени–тарихи үрдіске ену түрлерін сипаттайды; б) өткен шақтағы ұзақ мерзімділік пен осы шақтағы ағымдылық, беймазалық оппозицияның түп–тамырын білдіреді; в) ұлттық нышан мен ұлттықтан тыс, бөтен байланыстарды сараптайды; г) әлеуметтік–этникалық қауымдастықтардың ерекшеліктерін тұрақты және салыстырмалы түрде қисындап түзейді. Қазақтың тарихи–көркем санасы қандастардың бойына отансүйгіштік қасиеттерді егу арқылы ұрпақтардың этникалық өзіндік сана–сезімінің қалыптасуына демеулік етеді. Қазақтың өзіндік тарихи санасы басты үш фактордан – рухани дүние негізінің бір бағытта өрбуінен, мемлекеттік тәртіптің белгілі бір заң түрінде нығаюынан, халық бірлігінен, оның этникалық дәстүрінен күш–қуат алады. Ұлы ойшылдарымыздың тұрақтылық, имандылық, ізгілік, елдік туралы идеялары мәңгі гуманитарлық құндылықтарға жатады. Тәуелсіздік алғалы егемендікті, еркіндікті, елдікті нығайтатын, насихаттайтын жаңа тарихи кезең басталды. Ұлттық мемлекетіміздің жаңа дәуірін жасау және талдау – алдағы іргелі міндет. Десекте, ұлтымыздың ауқымды дәстүрлері мен өзге халықтардың сырын ұғып, әр дәуірдің мәдениетін қайта жаңғыртып, өрлетуге жол таба білсек, онда халқымыздың тарихи санасының үрдістері сабақталмақ, әрі заманымызға сай өмір сүре алмақпыз. Тарихи сана мен жеңісті тәжірибенің, халық бірлігі мен ұлттық тарихтың ірі сабақтастығы осыдан табылады. Әдебиет: Қазақтың тарих философиясы. Астана, «Аударма»,2006; Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. Ү т. А., «Дейс–Пресс» 2006 ҚАЗАҚ ТЕАТРЫ – ұлттык сахналык өнер саласы. Қазақ кәсіби театр өнерінің қайнар көзі халық шығарм–ғына (әнші, ақындар айтысы, шешендік өнерге), ежелден келе жатқан әдет–ғұрып пен тұрмыс–салтқа (беташар, бәдік, жар–жар, жоқтау, коштасу, қыз кәде, шілдехана), ойын–сауық (алтыбақан, қызойнақ, қынаменде, ортеке, судыр–судыр) пен Алдаркөсе, т.б. секілді күлдіргі қулар өнеріне саяды. XVIII және XIX ғ–да қулар мен "шаншарлар" өнері халық арасына кең тарады. Қу немесе қуақылар өз өнерлерін дәстүрлі мереке–жиындарда, той–тамашаларда, шілдехана мен жәрмеңкелерде, халық думандарында көрсетіп отырған. Олар сараңдық, екіжүзділік, жалқаулық секілді жат мінездерді мысқылдап аяусыз ажуалап отырды. Қ.Қуанышбаев, Е.Өмірзақов, С.Қожамқұлов, т.б. актерлер өз ойындарында халық қуларының бай тәжірибесін мол пайдаланды. Қазіргі қазақ кәсіби театрының тарихы XIX ғ–дың 2–жартысынан басталады. 1859 ж. Оралда, 1869 ж. Орынборда, 1875 ж. Омбыда орыс драма театрларының негізі қаланып, жұмыс істей бастады. 1890 ж. Семей қаласында "Музыка мен драмалық өнер әуесқойларының қоғамы" ұйымдастырылды. Алғашқы драм. шығармаларда Г.Д. Гребенщиков "Жақсы жігіт" пьесасының (1907) сюжетін қазақ тұрмысына құрса, Н.П. Анненкова–Бернар ұлттык дастан негізінде 1908 ж. "Бекет" атты драма жазып, кейін оны сахнаға шығарды. 1911–12 ж. Шымкент, Ақмешіт (Қызылорда), Ақмола (Астана), Қостанай, Петропавл, Орал мен Семей қалаларында ойын–сауық үйірмелері ұйымдаса бастады. 1913 – 14 жж. Семейде қазақ мұғалімдері мен оқушы–жастар бірлесіп, "шығыс кештері" деген атпен ойын–сауық кештерін ұйымдастырды. Ұлттық театр өнері тарихында мәні зор ойын–сауықтар қатарында: Абайдын кайтыс болғанына он жыл толуына арналған әдеби, этногр.–муз. Кеш (1914), "Біржан – Сара айтысы" (1915, екеуі де Семейде) және "Қазақша қыз ұзатудың" (1915, Атбасарда) сахнаға лайықталған нұсқасын атауға болады. Осы жылдары ұлттық драматургияның алғашқы туындылары жазылып, баспа бетін көрді әрі оның бірқатары әуесқойлар күшімен сахнада қойылды. Б.Серкебаев ("Бақсы", "Ғазиза", т.б.) пен И.Мендіханов ("Малдыбай", бәрі де 1912) тұңғыш пьесалар жазды. 1917 ж. маусым айында Ойқұдык жайлауында (қазіргі Шығ. Қазақстан обл. Абай ауд.) М.Әуезовтің "Еңлік – Кебек" трагедиясы алғаш рет қойылып, оған автордың өзі жетекшілік етті. 1918–24 ж. Ақмолада (қазіргі Астанада), Әулиеатада, Көкшетауда, Орынборда, Ташкентте, Түркістанда және Шымкентте көптеген қазақ драм. үйірмелері ұйымдастырылып, Ж.Аймауытовтың, Әуезовтің, М.Дулатовтың, Е.Ерданаевтың, Қ.Кемеңгеровтьң, Б.Майлиннің, С.Сейфуллиннін, Серкебаевтың драм. шығармалары сахнаға шығарылды. 1925 ж. Қызылорда қ–нда тұңғыш кәсіби ұлт театрының ұйымдастырылуы Қазақстанның мәдени тарихында мәні зор оқиғаға айналды. 1928 ж. Қазақ драма театры республиканың жаңа астанасы Алматыға көшіп келді. Әсіресе осы кезеңдегі Қ. т. өнерінің қалыптасуы жолында Әуезов драматургиясы мен Шаниннің реж. қызметінің мәні зор болды. Әуезовтің "Қарагөз", "Қара қыпшақ Қобыланды", "Абай", "Айман – Шолпан", "Түнгі сарын", т.б. драм. шығармалары театр репертуарын жандандыра түсті. 30–жылдардың бас кезінде Алматыда (1927 – 28), Риддерде (1930– 33) және Қарағандыда (1932 – 34) Жұмысшы жастар театры құрылды. Бұларды ұйымдастыруға К,.Бадыров, К.Қармысов, С.Телғараев, т.б. көп еңбек сіңірді. Соғыс жылдары Қазакстанға келген Ю.А. Завадский, В.П. Марецкая, Н.Д. Мордвинов, Н.И. Сац, Н.М. Ужвий, Г.П. Юра, т.б. көрнекті театр қайраткерлерімен қазақ өнер шеберлерінің өзара шығарм. қызметі сахналық шеберліктің кемелденіп өсуіне, жалпы рухани мәдениеттің дамуына игі ықпал етті. Әдебиет: Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық / Бас сарапшы Әшірбек Сығай. – Алматы: Аруна Ltd, 2005. – 656 б. Қазақтың кәсіби философиясы – әлемдік философияның принциптері мен заңдылықтарын меңгеріп ХХ ғ. екінші жартысында қалыптасқан ғылыми жүйесі. мемлекеттік университетте, Москва мемлекеттік және басқа одақтық республикалардың университеттерін бітірген кәсіби маман философтар білімнің де, шығармашылық ізденістің де кәсібилік деңгейін көтерді; философияның теориялық және әдіснамалық проблемаларын кеңінен зерттейтін ғылыми институт жұмыс істеді. Республикалық философтар қауымдастығының қарастырған проблемалары ауқымды, әр алуан, оның нәтижесі толымды және тиянақты. Алғашқы шығарм. топ диалектикалық логиканың ұғымдық–категориялық негіздері мен теориялық принциптерін жемісті зерттеді (Ж. Әбділдин, А. Қасымжанов, Ә. Нысанбаев, М. Орынбеков, М. Сәбит, Қ. Әбішев, А. Хамидов және т.б.); Әл–Фарабидің есімі мен ілімін әлемге паш еткен шығармашылық топ қалыптасты (А. Машани, А. Қасымжанов, М. Бурабаев, С.Сатыбекова, Г. Құрманғалиева және т.б.): ғылымның философиясы мен методологиясы әр салада, әр деңгейде сарапталды (Ж. Әбділдин, Қ. Рахматуллин, Ә. Нысанбаев, А. Косиченко, Р. Қадыржанов, М. Изотов А. Асаров т.б.); қоғамның әлеуметтік–этникалық және саяси мәселелері ХХ ғ. ыңғайына орай талқыланды (Д. Кішібеков, Б. Амантаев, Н. Сарсенбаев, М. Аженов, В. Черняк, А. Тұрғымбаев т.б.); ұлтымыздың болмысы, идеясы, құндылықтары, олардың әлемдік мәдениеттегі орны көрсетілді (Н. Жанділдин, Д. Кішібеков, М. Сужиков, Ә. Нысанбаев, А. Айымбетов, А. Айталы, С. Ақатай, С. Темірбеков, Г. Малинин, Т. Ғабитов, М. Хасанов, Ғ. Есім, Ж. Молдабеков, Н. Байтенова, С. Нұрмұратов, Н. Шаханова, Д. Раев және т.б); қазақ философиясының дүниетанымдық және тәрбиелік маңызы, халықтың өзіндік санасы әр қырынан философиялық сараптаудан және қарқынды талдаудан өтуде (А. Қасабек, О. Сегізбаев, Ж. Алтаев, С. Орынбеков, Ғ. Есім, Ж. Молдабеков, Т. Ғабитов, С. Нұрмұратов, Т. Рысқалиев, Ғ. Нұрышева және т.б.); халқымыздың және философияның этикалық және эстетикалық ағымдары Ғ. Ақмамбетов, Б. Қазыханова, Қ. Нұрланова, А. Тайжанов еңбектерінде ұлттық сипат алды; шетел философиясының өзекті мәселелері, соның ішінде батыс бағдарын Ж. Әбділдин, Г. Соловьева, Б. Нұржанов, Ә. Нысанбаев, Р. Қадыржанов, ал шығыс дәстүрін зерттеуде – А. Қасабек, А. Хамидов, Ж. Молдабеков өз үлестерін қосты; дін, ислам және еліміздің рухани мәселелерін әр кезеңде Қ. Шүлембаев, А. Артемьев, Б. Құдайбергенов, А. Косиченко, Ғ. Есім жаңа деңгейде көтерді, ал түрік мұсылман философиясы концептуалды деңгейде нәтижелі зерттелуде (Ә, Нысанбаев, Д. Кенжетай, Н. Аюпов, Т. Ғабитов, Н. Байтенова). Осы аталынған философтардың басым көпшілігі «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша әлемдік философияның 20 тт., қазақ халқының философиялық мұрасының 20 тт., аль–Фарабидің 10 тт. дайындауға және баспадан шығаруға тікелей атсалысты. Қазақтың философиялық ой–санасында әлеуметтік, антропологиялық және гуманистік бағдар (Ә. Нысанбаев, Д. Кішібеков, М. Изотов, және т.б. еңбектерінде) жаңа идеялық арнасы мен өрнегін тапты. Қазақ философтары қоғамдағы құбылыстарды түсіндіргенде, олардағы қайшылықтардың шешімін табу жолында өзара түсіністік пен өзара сыйластық идеясын жетекші принцип ретінде қабылдады. Жаһандану процесінде адамның әлемге қатынасының қандай деңгейі, қандай сипаты тұлғаны және жалпы қоғамдық ортаны дамытуға, жетілдіруге себепкер болатындығы көптеген зерттеулерде тұжырымдала бастады. Қазақ ырымы – дәстүрлі мәдениеттің маңызды ұғымы; дүниетаным мен әдет–ғұрыптың кие тұту мен нанымдардан өмірді қасиеттендіруге, құдіретке табынуды, рәсім–салтты қисындауға, құрылған ғұрыптық амалдың түрі. Қ.ы. – жақсылыққа сену, үйлестікті күту, жаратаушының ырқына бағыну, жақсы ниетпен бақытсыздықтан құтылу, нанымдардан тұрады. Ы–ң түрлері әдет–ғұрып пен наным–сенім түрлеріне, шаруашылықты жүргізу тәжірибесіне орай жаңарып, жетіліп тұрған. Мыс., нәрестенің кіндігін жаны жақсы адамға кестіру, баланың тұсауын жүйрік, немесе беделді адамға кестіру. Жеміс ағаштарының жемістері мол болсын деп, балаларының қырқылған шаштарын суға араластырып, сол сумен ағаштарды суғаратын болған; босағадан енді ғана аттаған жас келінге енесі жаңа тірлікті жатсынбай, үй шаруасына, әсіресе ас дайындау ісіне адалдықпен әрі тез кіріссін деген ырым мен күмістен жасалған қос білезік сыйлаған. «Тамақ адал болу үшін қолда жүзік болу керек» деген сөз содан қалған; көне түркілер асыл тастар салынған әшекейді тіл–көзден қорғайтын тұмар ретінде қолданған; «ат табынын жатсынған кезде жалыннан бір уыс қыл алып оны малдың түкірігіне малып қалтаға салады. Бұл ырым «түкірік алу» деп аталады; біреуге көйлек бергенде өзінде бір түйме немесе, түйін қалдырады; отбасындағы малдың саны кемімес үшін үйірдегі басты «құт» малды сатпаған және т.б.. Қ.ы.– белгілі және белгісіз, білетін және білмейтін нәрселердің байланысын ұштастыруға арналған, адам өзіне–өзі сенбеген кезде, өзін алапат жағдайлардың құшағында қалғандай болып сезінгенде немесе өзінде жоқ қасиеттерді басқа адамнан көргенде қолданыс тапқан, рәсім–салт шеңберінде адамның өзін–өзі тануды реттемек әрекетін білдіреді. Қазақтар ауырған адамды дуалап түрлі ы.–мен емдеуге әрекеттенген. Жаман тіл көзден сақтану үшін нәрестеге немесе бесігіне тұмар, үкінің қауырсындарын, тырнағын т.б. іліп қоюды, баланың бетіне не маңдайына күйе жағып қоюды, оған ескі–құсқы немесе теріс айналдырылған киімдерді кигізуді дағдыға айналдырған. Құрсақтағы нәрестеге ананың көбікпен жұтқан ауаның исі арқылы алғаш жарық дүние және туған жермен таныстыру үшін аяғы ауыр анаға таң алдында сауылған бие сүтінің көбігін, ақырында, кешкі сүтті ішкізетін болған. Ай–жұлдыз бен шуақты күн ауасының исі сезім мен қан арқылы құрсақтағы шақалаққа дариды деп ұққан. Қ.ы. – өмір салттың тұрпаттық түрлері, солардың жиынтығы. Онда нақты түсініктен көрі метафоралық образдар мен символдық бейнелеу басым. Ол халықтың өмір сүруінің деңгейін, қауымдастықтың бірлігі мен рәсім–салтын сақтауға, адамның мінез–құлық әдеттерін айқындауға, рәсімдерді төтенше жағдайға ішінара бейімдеуге мүмкіндік береді. Қ.ы.–ның тәрбиелік маңызы зор, танымдық және тәжрибелік негіздері бар. ҚАЗАҚ ЦИРК ӨНЕРІ – сахналық–эстрадалық өнер саласы. Өз бастауын көшпелі өмір салтынан, мал ш–мен байланысты тұрмыс тіршілігінен алады. Ат құлағында ойнап өнер көрсету, ел аралап қуақы, әзіл–қалжың сөздерімен көпшілік көңілін көтеру, бақсылық құру, т.б. салт–жораларда цирк өнерінің алғашқы нышандары көрініс берді. Мініс атын тек көлік ретінде пайдаланып қоймай, шабандоздар оған сан алуан қозғалыс–жүрістер (бөгет пен ордан секіру, артқы аяқпен тік тұру, бір орында шыр айналу, жорғалау, аяңдау, желе жортып жүру, т.б. жасатқан. Шауып келе жатып, ат үстінен найза, қылыш, шоқпар сермеп, садақ тарту, аттың бауырына түсу, т.б. соғыс өнерінде қолданатын әдіс–тәсілдерге үнемі машықтанған. Ат үстінде орындалатын қимыл–жаттығулар қалыптасып, олар сайыс, аударыспақ, теңге алу, көкпар тарту, т.б. ұлттық ойындардың негізін салды. Қазіргі цирк ойындарындағы көптеген белгілі түрлері осы ұлттық ойындардан бастау алады. Бел–гілі қазақ палуандары Қажымұқан Мұңайтпасұлы, Балуан Шолақ, т.б. цирк аренасында өнер көрсетіп, цирк өнерінің алғашқы қадамдарын жасады. Сол сияқты халықарасында Ағашаяқ атанған әнші, домбырашы болған Берікбол Көпенұлы да цирк өнерінің кейбір белгілерін оңтайлы пайдаланды. XX ғ–дың 20–жылда–ры Алматыда (1919; жетекш. А.И. Сосин), Семейде (1923, жетекш. В.Феррони) цирк ұжымдары жүмыс істеді. Бүл ұжымдардың репертуарынан бірнеше пантомима, акробатикамен қатар қуақылық өнердің кейбір түрлері орын алды. Осы жылдары Қоянды жәрмеңкесінде, әр түрлі жиын–тойларда Қажымұқан, Зәрубай Күлсейітұлы, Шашубай Қошқарбайұлы, т.б. ойындар көрсетті. Қ. ц. ө. бұғанасы қатайып, одан әрі дамуына 1965 ж. ұйымдасқан Алматы эстрада–цирк өнері студиясының ықпалы мол болды. 60–жылдары үйымдасқан "Достық" (1962, қазіргі Шымкент халық циркі), "Балдырған" (1968, қазіргі Астана циркі) атты цирк ұжымдары ке–йіннен халықтық ұжым атағын алып, Бүкілодактық, халықар. фестивальдардың жеңімпаздары болды. Цирк өнерінің сахнаға лайықты түрлері Шымкент, Астана, Қарағанды, т.б. қалалардағы, облыстардағы филармониялардың репертуарынан орын алды. 1969 ж. цирк өнеріне икемі бар, қабілетті жастар жиналды. 1970 жылы Алматыда тұңғыш рет қазақ циркі ұйымдастырылды. 1983 ж. Қарағанды қ–нда жергілікті цирктің ашылуы – республикадағы цирк өнерінің даму барысына игі ықпал етті. Цирк ұжымы 1978 –82 ж. Бүкілодақтық цирк өнерінің байқауында жеңімпаз атанды. 1983 ж. Прага қ–нда өткен халықар. байкауда цирк қуақылары Мұрат және Елизавета Жұмағалиевтер Эдуарде Бассе атынд. бас жүлдені жеңіп алды. 1984 ж. Қ. м. ц. Қазақстанның еңб. сің. ұжымы деген атақ алды. Қ. м. ц–нің шығарм. ұжымы гастрольдік сапармен КСРО ел–дерінің көптеген қалаларында, шет елдерде (Куба, Чехия, Қытай, Польша, Франция, Бельгия, Жапония, Германия, АҚШ, Австралия) болды. 2000 ж. цирк аумағында "Арлекино" балалар ойын–сауық кешені ашылды. 2003 жылдан "Шапито" атты жазғы шатырлы цирк жұмыс жасауда. Әдебиет: Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық / Бас сарапшы Әшірбек Сығай. – Алматы: Аруна Ltd, 2005. – 656 б. «ҚАЗАҚ ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫ»– ғылыми–анықтамалық баспа мекемесі. Әмбебап және тақырыптық (пәндік), салалық энциклопедиялар, анықтамалықтар, сөздіктер, тілашарлар шығарумен, көне қолжазбаларды, басылымдарды, ұлы ғұламалардың еңбектерін қайта басумен, күрделі ғылыми–зерттеулер жариялаумен айналысады. 1968 жылы 1 қаңтарда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы Министрлер Кеңесінің 1967 жылғы 13 қыркүйектегі Қаулысына сәйкес Қазақстан Ғылым Академиясы жанынан «Қазақ Совет Энциклопедиясының» Бас редакциясы болып құрылған. 130 адамнан тұратын ұжымның шығармашылық күші 11 ғылыми редакцияға топтастырылды. Қазақтың тұңғыш энциклопедиясының Бас редакциясы жанынан барлық ғылыми салалары бойынша 29 ғылыми–салалық алқалар мен кеңесшілер тобы ұйымдастырылып, оларға 313 ғалым мен маман тартылды. Олардың ішінде Қазақстан Ғылым Академиясының 27 академигі мен корреспондент мүшесі, 84 ғылыми доктор, 189 ғылыми кандидат болды. Бас редакция қызметтік құрылымы мен ғылыми мекеме мәртебесін сақтай отырып, 1975 жылы Қазақ КСР–і Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттің жүйесіне қосылды. Еліміз егемендік алғаннан кейін 1993 жылы «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы болып өзгерді. 2001 жылы 2 қарашада жабық акционерлік қоғам болып қайта құрылды. «Қ. э.» ұжымы өзінің алғашқы күрделі жұмысы 12 томдық «Қазақ Совет энциклопедиясы» 1972–1978 жылдары аралығында әзірлеп, баспадан шығарды. 1982 жылы осы тұңғыш энциклопедияның әліпбилік пән–есім көрсеткіші жеке кітап болып шықты. Бұған жалғаса «Қазақ Советтік Социалистік Республикасы» анықтамалығы (қазақ, орыс тілдерінде 1980 – 1981) жарық көріп, барлығы 15 томдық топтама шығару ісі жемісті аяқталды. Бас редакция ұжымының ең сүбелі еңбектерінің бірі – әрқайсысы төрт томнан қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген «Қазақ ССР» атты қысқаша энциклопедиясы (1986 – 1989). Бұл анықтамалыққа, негізінен, қазақ елінің тарихына, әлеуметтік тұрмыс–тіршілігіне, экономикасы мен табиғатына, қазба байлықтары мен жер–су, қоныстарына байланысты мәліметтер енгізілді. Елдегі саяси–әміршілдік жағдайларға орай бұрын аталмай келген халқымыздың асыл азаматтары туралы әділ бағасын берген мақалалар жарияланды. Еліміз егемендік алып, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілуіне байланысты бірнеше тілашар мен сөздік шығарылды. Жас оқырмандарға арналған «Ол кім, бұл не?» (үш томдық, 1985 – 1987), «Негеш» (1995), «Әлемде талай қызық бар» (екі тілде, 1986–1990) кітаптары жарық көрді.1996–2008 жылдар аралығында Егеменді Қазақстанның 10 томдық «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясын шығарды. Ұлы тұлғаларға арналған энциклопедиялар: Ш. Уәлиханов шығармаларының академиялық бес томдығын (орыс тілінде, 1984–85); М. Әуезовтің таңдамалы шығармалар жинағын (қазақ, орыс тілдерінде аралас, 1997); «Құрманғазы» (1998); «Қорқыт» (1999): «Ә.Бөкейханов Таңдамалы» (қазақ, орыс тілдерінде аралас, 1995) кітаптарын қайта басып, ХХ ғасырдың басында шығып тұрған «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналын жеке кітап етіп шығарды (1998, 1995); Абай Құнанбаевтың бүкіл дүние жүзі елдері атап өткен 150 жылдық мерейтойы қарсаңында «Абай» энциклопедиясын (1995) әзірлеп, баспадан шығарды; «Хирургтің анықтамалығы» (академик М.Әлиев, 1997); «Қазақстанда инженерлік істің дамуы» (екеуі де орыс тілінде, 2001 жылы жарық көрді) атты көлемді анықтамалықтар да мамандар мен оқырмандардың қажетін өтеген маңызды басылымдар болды. Облыстарға арналған энциклопедиялар: «Алматы» (1983, 1996), «Қарағанды» (1990), «Ақмола» (1995),»Тараз» (2003), «Сыр елі» (2005), «Оңтүстік Қазақстан» (2005),«Солтүстік Қазақстан облысы» (2006), «Маңғыстау» (2008), «Ақмола облысы» (2009), Халықаралық «Түркістан» энциклопедиясы (2001) шығарылды. Сондай–ақ 2–дүниежүзілік соғыстағы кеңес халықтары жеңісінің 50 жылдығына орай «Отан қорғау жолында құрбан болған боздақтарға ескерткіш–кітап» деген айдармен әр облыс бойынша 2–7 томнан тұратын «Боздақтар» көп томдығы қазақ, орыс тілдерінде жарық көрді. Тақырыптық энциклопедиялардың алғашқы легі шағарылды: «Қазақстан табиғаты», 1–2–томы, 2008–2009;«Қазақстан ғылымы», 2 том, 2009–2010. Қ. э.–ның басшылары: академик М.Қ. Қаратаев (1968–1979), академик М.Қ. Қозыбаев (1980–1986), академик Р.Н. Нұрғалиев (1986–1997), академик Ә.Н. Нысанбаев (1997–2003), профессор Б.Ғ. Аяған (2003–2009). 2009 жылдан қазіргі уақытқа дейін профессор Б.Ө. Жақып басқарып келеді. ҚазаҚ этикасы — қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесін, моральды, адамгершілікті зерттейтін философиялық пән. Этика термині ежелгі грек тілінде “бірлесе өмір сүруші адамдар тобының мекен–жайың дегенді білдірді, кейін әдеп туралы ілім мағынасына ие болды. Әдеп термині түрік халықтарының тіліне орта ғасырлардағы араб–мұсылман мәдениетінің ықпалымен енген. Көптеген мамандар этиканы әдептану деп аударып жүр. Этика ұлттық сипаты айқындалған ілімдер қатарына жатады. Өйткені әр халықтың орналасу аймағына, тіршілік салтына, өмір сүру дағдыларына байланысты ортақ мінез–құлық ережелері, жүріс–тұрысы, тыныс–тіршілігі қалыптасады. Қазақ этикасы өзінің көл–көсір молдығымен де, адамгершілік қуат–тегеурінімен де, тарихи айқындылығымен де халықтың рухани өмірінде ерекше орын алды. Қ.э–ның ежелгі бастау қайнар көздері үш мың жылдай Еуразияның Ұлы даласында өркендеген скиф–сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мен түрік бірлестіктерінің мол мәдениетінен нәр алады. Осыдан 2600 жыл бұрын өмір сүрген скиф–сақ ойшылы, “ұлы жеті ғұламаның бірі” Анахарсис (Анарыс) өзінің әдеп және адамгершілік туралы терең пікірлерін айтқан. Мысалы, маскүнемдік туралы ол былай деген: “Бірінші тостақты, әдетте, денсаулық үшін, екіншісін — рахатқа бату үшін, үшіншісін — ардан таза болу үшін, төртіншісін — ақылдан алжасу үшін ішеді”. Кіндік Азиядан табылған түріктердің атақты Күлтегін, Тоңыкөк жазуларында татулық, бақыт, дәулет секілді әдеп ұғымдары жиі кездеседі. Қ.э–ның қалыптасуына Қорқыт ата үлкен үлес қосты. Оның үлгі–өнеге, өсиет–нақыл сөздері қазақтармен қатар барша түрік халықтарында кең таралған. Қазақ топырағында әдептануды арнаулы ілім ретінде қарастырған ғұлама–философ, әмбебап ғалым — Әбу Насыр Әл–Фараби. Ол этиканы жақсылық пен жамандықты айыруға мүмкіндік беретін ғылым деп қарастырды. Оның түсінігінше, адам жаратылыстағы ең қасиетті жан. Сондықтан оған үлкен құрметпен қарау керек. Жақсылық дегеніміз білім, мейірбандық, сұлулық бірлігінде жатыр. “Бақытқа жол сілтеу” трактатында ойшыл баянды тіршіліктегі адами бақыт туралы сөз қозғайды. Түрік халықтарының этикасын дамытуға үлкен үлес қосқан ғұламалар қатарына: Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Иасауи, Ахмет Иүгінеки, Сүлеймен Бақырғани және т.б. жатады. Қазақ хандығы қалыптасқан кезден бастап Қ.э. негізінен ақын–жыраулардың даналық насихат жырларында дамыды. Олардың ауызекі мәдени мұралары – ұлттық қадір–қасиет пен өнегелі әдепті ғасырлар бойы жоғалтпай сақтап қалуға үлкен қызмет етті. Атақты қазақ ақын–жыраулары Асан қайғы, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Дулат, Шортанбай, т.б. ұлттық әдеп жүйесін заман талаптарына сәйкес жоғары тұғырға көтере білді. Олардың әлеуметтік–этикалық ойлары қазақ халқының әдептік сана–сезімінің қалыптасуына, кейінгі ұрпақты адамгершілік және ұлтжандылық рухта тәрбиелеуге үлкен әсерін тигізді. Қазақстандағы Ресей империясының отаршылдық саясаты халықты рухани жағынан күйзеліске ұшыратты, оның діні мен діліне, әдебіне, әдет–ғұрпына, салт–дәстүріне нұқсан келтірді. Халықтың тәуелсіздіктен айырылып, бодан болуынан ұлттық мінезде ұнамсыз қылықтар көбейе түсіп, жасқаншақтық, “құлдық психология” пайда бола бастады. Қазақ елі осындай тұйыққа тіреліп, одан қалай шығуды білмей, болашағын ойлап, қабырғасы қайысқан кезде халқымыздың Шоқан, Ыбырай, Абай сынды асыл перзенттері ұлттық әдеп жүйесінің күрделі мәселелерін шешуге ұмтылды. Абай әдеп тақырыбын қозғағанда иман мәселесіне көп көңіл аударады және оны арлылық пен ұяттың баламалары ретінде түсіндіреді. Абай өз халқының бойындағы кісілік қасиеттермен қатар, теріс қылықтарды да қатал сынға алады: Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер мал шашпақ..,— деген өлең жолдарында Абайдың сыни этикасы көрініс тауып тұр. Хакім 34–ші қара сөзінде “Адам баласына адам баласының бәрі — дос» , – дейді. Абай Қ.э – ның түбегейлі ұстанымы — “Адам болу» талап–мұратын жоғары деңгейге қойды. Қ.э–сын кәсіби деңгейге көтерген ұлы тұлға — Шәкәрім. Ол өзінің “Үш анық” атты еңбегінде этиканы “ар ілімі” деп атап, әдептанудың көптеген мәселелерін теориялық тұрғыдан талдады. Шәкәрім ар–ождан о дүниеде де бар және осыған сену имандылықтың түп–қазығын құрастырады дейді. “Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ұждан соның азығы екеніне әбден нанса, оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды. Адам атаулыны бір бауырдай қылып, екі өмірді де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол осы мұсылман жолы сияқты», – дейді ғұлама. Ал әдеп жолы дегеніміз адам баласына пайда тигізу, жақсылық ету деп түсіндіреді. Ол үшін адам өз бойындағы кемшіліктерден арыла білуі керек, сөйтіп өз ар–ожданына кір келтірмейтіндей өмір сүруі қажет. Ар–ожданның мазмұнын нысап, қанағат, тәубе, әділет, намыс құрайды деп түсінетін ойшыл олардың мазмұнын кісілік қасиеттермен байланыстырады: Кісіге адамшылық неге керек, Адамдық — өзге айуаннан артық демек. Ит талаған төбеттей қалай дейсің, Аямай әл келгенін жұлып жемек. Қ.э–сы Кеңес өкіметі тұсында қайшылықты жағдайда дамыды. Социалистік құрылыс қазақы әдеп пен мінез–құлық жүйесіне теріс әсерлерін тигізді. Кең–байтақ жерді иемденіп келген көшпелілер табиғатынан ер мінезді, бостандық пен еркіндікті қастерлеген, өр тұлғалы қайсар халық еді. Тоталитарлық жүйе “жылқы мінезді” халықты момын “қой мінездіге” айналдырды. Шолақ белсенділер, “пысықтар”, “шаш ал десе, бас алуға” дайын тұратындар пайда болды. “Адам — адамға дос, бауыр”, “Барлық адам тең құқықты” деп ұрандатқанымен, қолында билігі барлардың арасында екіжүзділік, озбырлық, тамыр–таныстық, жүгенсіздік, парақорлық өріс алды. “Ортақ мүдде жеке адам мүддесінен жоғары” деген ұран адам еріктілігіне нұқсан келтірді, “қуыршақ адамдарды” көбейтті. Әкімшіл–әміршіл жүйе ескінің қалдықтарымен күресуді желеу етіп, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп құндылықтарын жойып жіберуге барынша тырысты. “Малым — жанымның садағасы, жаным — арымның садағасы” деп келген халықтың ішінен сан мыңдаған мәңгүрттер шықты. Әрине, бұл заманда қазақ этикасы таза құлдырау жағдайында болды деу cыңаржақтылық болар еді. Жалпы сауаттылықтың артуы, қалалардың өсуі, орыс тілі арқылы әлемдік рухани мұрамен таныса бастау әмбебап әдептілік жүйесін қалыптастыра бастады. Қазақстанда кәсіби философтарды дайындау ісі де жүргізілді. Бұл қазақ этикасын зерделеген кәсіби мамандардың пайда болуына оң ықпалын тигізді. Қазақстан әдептанушылары мораль философиясы және қазақ этикасының тарихы мәселелерімен шұғылданды (Ғ.Ғ. Ақмамбетов, А.Оразбеков, М.С. Бурабаев және т.б.). жүктеу/скачать 2.41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|