Д. Н. Аяганов., доктор PhD, доцент
жүктеу/скачать 6.23 Mb.
|
| Ортаңғы ми - төртбұрышты және жүйке жасушаларының (ядролардың) кластерлерін қамтиды. Төрттік аймағында көру мен естудің бастапқы орталықтары орналасқан. Олар ерте онтогенезде шешуші рөл атқарады, сенсорлық зейіннің негізгі формаларын қамтамасыз етеді. Ядролар қозғалыстарды үйлестіруде және бұлшықет тонусын реттеуде маңызды рөл атқарады.
Ретикулярлық формация ортаңғы мида орналасып, оған афференттік жолдардан ақпарат жинайтын коммутатор ұяшықтары кіреді. Ретикулярлық формация жасушаларынан таралатын жолдар ми қыртысының барлық бөлімдеріне өтеді, тонусты белсендіруші әсер көрсетеді. Бұл мидың спецификалық емес белсендіру жүйесі, ол белсендіру деңгейін реттеуге, еріксіз назар мен мінез-құлық реакцияларын ұйымдастыруда маңызды рөл атқарады. Алдыңғы ми диэнцефалон мен үлкен ми сыңарларынан тұрады. Диэнцефалон екі маңызды құрылымнан тұрады: таламус және гипоталамус. Гипоталамус вегетативті жүйке жүйесін реттеуде маңызды рөл атқарады. Гипоталамустың әр түрлі биологиялық маңызы бар әсіресе вегетативті әсерін айта кетсек болады. Гипоталамустың артқы бөлімдердің жұмысында симпатикалық типтің әсері пайда болады, алдыңғы бөлімдердің жұмысында парасимпатикалық типтің әсері байқалады. Бұл бөлімдердің жоғарылайтын әсерлері де әр түрлі бағытталған: артқы бөлігі ми қыртысына әсер етеді, ал алдыңғы жақтары ингибиторлық әсерге ие. Гипоталамустың маңызды эндокриндік бездердің бірі - гипофизбен байланысы эндокриндік функцияның жүйкелік реттелуін қамтамасыз етеді. Алдыңғы гипоталамустың ядроларының жасушаларында нейросекрет шығарылады, ол гипоталамус-гипофиз жолының бойымен нейро гипофизге тасымалданады. Гипоталамус дене температурасын, су алмасуын және көмірсу алмасуын реттеуге қатысады. Гипоталамустың ядролары көптеген күрделі мінез –құлық реакцияларына қатысады (жыныстық, тағамдық, агрессивті-қорғаныс). Гипоталамус негізгі биологиялық процестерді (аштық, шөлдеу, жыныстық қатынас), сонымен қатар оң және теріс эмоцияларды қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Таламус - бұл ми қыртысының екі жақты байланыстары көп ядролы бөлімі. Ол ядролардың үш тобынан тұрады. Релелік ядролары (сенсорлық ақпаратты қабылдап, ми қыртысына жібереді) визуалды, есту, бұлшықет-артикулярлық ақпаратты ми қыртысының сәйкес проекциялық аймақтарына жібереді. Ассоциативті ядролар (олар кортекстен ақпарат алып, оны басқа аймақтарға жібереді) ми қыртысының ассоциативті бөлімшелерінің белсенділігі мен байланысты. Спецификалық емес ядролар (зейінді сақтауға қатысады) (ортаңғы мидың ретикулярлық формациясының жалғасы) ми қыртысына белсендіруші әсер етеді. Денедегі барлық рецепторлардың импульстары (иіс сезу рецепторларын қоспағанда), ми қыртысына жетпей, таламустың ядроларына енеді. Мұнда алынған ақпарат өңделеді, эмоционалды рең алады және үлкен ми сыңарлары қыртысына жіберіледі. Туылған кезде оптикалық төбешіктер ядроларының көпшілігі жақсы дамыған. Туылғаннан кейін нерв клеткаларының өсуіне және жүйке талшықтарының дамуына байланысты оптикалық төбешіктердің көлемі ұлғаяды. Диэнцефалон құрылымының онтогенетикалық бағыты олардың басқа ми түзілімдері мен өзара байланысын күшейту болып табылып, қолайлы жағдай жасайды. Оның әртүрлі бөлімдерінің үйлестіру қызметін жетілдіреді. Базальды ганглийлер (куатты ядро, стриатум, паллидум) ми қыртысының ассоциативті және моторлы аймақтарын байланыстырушы бола отырып, қозғалтқыш функциясын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Үлкен ми сыңарлары корпус – каллозумды құрайтын жүйке талшықтарының байламдарымен байланысқан. Үлкен ми сыңарлары тереңдігінде лимбиялық жүйенің маңызды құрылымдарының бірі болып табылатын ескі кортекс – гиппокамп орналасқан. Лимбиялық жүйке когнитивті аффективті және мотивациялық процестерге қатысады. Үлкен ми сыңарлары негізгі құрылымы - неокортекс, ми сыңарлары бетіндегі сұр заттың жұқа қабаты. Үлкен ми сыңарларының әр бөлігіндегі қыртысында төрт бөлікке бөлінеді - фронтальды, париетальды, уақытша және самай. Бұл бөліктердің әрқайсысында функционалды ерекшелік және оптикальды аймақтар бар. Алғашқы және қайталама кортикальды өрістерді қамтитын проекциялық сенсорлық аймақтар дененің қарама –қарсы жартысының сезім мүшелерінен белгілі бір модельділік туралы ақпаратты қабылдайды және өңдейді (И.П.Павлов бойынша анализаторлардың кортикальды ұштары бар). Оларға самай бөлігінде орналасқан көру қыртысы, самай бөлігіндегі есту қабығы, париетальды маңдайдағы сомато-сенсорлық қыртысы жатады. Фронтальды маңдайдың артқы бөліктерін алатын әрбір жарты шардың моторлы қыртысы дененің қарама – қарсы жағының қозғалтқыш әрекеттерін бақылайды және басқарады. Адамдардағы ассоциативті аймақтар ми қыртысы (үшінші саты) бетінің негізгі бөлігін құрайды. Дәл осы бағыттармен танымдық белсенділік пен психикалық функциялардың қалыптасуы байланысты. Артқы ассоциативті аймақтардың бұзылуымен кеңістіктегі бағдарлаудың күрделі формалары, конструктивті белсенділік бұзылады, кеңістіктік талдаудың қатысуымен жүргізілетін барлық интеллектуалды операцияларды орындау қиын болады (санау, күрделі семантикалық бейнелерді қабылдау). Фронтальды қыртыстың зақымдалуы өткен тәжірибеге және маңызды тәжірибеге негізделген маңызды сигналдарды бөлуді талап ететін мінез –құлықтың күрделі бағдарламаларын орындауға кедергі жасайды. Болашақты болжау. Сол жақ ми сыңарлары қыртысының ассоциативті аймақтарында сөйлеу процестерін жүзеге асыру мен тікелей байланысты өрістер ерекшеленеді – сөйлеу сигналдарын қабылдайтын артқы уақытша қыртыстағы Вернике орталығы аймағы және фронтальдың төменгі бөліктеріндегі Брока орталығы аймағы, кортекс, сөйлеуге байланысты аймақтар болып саналады. Фронтальды маңдай бөлімі артқы бөліктерін алатын әрбір ми сыңарларының жарты аймағы моторлы қыртысы дененің қарама –қарсы жағының қозғалтқыш әрекеттерін бақылайды және басқарады. Адамдардағы ассоциативті аймақтар ми қыртысы (үшінші саты) бетінің негізгі бөлігін құрайды. Дәл осы аймақтармен танымдық белсенділік пен психикалық функциялардың қалыптасуы байланысты. Артқы ассоциативті аймақтардың қызметімен кеңістіктегі бағдарлаудың күрделі формалары, конструктивті белсенділік, кеңістіктік талдау, барлық интеллектуалды операциялар орындалады (санау, күрделі семантикалық бейнелерді қабылдау). Фронтальды қыртыстың зақымдануы мінез – құлықтың бұзылуына алып келеді. Сөйлеу сигналдарын қабылдауды жүзеге асыратын артқы уақытша кортекстегі Вернике орталығы және фронтальды қыртыстың төменгі бөліктеріндегі Броканың орталығы сөйлеу функцияларымен байланысты. Пренатальды кезеңде негізгі мүшелер жүйесінің пайда болуымен және дамуымен қатар ми аймақтары бірінші болып қалыптасады, онда олардың жұмысын қамтамасыз ететін жүйке орталықтары (сопақша ми, ортаңғы мидың ядролары мен диэнцефалон). Пренатальды кезеңнің соңына қарай адамның бастапқы проекциялық өрістері белгілі бір жетілу дәрежесіне жетеді. Туылған кезде ми құрылымдарының жетілу деңгейі тіршіліктің маңызды қызметтеріне (тынысалу, сору және т.б.) және сыртқы әсерлерге реакциясына, ең қарапайым реакцияларға мүмкіндік береді, яғни, функциялардың минималды және жеткілікті қамтамасыз ету принципі жүзеге асырылады. Пренатальды кезеңде ми құрылымдарының жетілуінің табиғи барысы қалыпты жеке дамуды қамтамасыз етеді, жетілу бұзылыстары баланың нейропсихикалық жағдайы мен мінез-құлқында көрінетін спонтанды және ұзақ мерзімді жағымсыз салдарларға әкеліп соғады. Туылғаннан кейінгі кезеңде мидың, әсіресе оның жоғарғы бөліктерінің - ми қыртысының қарқынды дамуы жалғасады. жүктеу/скачать 6.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|