Ир бирмәк-җан бирмәк (татар халык мәкале)

Ак келәттә калган Нургали үз уйлары, үз борчулары белән Ханбикәсенең керүен көтте. Нишләргә? Ризалык кәгазе турында сүз кузгатыргамы? Нигә ул аны «Галиябану» җыры белән бәйләде? Әллә гел калдырып кына китәргәме?

Фатыйх турында да уйланмый калалмады. Егет күзгә күренеп үзгәрә бара. Бүген ул хәзер элеккеге Фатыйх түгеллеген күрсәтергә тырышты.

Димәк, ул мин уйлаганча ук төшеп калган егетләрдән түгел икән.

Ташлыярдан соң Габбасы да күңелемне чеметкәләп ала бит, каһәре. Ә, нигә шаярган булып кына сорап карамаска дип уйлап кына бетерде Нургали, тулган айдай балкып, «әллә йоклап киткән инде», дип сөйләнеп Газзәбану килеп керде. Ул инде чайканып, өр-яңа затлы эчке киемнәрен кияргә дә өлгергән. Үзеннән беленер-беленмәс кенә хушбуй исе дә килгәләп китә.

—Бигрәк озак көттердең. Ай-һай, әнисе, нинди йокы ди ул. Йокы бүген бездән ерактарак йөрер дип уйлыйм әле мин. Бабасы Хафизны да үзе янында калдырды. Әйдә, ялыктырмасана шулкадәр...

—Кадерлем, Нургали, бүген син ахырдан ник бер сүз дә әйтмәдең? Кичке уен гына булмады бит бу. Нык әзерләнгәннәр алар. Фатыйх ничек тотты үзен. Ә син авызыңа су капкандай тик утырдың.

—Нәрсә әйтергә тиеш идем соң мин?

—Тиздән мин дә бөтенләйгә кайтам, бергәләп эшләрбез, авылыбызны ал да гөл итәрбез дияргә кирәк иде,—дип, көлеп җибәрде Газзәбану...—Менә шулай, җаным, тавык төшенә тары кергән, чүпли-чүпли арып беткән ди.

—Кайтам, һичшиксез, кайтам... Дөресен генә әйткәндә, китәсем килми, һай бер дә китәсем килми бит, Газзәбану. Хәзергә китми дә булмый шу-у-ул... Нихәл итмәк кирәк. Вәгъдә—Иман. Әйтсәм-әйтим инде, көлсәң-көләрсең... сине калдырып китәсем килми. Көнлим бугай мин, беләсеңме? Көнлим... Вәт, черт возьми, көнлим бит, җаным...

—Чынлапмы? Чын-чынлапмы, Нургали, әллә шаяртасың гынамы? Әйт дөресен... Миңа иң, иң дөресе кирәк. Шаяртсаң шаяртам диген, анысына да үпкәләмәм...

—Үзең әйтмешли, чын-чынлап, бәгърем. Бәлки, миннән көләсеңдер...—диде Нургали.

—Юк, бер дә көләсем килми, куанасым, бик тә куанасым килә... Димәк, безнең мәхәббәтебез мескен түгел, ул искечә үз көчендә, ул яши, яши,—дип, икесе дә бердәм ашкынып, бер-берсенең куеннарына сыендылар. Газзәбану әкрен генә сорап куйды:

—Йә, кемнән көнлисең инде мине? Мин белергә тиешме аны? Ташлыярда бераз сизгән күк булганыем. Әмма ышанмадым, кылана гына бугай дип уйладым.

—Сезнең авылның Габделгаббасмы, әллә Габбас кынамы шунда? Җыенда булды бугай ул, име?—диде Нургали. Һәм ул Газзәбануын кычкырып көлеп җибәрер дип көтте, ышанып көтте...

Тегесе көләргә җыенмады да, киресенчә җитдиләнде генә, һәм сабыр гына болай диде:

—Әйе, җыенга килгән иде ул.

—Очраштыгыздамы? Күрештегездәме?

—Әйе, Нургали, очраштык та, күрештек тә, сөйләштек тә.

—Син нәрсә мине үчеклисең әле, ә? Болай да ут капкан йөрәгемә йөге белән ялкын өстисең. Кайчан, кайда күрештегез? Ә мин кайда идем?

—Син дә шунда, җыендаең. Син мәйданның үзәгендә бүләкләреңне тапшыра идең.

—Шуннан, нәрсә сөйләштегез? Вакытын да җайлагансыз бит, ай-яй... Тикмәгә генә сөйләмидер халык, «кыз-хатын камыр басканда да иренә хыянәт итә ала», дип Газзәбануның түземлеге тәмам төкәнде шунда, шаркылдап көлеп җибәрде.

—И, Нургали, Нургали, болай җүләр булмале.

—Җүләрләнерсең дә шул. Ну, мала-а-й, таяк болгап ата каз котыртамыный. Сөйлә инде әйбәтләп кенә. Өйләнгәнме, кайда яши? Әллә һаман сине көтәме? Фатыйх шикелле,—дип, бераз тынычлана төшеп, сорашуын дәвам итте Нургали.

—Әлегә өйләнмәгән. Донбаста яши, шахтер. Җәй саен авылга җыенга кайта икән. Синең шикелле үк чибәр, ул да затлы киемнәрдән. Үз бәһасен белә. Әмма сиңа көнләшергә бер сәбәп тә юк. Тик шунысын гына әйтә алам, әгәр сине очратып гашыйк булмаган булсам, Габбас белән без, бәлки, бергә булган булырыек. Бәлкем, бәхетлерәк тә булган булырыем. Әмма, мин сине, бары сине генә яраттым һәм яратам, үлеп яратам бит, Нургали. Сине генә көтәм, кирәкми миңа бүтән, дип җырлаган күк.

Сызылып таң атканда да аларның сөйләшеп сүзләре бетмәгән иде әле. Күбрәк киләчәкләре турында сөйләштеләр.

—Нургали бәгърем, бу очрашуыбызда янә авырга узмадым микән дип уйланам. Нишләптер борчылып та куям.

—Нигә борчыласың, чыннан да шулай була калса, мин бик шатланырыем. Әгәр без ерак сәфәргә чыгып киткәнче билгеле булса, син шунда ук хәбәр бир. Ул хәбәр, туачак балам турындагы хәбәр, юлларымда миңа очар канатлар куяр. Башым вә җанымны да саклар иде дип өметләнәм, бирсә иде, Ходаем...

Иртәгесен иртүк Нургалиләрне озатырга дип Ташлыярдан кодалар да килеп җиттеләр. «Сез үз җаегыз, мин үз җаем белән бара торыйм» дип, күршеләре белән дә хушлашып, Нурислам инде китеп тә барды.

—Кая шулай ашыкты ул?—дип, Ибраһим кода кызыксынуын белдерде.

—И, Ибраһим абый, кая булсын, шунда, шул Ташкинга инде. Мәхмүт кемнәрендер каршыларга станцыга бара икән. Нурислам шулар аты белән китте.

—Нурисламның ние калган соң анда? Нургалиебез инде ничарадан бичара дигәндәй... Исән-имин генә йөреп кайта күрсеннәр, Ходай кушып.

—Безнекенең элек эшләгәне өчен күпмедер акча аласы калган икән. Барган көе, уракка төшкәнче, бераз эшләп тә алмакчы була бугай. Бер дә җибәрәсем килмәгәние, юкса. Ашкынды гына бит. Хәерлегә булсын, йә Раббем,—дип, мөлдерәмә күзләрен сөртеп алды Саҗидә.

Ат җигүле, Хафиз кузлада. Моңсулы ыгы-зыгы, хушлашу...

Ике кодагый, ни тырышсалар да, күз яшьләрсез генә саубуллаша алмадылар. Барысының да гаҗәпләнгәне—Газзәбану тыныч. Аның Маһирә белән хушлашуын берәүнең дә күз уңыннан җибәрәсе килмәде.

—Сау бул, Маһирә. Бергә кайтыгыз. Нургали янында булгач, бу йортта син дә кадерле кеше, шуны онытма. Мин юк җирдә сакла Нургалине, ул барыбыз өчен дә иң кадерле кеше. Хәерле юл сезгә,—диде ул тыныч кына. Әмма Нургалие белән аерылганда аның бу тынычлыгы ахырга кадәр саклана алмады шул. Бигрәк тә үз урамнарын чыгар алдыннан атның туктап калуы, тарантастан Нургалинең сикереп төшеп, кире борылып йөгерә башлавы Газзәбануны бөтенләй әллә нишләтте...

—Җаным, нәрсәңне онытып калдырдың,—дип аның да Нургали каршына йөгерүе... аягындагы үкчәле башмакларын ташлап алга ыргылуы... нәрсәне онытканбыз, нәрсәң калган дип кычкыра-кычкыра йөгерүләре... Ниһаять, бер-берсенең кочагында килеш Нургали:

—Син каласың, бәгърем, син. Кабат хушлашмыйча урамыбызны да, сине дә калдырып китә алмадым,—диде һәм бер-берсенең күз яшьләренә чыланып, менә шулай әллә нинди эчке газаплар белән аерылыштылар алар.

Вокзал янында әрле-бирле йөргән халык арасында басып торган Локманны ерактан ук Нурислам чамалап алды.

—Ә-ә-әнә, күрәсезме, Локман абый бит ул бу якка карап басып торган кеше. Ул бит?!.

—Әйе, точно әти. Әти шул, әтием шул,—дип кабатлый-кабатлый Маһирә алга ыргылды. Егетләр дә адымнарын тизләтте.

—Нигәдер янында әнием күренми, авырып китмәде микән? Мин кайчан гына, кайдан гына кайтсам да алар гел бергә каршы алаларые,—дип Маһирә борчыла ук башлады.—И, Раббым, исән-сау гына була күрсен!—Кинәт бернигә дә карамый, бар тавышына «Әти-и-и»—дип кычкырып җибәргәнен сизми дә калды ул. Ишетте Локман һәм шунда ук кулларын болгый-болгый каршыларына ашыкты. Ә колагында калган, бердәнбер кызының «әти-и—и»—дип өзгәләнеп кычкырган тавышы күңелендәге бар борчуларын юып ташладымыный... Ерактан күрүе начарланудан, инде аралары шактый якынайса да, үзләрен күреп бетермәде әле ул. Ниһаять, Маһирә йөгереп барып:

—Әтием, үлепләр сагындым мин сезне, дип әтисен кочаклап алды. Локман кызының күз яшьләрен күреп:

—Чү әле, кызым, чү, нигә инде бу күз яшьләре? Кирәкмә-әс, син алай елак кыз түгелиең бит... Нишләптер җаның тыныч түгел, ахры?

—Юк, юк, әти, бары да әйбәт. Ә әнием кайда, ул ник килмәде? Әллә авырып киттеме?

—Әниең кунаклар белән өйдә калды.

—Нинди кунаклар, кемнәр?

—Анысын өйгә кайткач үзең күрерсең, кызым. Ий, синең белән мәшәләнеп күрми дә торам икән... Нурислам да килгән ич. Әссәләмүгәләйкүм, егетләр. Әйбәт кенә кайттыгызмы, тынычлыкмы?

—Вәгаләйкүм-әссәлам, Локман абзый. Аллаһының биргәненә шөкер. Сезгә авылдан бик күп сәламнәр алып килдек. Җыенга җибәргән бүләкләрегез өчен авыл халкы бик рәхмәтле калды. Калганын Нургали бәйнә-бәйнә үзе сөйләр,—дип сүзен тәмамлады Нурислам.

—Ну, кияү балакай, синең хәлләр ничек? Монда без сездән башка үткән ике атнаны уздыра алмый изаланып беттек. Әйдәгез, калганын юлда сөйләшербез. Вокзал артында атлар көтә.—Шул чак яңа хәбәр көтүдән түземлеге төкәнгән Нурислам кыер-кыймас кына:

—Локман абзый, мин бүген үземнең элеккеге фатирыма китим. Моннан әллә ни ерак та түгел, юлы да бик җайлы. Калганын иртәгә күрешеп сөйләшербез, Аллаһы боерса. Килгән көе монда бераз булырмын әле,—дип бүгенгә хушлашырга булды. Әмма Локман җитди генә:

—Нурислам туган, безгә кайтыйк әле. Сиңа әйтәсе сүзләр дә бар,—диде.

—Үз итеп чакыруыгызга рәхмәт яусын. Сезгә мәшәкать ясап борчып йөрисем килми. Үз юлым белән китим әле мин. Мине анда көтәләр булыр,—диде Нурислам. Нургали дә, үзе сүз башлап сорашырга кыймыйча, сабыр гына кайнатасыннан хәбәр көтте. Чөнки авылга киткәндә ул аңа Зөмәрәнең Нурисламнан бала көтүен һәм аның тиздән туарга тиешлеген дә сөйләгән иде. Аларга ярдәм кулы сузарга кирәк булыр дип тә кисәткән иде. Локман ул чакта:

—Нургали, барын да аңладым, борчылма. Ни булса да без монда бит әле. Зәйнәп апаң да ярдәмен кызганмас. Ә син берүк Маһирәне саклый күр. Монысы безнең гозеребез. Сиңа ышанып кына җибәрәбез. Ә менә Зөмәрә ханымның хәле турында искәртеп бик дөрес эшләдең. Тыныч бул,—дигән иде бит.

Ниһаять, Локман әле берсе дә көтмәгән коточкыч авыр хәбәрне кичекмичә, тизрәк ирештерү кирәклеген аңлап:

—Нурислам, үзеңне анда көтәләрдер дип уйласаң да, кызганыч, сине өзелеп көткән кеше анда юк шул инде. Үзе артыннан терекөмештәй тере, үзе атаганча, бөркеттәй улын, күз нурын калдырып, әле кичә генә гүр иясе булды. Авыр туфрагы җиңел булсын. Кырыс язмыштыр инде, бары бер генә көнгә соңга калдың шул, Нурислам, бары бер көнгә...

Локманның соңгы җөмләләре Нурисламга әллә барып җитмәде, әллә ул аларны бөтенләй ишетмәдедәме:

—Локман абзый, малай кайда, малай?—дип кычкырып җибәргәнен сизми дә калды.

—Сабыр, туганым, сабыр... шөкер, малай исән-имин, ышанычлы кулда. Минем сезгә әйтәсе килгән сүзләрем—гүзәл Ана яраткан кешесен өзелеп сагына да, көтә дә, хәтта аны бер күрер өчен генә дә гомерен дә жәлләмәгән, гаҗәеп көчле мәрхүмә—Зөмәрә ханым турындае әле. Һай, көтеп тә карады инде үзеңне... Сине соңгы мәртәбә булса да бер күрергә, күңелендә саклаган иң кадерле соңгы сүзләрен, васыятьләрен әйтеп калдырырга, Раббым, ничек тә насыйп итәр әле дигән өмете илаһи көч бирде булса кирәк аңа. Инде соңгы сулышын алды, китте, күзләрен генә йомдырасы калды дигәндә дә, ничә мәртәбә аңына килеп, «улым, бөркетем кайда? Әтисе килеп җитмәдеме әле?» дип безне генә түгел, табибларны да таң калдырган ул.

Зөмәрәнең үләр алдыннан кичергән иң авыр вакытлары турында, инде гомеренең соңгы минутларында да аның котылгысыз үлем белән ничек көч табып көрәшкәнен ишетү берсен дә тетрәндерми калдырмагандыр. Әмма ир-ат—ир-ат инде, бик сиздермәделәр кебек. Маһирә дә аларга карап күз яшьләрен никадәр яшерергә тырышса да булдыра алмады. Ә шулай да үзендә көч табып, болай диде:

—Әтием, син баланы ышанычлы кулда дидең. Ә кайда, кем кулында икәнен никтер әйтмисең.

Нәкъ шушы ук сорауны кабат бирергә кыймый чак түзеп торган Нурислам, Маһирәгә сүзен тәмамларга да бирмичә: «Локман абзый, зинһар гафу ит, чыннан да, кайда ул малай, кем кулында? Мин хәзер үк шунда китәрием»,—дип, кабалана ук башлады.

—Юк инде, агайне, синең үзеңне генә җибәреп булмас, без дә шунда кайтасы бит,—дип ярым шаяртып алгач: «Бездә ул малай, Зәйнәп апагыз янында. И ул малайның терелеген күрсәгезме, искитмәле! Булам дип тупырдап тора. Инде көләргә дә маташа. Шул хәтле мәхәббәтле булып туса да туар икән...»—диде Локман.

Бу хәбәрдән соң Маһирәне, әйтерсең лә, алыштырдылар. Тыныч кына утыра да алмый: әле әтисен кочаклый, әле Нургалиенең куенына сыенып, аның колагына нидер пышылдарга тотына. Нурисламны да күз уңыннан ычкындырмый...

Кайтып җитүгә бөтенесен калдырып, очар коштай булып өйгә атылды Маһирә. Ишек ачылып китүгә, утлар йотып көтеп алган әнисе кызының әйтеп бетергсез шат чыраен, нур бөркеп торган күзләрен күреп сөенде һәм: —Аллага шөкер! Әлхәмдүлиллаһ, шатланып күрешүләрне дә безләргә насыйп әйләдең! И, Раббым, моннан соң да рәхмәтеңнән ташлама! Барыбызны алдагы көннәрдә дә Хозыр Илъяс канаты астында йөртсәңие!—дип догасын кылды.

Берсен-берсе өзелеп сагынган ана белән кыз кочаклашып күрештеләр.

—Әнием, бала сезнең бүлмәдәме? Бик тә күрәсем килә.

—Күрерсең, балам, күрерсең. Иллә дә мәхәббәтле малай, йоклый әле ул. Әнә әтиләрең дә керә бугай. Бар син тиз генә юынып ал.

—Безнең белән Нурислам да килде бит әле, әни...

—Ничек, ни йомыш белән? Әтиең үзе чакырмагандыр ич?

—Юктыр... Нурисламны күргәч, үзе дә аптырап калды әле ул,—дип җаваплады да, юыну бүлмәсенә ашыкты Маһирә.

Зәйнәп ниндидер бер эчке дулкынлану белән Нургалидән бигрәк, Нурисламның керүен көтте. Нишләп йөри? Нинди максат белән килде икән ул? Әллә Зөмәрәсе белән яшерен элемтәдә булып, барын да белеп килүеме? Юк... ничек инде?... Мөмкин түгел бит бу. Әлеге шикләнүләрем: «Курыкканга куш, коерыгы белән биш» кебегрәк килеп чыгадыр. Тик шулай да сабыйның язмышын хәл итүдә, ата кеше буларак, соңгы сүзне, һәрхәлдә, Нурислам әйтәчәк. Өстәвенә мәрхүмәнең васыяте... Зөмәрәнең җан авазы белән әйткән соңгы сүзләрен ирексездән исенә төшерде ул:

—Бөркетемне әтисе кулына тапшырырсыз. Ул үзе хәл итсен. Әгәр баланы үзенә ала алмаса, аны да гаепләп булмый. Сезнең дә Нурисламга ихтирамлы булып калуыгызны телим. Аның бик яраткан үз гаиләсе бар. Хатыны—Саҗидәсенең дә сәламәтлеге шәптән түгел. Авыл җирендә гайбәте дә чүпрәсе уңган камырдай кабара. Нурисламны да авыр хәлгә куясым килми. Мин аңа болай да мең бәхил. Ул миңа гомерлек хыялым—Ана булу бәхетен бирде. Хәтта туачак баламның карынымда чакта ук хәрәкәт итүен тоюдан күпме рәхәт мизгелләр кичердем. Өч кенә көн булса да күкрәк сөтем белән баламны имезү ләззәтен дә татыдым, бик шөкер! Чыннан да, бөркетемнең авылга кайту мөмкинлеге тумаса, шул вакытта гына, фәкать әтисенең ризалыгы белән, аның язмышын нәкъ үзегез теләгәнчә хәл итүне сезгә тапшырам, Зәйнәп апа. Мин сезне беренче күрүемнән үк нарасыем өчен Раббымның рәхмәте белән җибәрелгән фәрештәләрдер дип кабул иттем. Локман абый белән сезнең кулларда улымның ким-хур булмаячагына ышанып, тыныч җан белән китәм. Безнең өчен кылган изгелекләрегезнең әҗере меңе белән үзегезгә кайтсын. Аллаһының рәхмәтләре яусын сезгә! Тагын бер гозерем: алай-болай баланы сорап үз әнием килә калса, зинһар, бирә күрмәгез. Ул анда кадерсез, бик кадерсез булачак. Үземне зиначы, баламны зина калдыгы диде. Үзегез беләсез, чакыра торып бәхилләшергә дә килмәде бит ул. Мин аңа бәхил һәм үзенә бәхиллегемне биреп китүем турында җиткерә алсагыз бик риза булырыем.

Бер карасаң, әнине бик каты гаепләп тә булмый шикелле. Ул һәр гаиләнең никахлы булуын һәм һәр баланың фәкать никахлы ата-анадан гына тууын таныды. Үз балаларыннан һәм нәсел-нәсәбәбезнең һәр әгъзасыннан да шуны катгый таләп итте. Мин аның бары бер ягын—хатын-кыз буларак та, бигрәк ана буларак, үз балаларына үтә кырыс, хәтта әйтерием, миһербансыз булуын берничек тә аңлый алмадым. Ә әтиебез киресенчә—ачык чырайлы, йомшак күңелле, бик тә юмарт, әүлия кебек кеше иде. Тик, нишләптер, сәламәтлеккә генә туя алмады. Алты кыз, өч ир баласын калдырып, 40 яшендә гүр иясе булды. Әтигә карап, бу йортта бер каты куллы кеше булырга тиештер бит инде, дигән уеннан әниебез торган саен мәҗбүри кырыслана баргандыр, бәлки. Без барыбыз да әнидән куркып үстек. Хәтта әти дә курка иде шикелле.

Мәрхүмәнең соңгы сүзләрен хәтерендә яңартканнан соң, Зәйнәпнең уенда янә Нурисламга ияреп бала язмышы калыкты. Чыннан да, һич көтмәгәндә Ташкентка килеп җитүенең ниндидер бер сәбәбе булырга тиештер. Алай-болай, «малайны үзем белән алып китәргә килдем «—дисә, ни әйтергә... Өстәвенә, ничек итсә-итеп, алып китә калса... Нишләрмен?.. Йә, Раббым, ярдәм ит! Рәхмәтеңннән ташлама!

Кыска гына вакыт эчендә бу сабыйга шулкадәр ияләшермен дип кем уйлаган? И, Ходаем, бу ияләнү бер дә болай гына булмаган икән ләбаса. Бердәнбер кызының Нургали белән никахлашкан көненнән башлап, ниһаять оныклы да булырбыз дип инде менә ничә еллар хыялланып йөргән Зәйнәп бу сабыйны гел үз оныгына булган хисләр белән кабул иткән түгелме соң? Бу инде гади ияләнүдән бик ерак.

Моннан бер ел элек, зур тикшерүләр үткәннән соң, Маһирәнең балага уза алмаячагын хәбәр иткән мөһерле кәгазь Зәйнәпне тәмам аяктан ега язган иде. Әйе, Маһирәне тапканнан соң үзенә дә, һич онытасы юк, шундыерак хәлне белдергәннәр иде. Ул вакытта Локман белән икәүләшеп, күпме борчылдылар алар, гәрчә бер кыз балалары булса да. Ә кызларына кем уйлаган бөтенләй баласыз калу язмышы килер дип... Карале, Аллаһының рәхмәте—шушы гөнаһсыз сабый Маһирә өчен борчылуыбызны да оныттыра башлаган түгелме соң? Чү! Сабыем чакыра бугай?.. Әйе, хәзер, балам, хәзер,—дип, Зәйнәп эчке бүлмәгә ашыкты. Бүлмә ишеген ачып җибәрүгә, бала күтәреп торган Маһирәне һәм аның сабыйга текәлгән шатлык тулы мөлдәрәмә күзләрен, илаһи нурлы йөзен күреп аһ итте.

—Сөбхәәналла, сөбхәәналла, балакайларым! Күзләрем тимәсен,—дип,тиз генә керфекләренә эленгән күз яшен күлмәгенең җиңе белән сөрткәләп куйды.

—Әни, асты юешләнгән, тизрәк алыштырыйк, әнә ничек борчыла. Ирләр кергәнче тәртипкә кертик без моны. Әтиләр нигәдер озакладылар.

—Сез барында ук төзи башлаган ике катлы йортны эшләтеп бетерде әтиең. Барлык җиһазларын да урнаштырдылар. Көзге эшләр беткәч, Нургалинең авылдан гаиләсен әти әнисе белән шунда күчерербез ди. Көзләргә кадәр шунда сезне яшәтергә уйлый. Бик матур килеп чыкты ул йорт. Бүген үк шунда кунарсыз, Аллаһы боерса. Нургалиләргә шул йортны күрсәтеп, уйлары,планнары белән таныштырып йөри.

—Белмим шул, әни. Киявегез ни дияр бит әле. Аның үз авылында үзебез өчен ике катлы йорт булдырып, беренче катында зур кибет ачып, шунда яшисе килә шикелле. Әти-әнисе дә шулай тели булса кирәк. Авылны ташлап китә торганнардан түгел алар. Ташкентка да кунак булып килсәләр килерләр, әмма яшәү өчен түгел. Авыл үземә дә бик ошады. Урманнарга, суларга бай. Кешеләре дә бик ачыклар, тырышлар...

—Көндәшең—Газзәбану турында бер сүз дә әйтмисең әле... Минем бөтен борчылганым шул булды. Ә син бик тыныч күренәсең, шөкер...

—И, әни, сиңа сөйлисе сүзләрем... И-и аларны сөйләп кенә бетерерлекме соң... Биләүләрен чишеп, астын корыткач, тагын йоклап китте җанкисәгем. Урынына салыйм әле, тегеләр керә бугай...

—Чыбылдыгын капла тизрәк! Йоклаган балага карарга ярамый. Әле кырыгы да тулмаган бит,—дип бүлмә ишеген ябып ук куйды Зәйнәп.

—Кызым, син ирләрне аш өенә алып кит. Анда бары да әзер. Хәзергә мин монда калыйм. Пешекчеләргә әйт, башта гел үзебезчә пешереп чәй чыгарсыннар.

Бик вакытлы чыкты Маһирә. Ирләр юынып, чистарынып, башта баланы күрмәкче булып алгы бүлмәгә килеп тә керделәр. Маһирә аларны шунда ук туктатып, әнисе кушканча аш өенә алып китмәкче булды. Егетләрнең дә үз сүзләре сүз, бигрәк тә Нурислам белән Нургали:

—Күзнең кырые белән генә, янына ук бармыйча, ерактан гына карарбыз, һич уянмаячак, хәтта без карап алганны сизмәячәк тә ул,—дип ялвара ук башладылар. Ниһаять, Локман үзем катнашмасам булмас, ахры, дигәндәй, бармагы белән генә тышкы ишеккә күрсәтте дә, кул изәп, алып чыгып китте егетләрне.

—Әйттем бит мин сезгә, бу йортта Зәйнәп апагыз сүзе закон. Вакыты җиткәч үзем күрсәтермен дигәнме—дигән. Күрсәтер Алла боерса, сабыр булыйк! Монда сезнең түгел, минем карыным ачып бетте инде. Сез кайтышка дип ниләр генә пешертмәде әниегез,—дип алдан җитәкләшеп атлаган кызы белән кияве уртасына кереп:

—И сагындым мин сезне, балалар! Берничек тә аңлатып булмый торган әллә нинди сагыну белән сагындым. Хәерлегә булсын,—диде дә, чыланган керфекләрен сыпыргалап алды.

Табын мул иде. Пешекчеләр дә бик тырышты. Маһирә белән Нургали берсен-берсе бүлә-бүлә авыл хәлләрен сөйләделәр. Хафиз белән Тәскирәнең дә күңелле мәзәкләре искә алынды, көлештеләр. Тик Нурислам гына ачылып китә алмады. Зөмәрәсе турында тагы нидер ишетәсе килеп микән, бөтен игътибары, уйчан карашлары Локманга юнәлгән иде. Нурисламның эчке халәтен шактый күптәннән сизенеп утырган хуҗа болай дип сүз башлады:

—Хәзер мин сезгә мәрхүмә Зөмәрә ханым турында үтә дә гыйбрәтле бер кыйсса сөйләрием.

—Сөйләгез, зинһар сөйләгез, Локман абзый. Сездән башка миңа аны тагын кем сөйләр?

—Ялгышасың, Нурислам, ялгышасың. Бар ул кеше. Зәкия исемле бик акыллы Казан кызы ул. Зөмәрә ханымда фатирда торып, аны соңгы сулышына кадәр караган, тәрбия кылган бала. Телебезне дә ул өйрәткән аңа. Зәйнәп апаң белән мин үзбәкчә әйбәт кенә сөйләшсәк тә, ул безнең белән гел татарча сөйләшергә тырышты. Ярдәмче дә, остаз да һәм иң ышанычлы сердәш тә булыр өчен кеше нинди сыйфатларга ия булырга тиеш булса, менә шул яшь кенә кызда—барысы да бар. Аның сиңа сөйләр сүзе дә күптер... үзеңә генә тапшырасы кайбер әйберләре дә бар кебек.

—Аны бүген үк күреп булмас микән, Локман абзый?

—И, сабырсыз да инде үзе. Нишләп булмасын, булыр. Әйтсәм-әйтим инде, ул да бездә. Ә сөйлисе кыйссаны Зәйнәп белән икебезгә Зөмәрәнең табиблары сөйләде. Бичараның карынында игезәкләр булган икән. Тик вакытында белә алмаганнар. Әллә игътибарсызлык, әллә икенчесенең йөрәге зәгыйфьрәк эшләгәнме, кем белсен... Инде тәмам билгеле булгач, мәрхүмәбезгә көмәненнән котылдыру чарасын тәкъдим итәләр. Кая ул... Ишетергә дә теләмәгән. Менә шуннан соң тапкан хәлдә аңа табибларның ярдәм итә алмаячагын ачыктан-ачык әйтергә мәҗбүр булалар. Шунда ул «балаларның берсен генә булса да исән калдыра алырсызмы?»—дип сораган. Кире җавап ишеткәч, үзенең беркайчан да бу чарага риза булмаячагын әйтеп, хәтта, кулъязма да язып биргән. «Сез үзегезне аңлы рәвештә үлемгә дучар итүегезне аңламыйсыз, ахры»—дип әйтеп карыйлар аңа. Ә ул барысын да гаҗәпләндереп: «Фани дөньяда минем дәвамым—балам, аннан соң баламның балалары кала икән—бу җирдә минем яшәвемнең дәвамы түгелмени? Аларда минем каным, минем җаным сакланачак. Сез аңлаган һәм миңа юраган үлемне—үзем өчен үлем дип санамыйм. Сезгә, ак халатлы фәрештәләремә, Раббым кушып, баламның берсен генә булса да исән саклап кала алырсыз дип ышанам. Гомерем буе бер нәрсәдән—бакыйлыгымда да ялгыз калудан куркып яшәдем. Тормыштагы ялгызлык үтә дә китә ул. Анысы вакытлы гына. Бакыйлыкка ана булып күчү—ул Аллаһы Тәгалә хозурына изге бурычыңны үтәп килү дигән сүз. Димәк, син ялгыз түгел, үзеңә дога бирүчене калдыра алгансың. Әнием мине «зиначы» дисә дә, мин Раббымнан гөнаһларымны ярлыка дип сорамыйм. Үзең җәзасын бир, дим, барына да риза. Тик туачак баламны дөм ятим итә күрмә. Аңа хәерле озын гомер бир, рәхмәтләреңнән ташлама берүк, дип, һәр намазым артыннан дога кылам. Сез дә мине аңларга тырышып, ярдәмле булсагызые,—дигән. Карагыз әле, каян килгән бу хатынга шул кадәр зур акыл, сабырлык, түземлек. Күрер күзгә гади гына бер үзбәк хатыны. Мәгълүматы да—бары укый-яза белүдән әллә ни артмаган.

Шул вакыт пешекчеләрнең берсе хуҗаның колагына шыпырт кына нидер әйтә башлавы белән: «Егетләр, әйдәгез, безне Исламетдин галиҗәнапләре көтә икән ләбаса. Киләселәре килсә килеп, күрәселәре килсә күреп калсыннар, йоклап китсәм, Зәйнәп апам берегезне дә кертмәс. Йоклаганда мине беркемгә дә күрсәтми ул, дип бик килешле генә шаяртып алды Локман. Пешекчеләргә рәхмәтләрен белдереп, ашка дога кыла башлауга: «Без монда киләбез бит әле»—дип, ашка догасын да бирмичә, Нургалиен ашыктыра башлады Маһирә.

—Ипләп, кызым, ипләп. Нурисламга юл бир. Нургали белән сез болай да өлгерерсез, монда каласы кешеләр.

Бала үз караватында йокыга китәр-китмәс кенә оеп ята. Иреннәре белән җемееп тә куйгандай була. Нурислам аны күрү белән:

—И-и, Зәйнәп апа, мин гадәттәгечә ак биләүгә биләгән малайны күрәм дип керәм тагы. Ә сез аны тәмам егет ясагансыз түгелме соң?

—Менә шулай, әттәгенәсе, биләүдә түзеп ята торган егет түгел шул без. Аяк-куллары белән чәбәләнә-чәбәләнә тәмам туарылып бетмичә йоклап та китә алмый ул. Тикмәгә генә «терекөмешем минем» дип сөйми торгандыр Локман абыйсы да. Шулкадәр тере булса да булыр икән: башта ничек итсә-итә, кулларын чыгара. Битен-күзен тырмамасын тагы дип әнә чүпрәк бияләй кидерәбез үзенә. Зәкия апасы: «тумас борын «боксер» да булдың»,—дип сөя. Якынрак кил, Нурислам, якынрак... Сине күзли кебек... Әнисе шикелле «Бөркетем, син кайда?» дип дәш әле. Зәкия апасы аңа гел шулай дәшә. Ярата ул аны, әллә әнисе дип кабул итә инде.

Нурисламның балага иелүе булды, гаҗәеп хәл, хәтта моны могҗиза дими ни дисең?

Башта күзен зур итеп ачып Нурисламга текәлде. Шул чак Зәйнәпнең урныннан кузгалмыйча гына, «Бөркетем, син кайда?»—дип тавыш бирүе малайны алыштырып куйгандай итте: әле куллары, әле аяклары белән ашыга-ашыга әллә нинди хәрәкәтләр ясый башламасынмы! «ы, гы»лар диеп, аякларын терәп арт санын да күтәрткәләп ала башлады.

—Һай, җаным, кулыма алырыем, Зәйнәп апа, мөмкинме?

—Ал, җаным, ал. Әнә үзе дә сиңа ыргыла, сиңа барасы килгәне әллә каян күренеп тора. Янында ничә кеше басып торабыз, беребездә дә эше юк, күзе фәкать синдә генә бит. Моңарчы әле беребезгә дә болай кыланганы булмады. И, сабыем, күзләребез тимәсен! Сөбханалла, Үзең саклый күр!

Могҗизаның икенчесен—Нурисламның сабыен үз кулына алганнан соң күрделәр. Бу көнне мәрхүмә турында нинди генә кызганыч хәбәрләр ишетмәсен, Нурислам күз яшьләрен күрсәтмәде. Ирләрчә кабул итте шикелле. Әмма кулындагы тыныч кына яткан баласына иелеп, мөлдерәмә күзләреннән тәгәрәп төшкән яшьләрен күрсәтмәскә дә тырышып карады... булдыра алмады...

Дилбегәне янә үз кулына алырга туры килде Локманга. Башкаларны әкрен генә алып чыгып китте. Анда үзен көтеп утырган Зәкияне күргәч, Локманны, әйтерсең лә, алыштырып куйдылар. «Кешенеке кештәктә» дигәндәй, бу минутларда Нурислам өчен борчылуларның гел кирәге юк кебек тоелды аңа.

—Йә, кызым, булдымы? Мулла абзыеңның үзен күрдеңме? Ризамы, нәрсә диде?

—Әйе, Локман абый, бары да үзегез дигәнчә булды: ризалыгын да бирде, кичке сигезгә килеп җитәрмен, ике яктан да шаһитләре булсын, диде.

—Һай, рәхмәт төшкере, инде Маһирә апаларың белән дә таныш бул,—дип Зәкиянең аркасыннан сөеп куйды. Киявенә серле генә итеп күз кысарга да онытмады. Ә кияү дигәне Маһирәсенә күз ташлап, сүзнең никах турында икәнен сиздерү өчен: «Сөенечләр уртак булсын»,—дип елмайды. Маһирәсе күптән инде барын да аңлап, ни арада Нургалие сөйләп, ни арада әтисе чарасын да күреп өлгергәннәренә сокланып, күңеленнән рәхмәттә калды. Бары бер Зәйнәп кенә берни дә аңламады. Чөнки ул авылда булган хәлләрнең берсен дә белми иде әле. Инде барын да ишетеп, белгәннән соң: «шаһитләрне кияү ягыннан Нурисламны, Маһирә ягыннан Зәкияне әзерлик. Никахны аш өендә үткәрербез. Пешекчеләр белән Маһирә сөйләшсен». Нурислам белән сөйләшүне Локманга тапшырды. «Зөмәрәнең калдырган хатын бүген түгел, иртәгә бирү мәслихәт булыр. Аның күңеле болай да тулып ашкандыр инде»,—диде Зәйнәп.

—Һай, карчыгым, исән генә була күр! Шушы кыска гына вакыт эчендә барыбызны да үз урныбызга куеп, нинди зур эш башкардың. Гомерем буе шушы уңганлыгыңа, зур акыл белән йортыбызны алып бара алуыңа сокланып яшәдем. Рәхмәт, карчыгым, хәзер бераз ял итеп ал. Садыйк хәзрәт килгәнче үзеңне дә тәртипкә китерергә тырыш. Соңгы вакытта көннәр буе бала белән бераз таушалып та киттең...

Нурислам кулларында яткан баласына карап, кыймылдарга да курыккандай, һаман басып тора. Локманның кергәнен дә сизмәде бугай, борылып карамады. Локман:

—Синең белән киңәшеп аласы бар,—дигәч, сабыйны үз урынына салып, алгы бүлмәгә чыктылар. Хуҗаның сүз башлавы белән:

—Бер дә борчылмагыз, бу никах авылда ук яңартылырга тиешие,—диде Нурислам.

—Ә ни сәбәпле үтәлмәде соң ул?

—Шактый вакыт Газзәбануга әйтергә кыймый йөрде Нургали. Башта җыен үтсен дип, аннары әби-бабай авылы Ташлыярга кайтып килик дип көн арты көн үтте. Ә Маһирәгә кайткан көнне үк әйтергә мәҗбүр булды. Никахны яңартуны үз өстенә алган Фарук хәзрәтнең дә үз хәле хәл. Аңа никах уку, балаларга исем кушу, мәчеттә вәгазь уку, җомга намазлары уздыру тыелган. Монда никахны Зариф абыйлар гаиләсе өчен дип яңа төзелгән йортыгызда укытсагыз дөресрәк булыр. Зариф абыйлар ата-баба нигезен беркайчан да ташлап китә торган кешеләр түгел. Тормышлары да Аллага шөкер.

—Менә шул-шул, туганым. Әллә Локман абыең туган авылын үзе бик теләп, тик­томалдан гына ташлап киткән дип уйлыйсыңмы? Рәсәй дәүләтендә татарга беркайчан да юньле караш булмады. Йә ул аны кычкыртып чукындырырга тотына, йә ул аның эшкә уңганлыгын, чыдамлылыгын вә түземлеген, өстәвенә, буйсынучан холкын вә акча яратканын да белеп, бик еракларга, иң авыр эшләргә җибәрә. Шулай итеп, күпме татарларыбыз туган җирләреннән, милләтеннән аерылып, чит җирләрдә кала килә. Алдагы көннәрдә безгә дә Ташкенттан да ераккарак китәргә туры килмәгәе әле... Ходаем үзе сакламаса...—Локманның соңгы һич көтелмәгән сүзләреннән соң ни уйларга да белмәгән Нурислам:

—Локман абзый, пажалый, мин малайны үзем белән алып китәрмен. Зәйнәп апа белән ничек тә ярдәм итә алсагыз, мәңге онытмасыем,—диде.

—Син һаман ашыгасың, якташ. Иртәгә сөйләшербез, киңәшербез... Сиңа әле Зәкия белән дә сөйләшергә кирәк. Зөмәрәнең сиңа язган хаты да бар. Аны да иртәгә, тынычлана төшкәчрәк уку мәслихәт булыр дип уйлаштык Зәйнәп апаң белән.

—Ул хат, бәлки, мине киресенчә тынычландыра алыр... Ир баласын күргәннән соң ирләрнең кайсы гына тыныч кала алыр икән?.. Белмим, җитмәсә, ул үзеңә тач охшаган булып та туса тагын... Сабыйның аркасында нәкъ минеке төсле миңенә кадәр бар бит, Локман абзый. Үкенечкә генә туган булса ни хәл итәрсең... Аллам сакласын!