Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш



бет62/62
Дата03.07.2016
өлшемі1.79 Mb.
#173519
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   62

Н. Конаков



ЫДЖЫД ЛУН быдлаын.

Ыджыд лунсö пасйылiсны православнöй канонъяс серти. Войся служитöм бöрын енпöвъясöн ветлiсны вичкояс гöгöр. Сэсся заводитчылiс асъя служба. Вичкоын стенъяссö да джоджсö мичмöдлiсны коз лысъясöн, потшыс дорас öзтылiсны сира гырничьяс. Ыджыд лунся служба дырйи вежöдлiсны куличьяс да краситöм колькъяс. Тайö сетлiс налы магия вын. Найöс видзисны ен пельöсын ёна ковмытöдз. Шуам, удораса да Эжва катыдса комияс эскылiсны, мый пöжар дырйи кö шыбитны биас Ыджыд лунся колькъяс, биыс водзöсö оз паськав. Магия вынаöн чайтлiсны и Ыджыд лунся сись помъяс. Найöс öзтлiсны ёна гымалiгöн да сьöкыда чужтiгöн. Ыджыд лунся прöскур ковмылiс кöдзан öбрадъясын. Водзтi комияс курöгъясöс ёнасö эз вöдитлыны да, эз кö тырмы колькйыс, Ыджыд лун кежлö вöчлiсны кос рысь – вичко прöскур кодь выя да нöкъя гöгрöс рысь кöлöб.

Ыджыд лун вылö войнас лёк ловъяс Ыджыд Четверг вылö войö моз жö вöлiны торъя активнöйöсь. Найöс вöтлöм могысь войнас лыйлiсны пищальясысь. Эжва бердса Гамын эскылiсны, мый лыйлöмсьыс вöрын лоö этшаджык ош. Тунъяс пö кайлöмаöсь тайö войнас кöлöкöльняяс вылö да йирöмаöсь жыннянъяссö. Ыджыд лунö том йöз гажöдчöм могысь кайлöмаöсь кöлöкöльнича вылас видзöдлыны, абу-ö кольöма налöн пинь туйныс.

Ыджыд лун вылö войнас ю дорын либö рöчьяс йылын öзтылiсны ыджыд бипуръяс, сотлiсны сир бöчкаяс. Чайтлiсны, мый бипуръясыс тшöтш жö вöтлылiсны лёк ловъясöс. Сир бöчкаяс сотлiсны и рочьяс, болгара, сербъяс, черногоръяс, хорватъяс да с.в.

Асъя служба дырйи поплöн “Христос воскрес” вылö “Воистину воскрес” пыдди уна кыйсьысь лыддьöдлiс донаджык вöрпаяслысь, лэбачьяслысь да черилысь нимъяссö, медым ладмис кыйсьöмыс.

Ыджыд лун кежлö быд сиктын вöчлiсны гытсан. Гытсанасьöм кындзи том йöз радейтлiсны чеччавны пöв вылын. Чурка вылö вомöныс пуктылiсны пöв, öти зон сувтлiс öти пöв помас, а мöд зон öдйöдчöмöн чеччыштлiс мöд пом вылас. Зонъяс чеччалiсны вылöкодь да татшöм ногöн петкöдлiсны пельклуннысö.

Ыджыд лунö ветлiсны шойнаö, но мукöд кодрасян лунысь öтдор шойнаас эз сёйлыны. Гöснечсö вайлiсны сöмын кулöмаяслы. Рöдвужлысь гуяссö тшынöдлiсны, коявлiсны сю, шыблавлiсны кольк торпыриг, ичöтик гуранö кисьтлiсны вина либö сур.

Литература: Аврамов 1859, Гагарин, Дукарт 1968, Дукарт 1975, Конаков 1993, Старцев 1929.

Н. Конаков



ЫРГÖН шс., уэ., уд., п.-к.; ырген вэ., изь., печ.; мед уд.

Ыргöн | удмурт ыргон – öтувперым urgen || мари vürgeń – перымöдзса *ürgene < ? иран. Öтл. согд. wyrany, осетин arχwy.

Ыргöнсö пасйö гöрд рöм. Ыргöныс символизируйтö би да тшöкыда лоö зарни вежысьöн (“му зарни” либö “самовар зарни”): ыргöн (зарни) пос, ыргöн (зарни) яблöг. Горт олöм йылысь мойдъясын ыргöн кизьясыс зарни сьöм пыдди да с.в. Ыргöн керка, ыргöн кыдз да с.в. пасйöны медводдза этапсö мойдса геройлöн туйын.

Мойдъясын печораса да Эжва катыдса ыргöн плешка, емваса, удораса да изьваса ыргöн кымöса – багатырлы (бöблы) паныд сувтысь, войнас гуö шобдi, мукöддырйиыс лэччö Тöлысь вылысь либö рöдтö сьöд вöв вылын. Эжва катыдса да печораса ыргöн плешка пöль, изьваса, емваса да удораса ыргöн кымöса старик – мутлак, нöйтö багатыр вокъясöс, мырддьö налысь сёянсö да пышйö му улö, либö тун (пеж), олö му улын, ва улын, кытчö лэччö герой, кодöс кöсйысьлöма батьыс. Горт олöм йылысь мойдъясын да сьылан мойдъясын ыргöн плешкаöн нимтöны попöс.

Бöрдöдчанкывъясын кулöмалысь керкасö да невесталысь ай керкасö шуöма ыргöн вевтаöн, ыргöн нитшкаöн, ыргöн содъяöн, ыргöн поскаöн. Ыргöныс танi вежласьö зарникöд, эзыськöд да кöрткöд.

Ыргöн вöтлiс пеж ловъясöс да висьöмъяс. Ыргöныс медбура видзис керкасö неминучаясысь. Ыргöн öбраз видзлiс и туй выв мортöс. Висьысьöс (тшыкöдöмаöс) колiс юктöдны ыргöн дозмукысь. Дзебан öбрадын ыргöн сьöмысь “ньöбисны” гусö. Но кулöмасö эз позь дзебны ыргöн пернаöн.



Литература: Лыткин, Гуляев 1970, Осипов 1986, Уляшев, Уляшев 1997, Wichmann 1916, АЧМ.

О. Уляшев
ЭЗЫСЬ быдлаын; эзiсь вэ.; серэбрö уд., уэ., шс., п.-к.; серэбра вэ., уд.; серэбрэ изь., вэ.; серебро п.-к.

Эзысь | удмурт азвесь – öтувперым *ez-weś. Вермас лоны, мый weś юкöныс важ финн-йöгра кадся, кутшöмсюрö финн-йöгра кывйын пасйö рöма металлъяс. Коми фольклорын эзысь öтвесьтавсьö зарникöд, сiйöс пасйö еджыд рöм. Эзысь пасйö аймортöс: эзысь пи – зонка дорö шыöдчöм; гортсьыс мунiгас мойдса багатыр тшöктö гöтырыслы сетны кагаыслы эзысь перна, чужас кö зонка, либö зарни чунькытш, чужас кö нывка. Коми мифологияын, мойдъясын да öбрад текстъясын эм зумыд кывтэчас эзысь тöлысь. Эзысь йитчö кылöмкöд, а зарни аддзöмкöд: дзебан бöрдöдчанкывъясын кулöмаöс нимтöны эзысь кытша пеляöн. Эзысь – Тöлысьлöн атрибут. Буракö, та вöсна кутшöмсюрö миф сюжетын зарнисö (Енлöн) да эзысьсö (пежлöн) сувтöдöма паныд. Тадз, öти сюжетын Микöла угодник отсалö нывкалы пöртны идзас джынсö зарниö, а мöд джынсö чöрт пöртö эзысьö. Но тшöкыдджыка эзысьыс пасйö озырлун, мичлун да сöстöмлун и зарни моз жö лоö шемöса кöлуйлöн да пемöсъяслöн атрибутöн мойдъясын.



Литература: Лыткин, Гуляев 1970, Уляшев, Уляшев 1997, Fokos-Fuchs 1956, АЧМ.

О. Уляшев
ЭТШАСЬНЫ скр.; этшасьнi вэ.; этшйысьны шс.; этштшесьны вс.; етшасьны п.-к. ‘вермасьны’ (< зырян этш, перым-коми етш ‘вын, эбöс, кужöм, киподтуй, сям’); бертчыны быдлаын; синмасьны вэ. – вынöн бертчыны, вермасьны: тунъяс да тöдысьяс йылысь.

Тунасян эпосса уна сюжет йитчöма тунъяслöн вермасьöмкöд. Помкаыс пырджык овлö сыын, мый öти туныс торкö кутшöмкö нормаяс либö кöсйö петкöдлыны, мый сiйö мöдсьыс вынаджык. Татшöм сюжетъяс лыдö пырöны быличкаяс вöралан артельясса нырщикъяс йылысь, орччöн олысь тунъяс йылысь, кулöм тунъяс йылысь, а сiдзжö и висьтъяс Перымса Степанлöн вермасьöм йылысь пермяналöн “языческöй тунъяскöд”. (Видзöд Кыска, Кöрт Айка, Ошлапей, Пам да мукöд.)

Öнi позьö кывлыны висьтасьöмъяс еретникъяс да тöдысьяс йылысь, кодъяс тшыкöдöны öта-мöдыслысь подасö да вермасьöны.

Н. Конаков

ЮРКА – Эжва катыдса преданиеса герой.

Юрка овлöма Маджасянь неылын. Вöлöма зэв ён: вужнас нетшкылöма нэмöвöйся пожöмъяс да чагъясöн моз ворсöма. Öдзыс Юрка вöралöма аслас лэч туйясын, но сэсся пондöма гусявлыны суседъясыслысь подасö. Сiйö лэптылöма мöскöс либö öшкöс пельпом вылас да нулöма гортас. Öшкöс сiйö сёйлöма öти лунöн. Мöд вариант серти, Юрка гусявлöма мöсъясöс да ыжъясöс либö сöмын ыжъясöс. Яйсö сiйö нулöма ыджыд сепысын либö пестерын, а воча лоысьяслы шулöма, мый нуö тшак.

Маджасаяслы тайö дышöдöма да найö корöмаöсь Юркалысь вежайсö отсавны. Сiйö тшöктöма чукöртны чуж да пызь да пуны крепыд сур. Вежайыс корöма Юркасö ас ордас да юктöдöма. Маджасаяс кöрталöмаöсь код Юркаöс, петкöдöмаöсь ты шöрö да вöйтöмаöсь. Мöд вариант серти, Юрка мыйкöмында вермöма веськöдлыны ваöн. Медым сiйöс вöйтны, сылы сьылiас öшöдöмаöсь ыджыд из. И весиг сэк Юрка вермöма мыччыны кисö васьыс да петкöдлöма кабырсö. Мукöд вариантын из пыддиыс вöлöма кык мельнича изки.

Юркаöс вöйтöм бöрын маджасаяс пуöмаöсь пöрт тыр рок да быдöн сёйöма паньöн пайö. Тадзикöн найö юкöмаöсь ас костаныс мыжсö. Таысь маджасаясöс пондöмаöсь нимтыны “рок сёйысьясöн”, “рок гырнич” либö “кöдзыд рок сёйысьясöн”, сы вöсна мый кодсюрöяс роксö сёйны абу локтöмаöсь и найöс мырдöн вайöдöмаöсь бöрыннас, кор рокыс кöдзалöма нин вöлöм. А тысö пондöмаöсь шуны сы нимöн.

Юркалöн мифа тöдмöсъяс пиысь позьö пасйыны сылысь гиперболизируйтöм вынсö, абу ясыд, но гöгöрвоана ыджыдалöмсö ва вылын, кодöс вермöны мельнича изки отсöгöн (нянь, нянь вöчан кöлуй, нянь пурт да пызан дöра вöлiны сакральнöйöсь) да багатыр вытьсö. Вöравны дугдöм да пода гуöм пондаыс Юрка лоö крестьяналы вöрöгöн. Тайö матыстö сылысь образсö Ошапей тункöд. Вермас лоны, мый таын тöдчöны вöралöм помысь олысь да вöралысь-му вöдитысь-пода видзысь войтыр чукöръяскостса коркöя конфликтъяс. Юрка вежайлöн тöдчанлуныс йитчöма вежай-вежаньлöн вылi статускöд (ай-мамлöн статусысь вылынджык на).

Юрка образлы зэв матын Эжва катыдса фольклорса Гуленьлöн образыс. Сiйö тшöтш жö олö öтдортчöмöн, гуö пода, сiйöс кöрталöны вежань ордас, мельнича из отсöгöн вöйтöны юö, вöйтöм бöрас сёйöны рок.



Литература: Доронин 1947, Рочев 1984.

Н. Конаков



ЮРТÖМ МОРТ – лов, Эжва катыдса топонимическöй легендаса герой.

Легендаын висьтавсьö, мый коркö Мортъюрва бердын (Ылычлöн шуйга вожыс) кыйсьöма кык вöралысь. Öтиыс вöлöма зэв кужысь да шуда, тшамъяас дона куыс вöлöма тыр. Мöдыс вöлöма шудтöм, сылöн тшамъяыс тыртöмалöма. Вежыс петöма да, сiйö керыштöма шудаыслысь юрсö, кор мöдыс ва дорын горшсö веськöдöма. Тушасö лэдзöма ваас, а юрсö шыбитöма вöрö. Таысь пемыд войясö ю дорас волывлö юртöм лов да корсьö юрсö.

Мöд версияын висьтавсьö, мый öтчыд тöлын Ылыч вожын паныдасьöма кык вöралан котыр: кöкъямыс печораса коми да сымда жö хант. Найö дыр кыйсьöмаöсь öтлаын. Но öтчыд рытнас хант зонкалöн тöдлытöг шусьöма, мый сылöн котырсаясыс кöсйöны вины комияссö, медым öтнаныслы сэсся вöравны тайö озыр вöръясас. Печорасаяс шуöмаöсь водзöвылö видзчысьныджык. Регыд сэсся öти коми вöралысь шуöма вöралiгас хант ёртыслы, мый горшыс косьмö. Хантыс кералöма юкмöс. Юнысö копыртчигас комиыс казялöма, мый хантыс кöсйö сiйöс лыйны ньöввуджйысь. Бöр сувтöма да шуöма, мый горшыс оз нин косьмы. Дöзмöм хантыс ачыс копыртчöма юны. Сэк печораса вöралысьыд керыштöма сылысь юрсö. Рытнас сiйö висьтасьöма ёртъясыслы, найö уськöдчöмаöсь хантъяс вылас да ставнысö виöмаöсь, асланыс кулöма сöмын öти морт. Сэксянь и петкöдчылö юкмöс дорас виöм хантлöн лолыс да корсьö юрсö.

Литература: Волков 1855, Золотилов 1863/83.

Н. Конаков



ЮРТÖМ ОРТ

Чайтöм-гöгöрвоöмъяссö сы йылысь, мый орт вермас лоны юра да юртöм, пасйöма сöмын Емва катыдсаяслысь. Сэнi чайтлiсны, мый юра орт петкöдчылö кутшöмкö лоöмтор (бур ли лёк) водзын, но кулöм йылысь оз висьтав. А аддзан кö кодлыськö юртöм ортсö, сiдзкö, сiйö мортыс регыд кулас (уна вылö вежон мысти). Кöть ортыс и юртöм, сiйöс пыр жö позьöма тöдмавны.



Литература: ЮР ЧМ.

Н. Конаков
ЮСЬ быдлаын.

Му пуксьöм йылысь мифъясын юсьöн петкöдчö Ен. Уна мукöд войтырлöн моз жö комияслöн юсьыс вöлi торйöн нин сöстöмöн, сылöн вöлi ясыд нывбаба да гöтрасьöм символика. Мойдъясын паськалöма сюжет, кöнi юсьыс пöртчö мича нылö. Геройыс гöтрасьö ныв вылас. Чайтлiсны, мый тунъяс пöртöны юсьясö нывъясöс, но мукöддырйиыс пö найö пöртлöмаöсь юсьясö и мужичöйясöс. Шуам, öти быличкаын висьтавсьö, мый изьваса (войвыв коми) тун пöртö юсьö воча вензьысь Эжва катыдсаöс. Куим лун сiйö лэбалö матiгöгöрас да пуксьывлö ты вылö сёйны. Сэсся бöр лоö мортöн. Войнас юсьö пöртчывлiс вöрса сар ныв, кодöс мырдöн сетiсны верöс сайö васа сар сайö. Ныв, кодöс челядьдырйиыс гулöмаöсь пеж ловъяс, быдмö, пöртчö юсьö да лэбö на дорысь. Öти миф серти, буретш тадзи артмöмаöсь юсьяс. Тун сарлысь саридзын купайтчысь челядьсö пöртöма юсьясö. Куим ныв да öти зон пöртчöмаöсь юсьясö, лэбöмаöсь кодi кытчö да рöдмöмаöсь. Юсьöс эз кыйлыны да весиг кöсйытöг виöмысь мыжаыс пö лоö накажитöма. Сёйны юсь яйсö эз позь.



Литература: Грибова 1975, Климов 1990, Сидоров 1928, Fuchs 1924.

Н. Конаков
ЯГ ЙИВСА – удораса комилöн фольклорса герой, тун.

Яг йивса йылысь легендаясын вевтыртö сюжет сылöн вензьöм йылысь мöд удораса тункöд, Сьöла-пöласакöд. Найö вöлiны öтвынаöсь. Кыкнаныс кöсйысисны вештыны водзöс кулöм бöраныс. Сьöла-пöласа кувсис водзджык да первой войнас жö и воис Яг йивса ордö. Яг йивса тöдiс, мый сiйö локтас, и водзвыв топыда игналiс став öдзöссö, а ачыс пиыскöд кайис паччöрö. Кулöм тун йирис öдзöсъяссö, пырис да корис Яг йивсалысь сьöлöмсö. Но Яг йивсаыд вöзйис медводз шонтысьны пöсь сёйизйöн, кодöс сiйö перйис пач кунлöсысь. Сьöла-пöласалöн ноксигкостiыс Яг йивсаыд петiс пиыскöд керкасьыс да бöрвыв восьлалöмöн найö мöдöдчисны матыса сиктлань (тунъяс олiсны öтдортчöмöн Вашка öтар-мöдарын, öтиыс Яг йив кокадын, мöдыс Сьöла-пöлаын). Сьöла-пöласа мöдöдчис на бöрся, но кок туй нырвизьыс дзугис сiйöс и сiйö быд пöрйö волiс тыртöм керка дiнас. А петук горзöмкöд тшöтш сылöн тун выныс бырис.

Мöд версия серти, тунъяс олöмаöсь пöчинокъясын да пöчинок нимъяс сертиыс и шусьöмаöсь. Яг йивса вöлöма гöтыра да сылöн вöлöма кык ичöт кага. Сiйö ыстöма гöтырсö сусед ордас, а челядьсö гаровтöма эшкынö да пондöма виччыны Сьöла-пöласаöс. Сьöла-пöласа воöма да тшöктöма сылы пуктыны пызан вылö муссö да сьöлöмсö. Яг йивса вöзйöма пач кунлöсса сёйиз, а ачыс челядьыскöд гусьöн пышйöма.

Ёртъясыслы да весиг рöдвужыслы öпаснöйöн лоысь ловзьöм тунъяс йылысь сюжетыс зэв ёна паськалöма коми “тунасян эпосын”.



Литература: Рочев 1984, Сидоров 1928.

Н. Конаков
ЯГ МОРТ – войвыв комилöн легендаса вöрса гундырли.

Легендаас висьтавсьö зэв важ кад йылысь, кор Печора да Изьва бердын торйöн-торйöн овлöмаöсь “чудь чукöръяс”, найö абу на тöдлöмаöсь му вöдитöм йылысь, кыйсьöмаöсь да видзöмаöсь пода. Öти сиктö тшöкыда пондöма волывлыны Яг морт – вöчтöм ош ку паськöма, пожöм джуджда, вöрпа кодь. Яг морт гулöма налысь подасö, нывбабаясöс да челядьöс, а йöзыс нинöм абу вермöмаöсь вöчны. Öтчыд вошöма сиктса юралысьлöн öтка нылыс, мича Райда. Сылöн верöспуыс чукöртöма йöзöс, найö кыйöдöмаöсь Яг морттö да керыштöмаöсь кыкнан кисö. Сэсся тшöктöмаöсь нуöдны гортас, а то пö юрсö керыштасны. Яг морт олöма пыдын вöрын Куча бердса горсйын. Горс бердсьыс сюрöма Райдалöн шойыс. Йöзыс виöмаöсь Яг морттö, гуöм кöлуйсö сотöмаöсь, а горссö тыртöмаöсь муöн. Сэксянь быдöнлы, кодi мунлiс сэтi, колiс шыбитны сэтчö изйöн либö беддьöн да сьöлыштны.

Яг морт йылысь легендасö медводз йöзöдiсны 1848. воын. Та бöрын сiйöс эз на öтчыдысь йöзöдлыны, уна автор легендасö вежлавлiс. Я. С. Перепелица музыка серти вöлi дасьтöма медводдза коми балет – “Яг морт”. Куча юыс усьö Изьваö сэтшöм жö нима сиктсянь неылын. Сы кындзи эм на Гöрд Куча нима ю, тшöтш жö Изьвалöн вож. Сэтчöсiнъяссö öнöдз лыддьöны гажтöмöн, сэнi тшöкыда каститчö. Вермас лоны, буретш тайö ю йывсьыс и висьтавсьö Яг морт легендаын.

Литература: Истомин 1848, Плесовский 1979.

Н. Конаков
ЯРАСИМ, ПИТИРИМ ДА ИОНА – перымса епископъяс, Перымса Степанлысь уджсö водзö нуöдысьяс Герасим (1416-1443), Питирим (1443-1455) да Иона (1456-1470).

Ярасимöс да Питиримöс виисны, а Иона кувсис ачыс. Найöс дзебисны öтилаö. Бöрыннас дзебанiнас лэптiсны вичко. Куимнансö лыддисны шемöс вöчысьясöн. Дзебанiнас пондiсны волывлыны эскысьяс. Ярасимлöн, Питиримлöн да Ионалöн шемöсъяс йылысь чужис уна легенда. Легендаяс сертиыс, ёнджыкасö найö бурдöдчылöмаöсь. Бурдöдлöмаöсь сьöкыд висьöмъясысь: этш воштöмысь, параличысь, син бырöмысь, сутшиктöдöмысь да с.в. Ярасим, Питирим да Иона дiнö шыöдчылiсны пода вошигöн. Дзескыдiнын пукалысьöс вермисны лэдзны, кöсйысьлiс кö сiйö ветлыны Ярасим, Питирим да Иона дзебанiнö.



Литература: Власов 1996, Власов, Петренко 1996.

Н. Конаков






Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   62




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет