Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
§ 148. Сабақтас құрмалас сөйлемге енген жай сөйлемдердің
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- § 149. Көсемше бағыныңқылы сабақтас сөйлем
- –ып, -іп, -п
|
§ 148. Сабақтас құрмалас сөйлемге енген жай сөйлемдердің байланысу тәсілдері Сабақтас құрмалас сөйлемге енген басыңқы сөйлемдер алуан түрлі мағыналық қарым-қатынаста келеді де, әрбір мағыналық қарым-қатынастың грамматикалық жағынан көріну жолы, тәсілі болады. Қазақ тілінде,орыс тіліндегі сияқты,құрмаласқа енген жай сөйлемдердің бірінің екіншісіне мағыналық жағынан бағынышты екендігін көрсете байла- ныстыратын жалғаулықтар болмағандықтан, қазақ тіліндегі басыңқы сөйлем мен бағыныңқы сөйлемдердің мағыналық арақатынасы, грамматикалық байланысы бағыныңқы сөйлемнің б а я н д а у ы ш т ұ л ғ а с ы арқылы көрінеді. Сабақтас құрмалас сөйлемнің басыңқы сөйлемдері мен бағыныңқы сөйлемдерінің грамматикалық байланысы бағыныңқы сөйлемнің баяндауышының төмендегі морфологиялық тұлғаларда қолданулы арқылы болып отырады.: 1) бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы көсемше етістік болып келуі арқылы; 2) бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы жатыс,шығыс,көмектес септік жалғауы немесе шылау сөздер тіркесіп айтылған есімшелер арқылы; 3) бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы шартты райлы етістік болып келуі мүмкін; 4) Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы негізгі етістікке де көмекші етістігі тіркесіп айтылу арқылы. § 149. Көсемше бағыныңқылы сабақтас сөйлем Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы көсемше тұлғалы етістік болып келгенде,бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі айтылған ойдың не мезгілін, не себебін , не қимыл-амалын білдіріп сабақтас құрмалас сөйлем жасалады. Мысалы: 1) Қыр мұрны қоңқайып, көк көзі тостаған түбіндегі жұлдыз құртындай жылтырайды. ( К. Т.). Бұл сабақтас құрмалас сөйлемде бірі бағыныңқы ,екіншісі басыңқы қатынаста айтылған екі жай сөйлем бар. Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың қалай өткендігін көрсетіп, қимыл-сын пысықтауыш бағыныңқылық қызмет атқарып тұр. Бұл екі сөйлемді біріне – бірін бағындыра байланыстырып тұрған морфологиялық тұлға-бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметінде -ып жұрнағы арқылы жасалған көсемше етістік. 2) Тымырсық аяздағы тымық ауаны сіміре, Жақып күндегі әдетімен колхоз ауылын аралап келеді (Ғ. М.).Мұнда да бір бағыныңқы, бір басыңқы сөйлем өзара байланысып, бір күрделі ойды білдіріп, сабақтас құрмалас сөйлем құрап тұр. Бағыныңқы сөйлем мен басыңқы сөйлемнің синтаксистік байланысы –е жұрнағы жалғанған көсемше арқылы көрініп тұр. Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемнің сын-қимыл пысықтауыштық қызметін атқарып тұр. 3) Мұз үстінде ығып бара жатқан ер-азаматтардың тағдыры неболарын білмей, артта қалған қатын-бала улап-шулап шаштарын жұлып жатыр ( Ә. Нұр. ). Бұл сабақтас құрмалас сөйлемдегі бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлеммен болымсыз етістікке –й жұрнағы жалғанған көсемшеден болған баяндауышы арқылы байланысып тұр. 4) Қандыағаш – Гурьев темір жолы салынғалы, Ойыл ауданының қаламен қатынасы оңайланды.Мұнда екі жай сөйлем бір-біріне бағына байланысып, бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ойдың Мезгілін көрсетіп тұр. Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлеммен баяндауышының -ғалы жұрнағы жалғанған көсемше тұлғасында айтылуы арқылы байланысып тұр. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы көсемше тұлғалы етістіктен келіпбасыңқымен байланысқан сабақтас құрмалас сөйлемді көсемшеден болған бірыңғай баяндауышты не бірыңғай пысықтауышты жайылма сөйлемнен ажырата білу керек.Мысалы, Әркім өзінше қиялдап, томпиып- томпиып отыра қалыппыз (Д. Т. ). Бұл- қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем. Өйткені құрмаласқа енген жай сөйлемдердің өзіне тән дербес бастауышы мен баяндауышы бар. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы –ып жұрнағы жалғанған көсемше арқылы басыңқы сөйлеммен байланысқан. Бір кездерде адамша тамақ ішіп, қатарымызша киініп, күліп-ойнап, әзілдесе жұмыс істеп, тату-тәтті өмір сүген едік (Д.Т.). Бұл –ып, -іп, -п жұрнағы жалғанған көсемшеден болған бірыңғай қимыл-сын пысықтауышты жай ( жайылма) сөйлем. жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|