Мектеп жасына дейінгі бала дегеніміздің өзі қандай бала?

§ 1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫН, ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕСІНІҚ МАҢЫЗЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

жүктеу/скачать 0.59 Mb. бет 4/4 Дата 31.10.2022 өлшемі 0.59 Mb. #463716

§ 1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫН, ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕСІНІҚ МАҢЫЗЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ Эстетикалык тэрбие Деғеніміз коршаған дүниенін, өнердің сулулығын баланыц кору жэне сол сулулықты жасау кабілетін дамыту максатымен оныц жеке басына ыкпал етудің максатты түрде бағытталған, жүйелі про­цесс Ол баланын алғашкы жастарынан басталады. Эстетикалык тэрбие дегеніміз өте кен уғым. Оған табиғатка, еңбекке, коғам өміріне, турмысқа, өнерге эстетикалык катынасты тэрбиелеу кіреді. Алайда өнерді танып, білудіц көп кырлы және өзіндік ерекшелігі мол еке- ні соншалық, ол эстетикалық тәрбиенің жалпы жүйесініц ерекше бөлімі ретінде дараланады. Балаларды өнер куралдарымен тэрбиелеу көркемдік тэрбие пәнін курайды. , Өз тарапынан, эстетикалык тэрбие балаларға жан-жакты коммунистік тэрбие берудіц бір бөлімі болып табылады. Онын әсіресе адамгершілік тәрбиесімен байланысы өте-мөте тыгыз. Өмірдегі және өнердегі сулулыкпен танысу баланыц акыл-ойы мен се-зімін тәрбиелеп кана қоймайды, сонымен бірге оның ушқыр қиялы мен фантазиясын дамытуға көмектеседі. Эстетикалык тәрбиені жүзеге асыру процесінде мына міндеттерді шешу қажет: балалардын эстетикалык кабылдауын, эстетикалык сезімі мен ұғымын, көркемдік-творчестволык кабілетін үздіксіз дамыту, эстетикалык талғамын калыптастыру. Бала алғашкы жастарынан-ак өзі тұйсінбестен жар- тммыГіГабымГ кын- таРтымДы нәрсенін бәріне ұмтыла бастайды, үын сезімі мен жылтыраған ойыншыктарды, әдемі гүлдер мен заттар- ұғымыи дамыту Ды көрсе қуанады. Осынын бәрі онын ракаттану, кы- зығу сезімін туғызады. «Сулу» деген сөз балалардын өміріне ерте енеді. Олар алғашқы жастарынан бастап ән, ертегі тыңдайг ды, суреттер карайды; болмыспен бірге өнер олардын куаныш сезімдерінің кайнар көзіне айналады. Эстетикалык тэрбие барысында оларда жаркын, әсем атаулынын бәріне жай ғана үмтылудан сүлулыкты саналы түрде қа- былдауға көшу жүзёге асады. ' * Болмысты эстетикалык қабылдаудын өзіндік ерекшеліктері бар. Ол үшін негізгі нәрсе заттардын сезімдік формалары — олардын түсі, форма-сы, дыбысы. Сондыктан оны дамыту үлкен сенсорлык мәдениетті керек етеді. Бала сүлулыкты форма мен мазмүнның бірлігі ретінде қабылдайды. Форма дыбыстардыц, бояулардын, сызыктардын жиынтығы ретінде бей-неленеді. Алайда кабылдау эмоциялық жағынан боялып.оған белгілі қа-тынаспен үштасқанда тана эстетикалык кабылдауға айналады. Эстетикалык кабылдау сезіммен, тебіренумен тығыз байланысты. Әсем-дікпен кездесуден туатый калткысыз куаныш, жайдары жан толғанысы ■ эстетикалык сезімнін ерекшелігі болып табылады. Тәрбиеші баланы сүлулықты қабылдаудан, оған эмоциялык жауап қа-тудан оны түсінуге, эстетикалык үғым, эстетикалык пікір, эстетикалык ба­га беру касиетін калыптастыруға жетелеп апаруға тиіс. Бүл педагогтан үнемі баланын зыкысына тиместен, оныц өмірін сүлу-лыкка толтыра беруді, айналасынын бәрін барынша парасаттандыра беру-ді талап ететін бейнеті мол енбек. . Мектепке дейінгі балалардын колынан көркемөнердін Балалардын керкем- барлык түрі: әнгіме күрастыру, өлең шығару, ән айту, творчестволык ка- сурет салу, жапсыру әбден келеді. Әлбетте, олардын білетін дамыту орасан мол өзіндік ерекшелігі бар, ол ерекшелік бала­лардын шындыкты соншалык пәк, тікелей бейнелей-тіндігінде, ғаламат шынайылығында, бейнелейтін нәрсенің щындығына сенетіндігінде, кврушілер мен тындаушылар жөнінде кам жемейтіндігінде. Осы кезеңнін өзінде балалардын көркем-творчестволық қабілеттері дами бастайды, бүл ойдын тууынан, онын іске айналуынан, өзінін білімі мен әсерін ұштастыра білуінен, сезімі мен ойын білдірген кездегі ғаламат шы-найылығынан көрінеді. Балалар творчествосының ерекшелігі, сондай-ак онын мектеп жасына дейінгі балалардын еліктеуі секілді ен айкын ерекшелігше нёгізделетінді-гінде. Ол балалардын ойын әрекетінде қоршаран ортадан алған әсерін бейнелі түрде жүзеге асыруда кенінен көрініс табады. Мектепке дейінгі балалардын творчествосы алдымен нак осы ойын ар­кылы көрінеді. Балалардын инициативасы бойынша туатын' ойындарға онын түпкі ниетінің, болуы тән. Әуелі ол әлі түраксыз болады, бір сюжет екіншісімен ауысып жатады; балалар ересек тарткан сайын ойыннын туп-кі ниеті де толық жэне максатты бола түседі. Сюжетті-рольді творчестволык ойындарға такырыпты, сюжетті тандап алуда жэне белгілеуде ниет кана емес, сонымен бірге оларды жүзеге асы­ру да творчестволык киялдау да тән. «Мейлі,— деп жазды Н. К. Круп­ская,— олардын мінген поезы'орындыктардан, салған үйі жанкалардан-ақ күрылсын делік. Ойын процесінде бала қиыншылыктарды женуге үйрене- ді, маңайындағыларды танып біледі, бүл жағдайдан шығудың жолын із-дейді»1. Балалардын творчестволык киялдауы мынадан да көрінеді, олар өзде-рінін ойындары үшін көп жағдайда әр түрлі сюжеттерді әдейі біріктіреді: материалды' ертегілерден, әнгімслерден, өмірден, телевизия жэне театр ойындарынан алады. Баскаша айтканда, өздерінің білімдерін, көргеннен және естігенаен алған әсерлерін ұштастырады, бәрін біртұтас етіп бірік-тіреді. Мектеп жасына дейінгі балалар ойында болмыста болмаған нәрсені жиі бейнелейді. Мысалы, ен сүйікті ойындарыныц бірі — космонавтар бо­лып ойнап жүріп, олар Шолпанға, Марека жэне баска планеталарға са-пар шегеді. Балалардын шынайылығы ойында мейлінше айкын көрінеді. Орыстың үлы режиссері К. С. Станиславскийдін актерлерге енерде шына-йылықты, шындықты ойнап жүрген балалардан үйреніндер дег.ені бекер е^іес. Ойындағы сиякты, балалардыц'творчествосы олардын көркем өнерпаз-дык қызметінің баска түрлерінде де көрінеді. Сурет салғанда, жапсыруда, әңгіме айтқанда, ән салғанда бала өз әсерлерін пәрменді/бейнелі түрде жеткізу арқылы канағат алады. Мүнда да алдымен ой туады, содан сон барып оны іске асыру куралы табылады; балалар өнердін эр алуан шы-ғармаларынан алған әсерлерін кұрастырады. Бул жағдайда да бала ойын кезіндегі сияқты шынайылыкты сақтайды: ол көргенін жай ғана көшіре салмайды, оған өзінік катынасын білдіреді. Сонымен, мектепке дейін творчество нышандары байқала бастайды, ол ой күрау жэне оиы жузеге асыру қабілетінің дам.уынан, өз білімін, үғы-мын құрастыра білуінен, өзінін ойын, сезімін, тебіренісін шынайы жеткі-зуінен көрінеді. Алайда балалардын көркем творчестволык кабілетін да­мыту ұшін оларды лайықты' түрде'үйрету керек. Сол үйрету барысында олар өз ойларын сөз, ән, сурет, би, драматизация аркылы бейнелеп жет-кізу тәсілдерін мецгереді. Үйрету баланы саналы көркемөнерге баулиды, жағымды эмоция туғызады, кабілеттерін дамытады. Квркемөнер іс-әрекеті дағдыларына үйретудіц максаты балаларға ән айту, сурет салу, елец оку т. т. жөнінде білім мен дағды беріп қана кою емес, сонымен бірге олардын оздігінше дербес творчестволык кызметке ынтасы мен ықыласын туғызу болып табылады. Мәселен, мынау үш жасар Наташаның өзінің дос қызына арнап шығарған өлені: Киіне ғой, Настяі Күн жаркырап шығып тұр. Бакша бізді күТіп тур. Сөйтіп, көркемөнер іс-әрекетініц кейбір дағдыларын игере отырып, ба­ла оны пайдаланады, семьянын, балалар бакшасынын, ез қатарынын өмі-ріне сән беруде, мейлі азғантай болсын, ез үлесін косады. Балалардын керкем творчестволык кабілетін дамытуда педагогтың жеке басы, оныц мәдениеті, білімі, ез ісіне берілгендігі айрыкша роль әтқарады. Ленинградта Нева заставасьіныц сыртында № 29 балалар бақшасы бар. Оныц тәрбиеленушілерінің салған суреттері дүниежүзінің кептеген елдерінде: Үндістанда, Жапонияда, АҚШ-та, Польшада, ГДР-де, Швеция-Да және т. б. елдерде кенінен мәлім, Олардын салған суреттері сол елдер-Де еткізілген балалардын халыкаралык конкурстарына жіберілген бола­тын. Бүл жүмыстар 17 алтын, кептеген күміс медальдар, ондаған диплом-Дар мен бағалы сыйлықтар алды. Мұндай табыстын сыры неде? Бұл кәдімгі жай ғана балалар бақшасы, ондағы балалар да кәдімгі балалар, тек педагогтар ғана мұнда ісіне бері-ліп істеп, сәбилердін, көркем творчестволык кабілеттерін ойдағыдай да-мытады. Эстетикалык талғам адамның өнерде, өмірде, тұрмыс-та шын сұлулықпен кездесуінен зор канағат, рухани ләззат алуынан көрінеді. Эстетикалык талғам—кен ұғым; ол өнердін терең мағыналы, тамаша шығарма- ларын түсінуді, содан ләззат алуды ғана емес, табиғаттың, енбектін, тұр-мыстың, киімнің сұлулығын тұсінуді де камтиды. Балалардын эстетикалык талғамын калыптастыруда окыту үлкен роль атқарады. Мектепке дейінгі балалар оку устінде балалар әдебиетінін, м.у-зыканын, сурет өнерінің классикалық шығ"армаларымен танысады. Бала­лар өздерінің жасына лайық шынайы өнер шығармаларын тани білуді, сүюді үйренеді. Халык ертегілерімен, С. Я. Маршактын, С. В. Михалковтың, Қ. И. Чу­ковскими шығармаларымен таныса отырып, П. И. Чайковскийдік, Д. Б. Кабалевскийдін жэне баска композиторлардын шығармаларын тың-дай отырып, балалар керкем сөздің, музыканык сұлулығы мен байлығын сезіне бастайды. Осынын бәрі оларды шынайы ракатка бөлейді, естерінде калады, көркемдік талғамның негіздерін калыптастырады. Балалардын бойында эстетикалык талғамның негіздерін тәрбиелей отырып, біз оларды қоршаған сұлулықты көруге және сезінуге, оны аялау-ға үйретеміз. Гүлдін гүлзарда сақталғаны жаксы, ал оның гүл ашып, жүртқа куаныш дарытуы үшін оны мәпелеп күту керек. Топта жайлылык пен сүлулық туғызатын тазалыкты сақтау керек, коқытпау керек, өзінің ойыншыктарын, кітаптарын жинап қою керек. Сөйтіп, тэрбиелеу жэне окыту процесінде мектеп жасына дейінгі балалардын эстетикалык тэрбие-сінің міндеттері шешіледі. Балалардын көркемдік кабілеттерін, олардын эстетикалык сезімдері мен үғымдарын, әсемдікті бағалай білуін дамыта отырып, педагог кейіні-рек адамнын рухани байлығы калыптасатын негіздерді калай береді. § 2. БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДАҒЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕНІҢ НЕПЗП ҚҰРАЛДАРЫ Балалардын эстетикалык тәрбиесі балаларды тұрмыс эстетикасымен, еңбектегі, табиғаттағы, коғамдық күбылыстардары әсемдікпен таныстыру жолымен жэне өнер құралдары арқылы жүзеге асырылады. Балаға өмір сүлулығын сезінуді және түсінуді үйрету — ересектердін ұзақ жұмысын керек ететін күрдеді де киын міндет. Туған үйдің қабырғасы, баланы алғашқы жасынан бастап қоршаған заттар оған мыктап эсер етеді. Жайлы мебель, түрлі түстердің жарасты үйлесімі, енер бүйымдары, үйді безендірудіц жалпы стилі — көзбен, түй-сшумен кабылданатын осылардың бәрі сәбидін есінде, санасында сакта-лып қалады. Балалар бақшасындағы тұрмыс эстетикасы көркем қарапайымдылық-тан, күнделікті тұтынылатын заттардын акылмен таңдалып алынуынан, эр заттын өз орнында жарасып түруынан, басы артық еш нәрсенін бол- ' мауынан көршеді. Қабырғалардын бояуы жайдары, ашық болуға тиіс. Балалар бакшасын безендіруге қойылатын талап балалардын. өмірі мен денсаулығын корғау міндеттерімен, олармен жүргізілетін тәрбие жү-мысынын мазмүнымен анықталады. Олардың ішіндегі ен бастылары мы-налар: Үй жиһаздарынын пайдалылығы, жабдыктардын практикалык тұр-ғыдан кажеттілігі. Тазалық, қарапайымдылык, әдемілік. 3.. Әрбір заттын кезге сүйкімді, анық көрінуін камтамасыз ететіндей түс пен жарыктың дүрыс үштасуы. 4., Безендірудін барлық компоненттері біртұтас ансамбль қүрайтын бо-луға тиіс. Топты безендіруде бейнелеу өнеріне: картиналарға, эстамптарға, кол-данбалы өнер заттарына ерекше орын берілуге тиіс. Бұл балалардын эс­тетикалык ұғымдарын кенейтеді, өнер шығармаларын түсінуге негіз қалай-ды, көркемдік ләззат береді, өрнектің, гүлдің суретін салу, әдемі ойыншык жасау талабын туғызады. Картинада бейнеленген сюжеттер балалардын түсінуге шамасы келе-тіндей болуға тиіс. Бұлар — адамдар енбегі, балалар бакшасынын өмірі, пейзаждар, натюрморттар, құстар мен жануарлар тіршілігі, ертегілер эле-Mi. Барлык топтарда натюрморттарды, жануарлар бейнеленген эстамптар-ды, "ертегі тақырыбына жазылған . картиналарды пайдалануға болады. Пейзаждарды естияр, ересек жэне мектепке дайындайтын топтар­да пайдалану уСынылады. Мектепке дейінгі ересек балалар атақты суретшілердін: Саврасовтың «Үзақтар үшып келді», Левитаннын «Алтын күз», «Март» картйналарынын, Шишкин пейзаждарының, Васнецовтың «Аленушка», «Ханша мен сүр касқыр», Серовтын «Алхоры үстаған қыз»,-Кончаловскийдің «Сирень» картиналарының және баскаларының көшірме-лерін көбірек ұнатады. Бөлмеде 2—3-тен артык картина болмауға тиіс. Балалардын ерекше назарын аударатын үлкен бір, шағындау екі-үш кар­тина болғаны жақсы. Қартиналарға жарық жақсы түсетін, олар біріне-бірі кедергі жасамайтын болуға тиіс, сондыктан оларды бір-біріне тым жакын орналастырмаған жөн. Картиналар мен эстамптарды жыл мерзімін, балалармен жүргізілетін тәрбие жұмысы міндеттерін ескере оты­рып алмастыру керек. Мысалы, алда тұрған әнгіменік такырыбына, окы-латын көркем шығармаға, ойынға байланысты картиналар іліп койған жақсы. Балалар бакшасын безендіруде халықтын колданбалы өнер Шығарма- дарына манызды орын берілуге тиіс. Барлык топтарда хохлома болуы ке- рек (кітап мүйісіндегі мебель жэне алмасып түратын екі-үш зат). Көңілді дымковолық ойыншық, жестоволық поднос, керамикадан жасалған шы- ғармалар болғаны жақсы. ' Әрине, балаларды әдемі заттармен қоршап кою жеткіліксіз, оларды сұ-лулыкты квре білуге, оны аялап, бағалай білуге үйрету керек. Сондықтав тәрбиёші үй ішініч тазалығына, гүлдер, картиналардан бөлмеге енетін сү-лулыққа балалардын назарын аударып, балалардын бөлмені өздері әдем«-лейміз деген ыкыласан көтермелеп отыру керек. Мұнын бәріне бірте-бірте үйрету керек. Мысалы, балалармен бірге күтушінін жүмысын бақылай жүріп тәрбиеші онын бвлмеде тазалык сақ-тап кана қоймай, сонымен бірге жайлылык орнататынына балалардын көзін жеткізеді. Жаксы жиналған, тап-таза болып жарқырап тұрған бөлме жайнап кетеді. Сондыктан балалардын өздері де әуелі ересектердік жәр-демімен, содан сон олардын еске салуымен, ал ересек топта өздігінен-ак тазалык пен тәртіп сақтауға бірте-бірте әдеттенеді. Бадаларды алғашкы жасынан бастап, мінез-құлык мәдениетімен үш-тастыра отырып, сыртқы пішін эстетикасына үйрету керек. Бұл жағынан тәрбиешінін өз басынын өнегесі, онын ішкі және сыртқы мәдениетінін бір-дей болуы ыкпал етудік аса күшті күралы болып табылады. Туған елдін табнғаты да эстетикалык тәрбиенін куатты қүралы. Онын сұлулығы балалык шақта өте-мөте жаркын әрі терен кабылданады, сезіммен онда берік орныккан аяулы эсер адамнын бүкіл ғұмыры бойына еш үмытылмайды. Тэрбиеші балаларға табиғат әлемін ашып береді, олардыц гүл жарна-ғындағы мөлдір шыктын, алуан түрлі шөптердіц, батып бара жатқан күн бояуыныц ғажап әдемілігін түсінуіне көмектеседі... Тек осы сүлулыкты өзіц көріп, бала жүрегіне жол табатын әсерлі сөздермен жеткізе білуіц керек. Бұл турғыда оған табиғат туралы көркем шығармалар баға жетпес көмек көрсетеді, сондыктан тэрбиеші көркем шығармаларды көп білуге жэне шебер пайдалануға тиіс. Балалар үнемі ушырасып отыратын коғам өмірі мен адамдардың ецбе-гі де эстетикалык тәрбиенің манызды күралы болып табылады. Құрылыс-шылардыц ынтымакшыл еңбсгі балалардыц жаксы кұрылыс салуға, тату әрекет жасап, бір-біріне ұкыпты болуға деген ыкыласын туғызады. Теніз-шілердіц, ұшкыштардыц, муғалімдердін, дәрігерлердің енбегін суреттеу мектеп жасына дейінгі балаларды осы мамандықтармен таиыстырып кана коймайды, сонымен бірге соларға ұксасам деген тілек туғызады. Осынын бәрі олардыц ойындарында бейнеленіп, адамгершілік жэне эстетикалык сезім тэрбиелеуге көмектеседі. Сондыктан тәрбиеші экскурсия еткізуге муқият әзірленеді, экскурсия үстінде балалар өздеріне кажетті сезімдік тәжірибе жинайды. Дүрыс әзір-леніп, еткізілген экскурсия мектеп жасына дейінгі балалардыц ой-өрісін кенейтеді, оларды көруге, салыстыруға, қорытуға үйретеді, ал- мұның өзі творчестволык қиял мен қабілет дамуыныц негізі болып табылады. Мак-сатты бакылаулар мен экскурсиялардың барысында педагог кайсыбір кұбылыстыц елеулі белгілеріне ғана емес, сонымен бірге табиғатты өзгер-туші ынтымақшыл еңбектіц сулулығына, адамдар арасындағы өзара кө-мекке, жолдастыққа, бір-біріне камкорлык жасауға негізделген өзара ка-рым-катынастын игілігіне балалардыц назарын аударады. Балаларды шын баураған нәрсе олардыц ойындарында, суреттерінде, әцгімелерінде міндетті түрде бейнесін табады. Көшелер, үйлер, ескерткіштер де балаларға эстетикалык жэне адам-гершілік тэрбие бёруге көмектеседі. Олардыц сүлулығымен және өзіндік ерекшелігімен танысу ен карапайымнан жэне ен жакынжерден: балалар бакшасыныц үйінен, өз көшесінен басталады. Жасы өсігі, білімі молайған сайын балаларды қаланыц, селоныц көрнекті орындарымен таныстыру та-кырыбы кецейеді. Балалар кай жерде түрса да ересек топтарда оларды Отанымыздың астанасы Москвамен, оныц Қызыл алацымен міндетті түрде таныстырады. Бұл жүмыстың барысында тәрбиешілер балаларға курылыстар мен ансамбльдердіц кейбір архитектуралык ерекшеліктері туралы түсінік бе-реді, жекелеген формалар мен сызықтардыц өзіндік ерекшелігіне, архитек-тураның лайыктылығына, оныц табиғи пейзажбен калай кабысып тұрған-дығына балалардыц назарын аударады. Алған эсер балалардыц ойында­рында бейнеленеді. Олардыц салған кұрылыстары барған сайын неғұрлым күрделі де әдемі бола береді. Жекелеген үйлер, көпірлер, вокзалдар бала­лар творчествосында көшелер ансамбліне біріге бастайды. Өнер эстетикалык тәрбиенің көп қырлы және сарқылмас күралы болып табылады. Ол балаларды бүкіл елдің өміоімен таныстырады, Отанды, оныц адал, мейірімді, батыл адамдарын сү"юге тәрбиелейді. Өнер шығар-малары куаныштыц, эстетикалык ләззаттың, рухани баюдың қайнар бү-лағы болып табылады. Онын көптеген түрлері: әдебиет, музыка, сурет өнері, скульптура, театр, кино — балалардын колы жеткен игіліктер. Өнер-дің эр түрі өмірді өз ерекшелігімен бейнелейді жэне баланың ақыл-ойы мен сезіміне ерекше эсер етеді. Балалардыц алғашқы жасынан бастап-ақ халыктын ауыз творчество сы, балалар әдебиеті олардыц жақын серігіне айналады. Олардыц өмірін- де ертегілер айрыкша орын алады. «Бұл ертегі дегеніціз қандай тамаша... Оныц әрқайсысы — поэма»,— деп А. С. Пушкин ертегіге жоғары баға берген-ді. і Барлық нәрсе сөзбен жеткізіле бермейді. Сезімнін музыкада ғана не-ғүрлым терен және толығырақ жеткізілетін қырлары бар. П. И. Чайков­ский: «Сөздің шамасы келмеген жерде неғурлым әдёмі тіл — музыка — күдірет алады» деп жазған болатын. Музыка эмоциялык әсерді кушейте-ді. Ол балаға өте кажет. «Балалык шақтыц ойынсыз, ёртегісіз мүмкін емес екендігі сияқты, музыкасыз да ол мүмкін емес» екендігіне В. А. Су-хомлинский кәміл сенген болатын. Бейнелеу енері де балаға кажет. Ол көзбен көретін бай бейнелер ту-дырады. Мереке кездерінде балалар бакшасында өнердін эр түрі балаларға өзі-нін бар ерекшелігімен жэне бірлігімен ықпал жасайды. Мерекелер мектеп жасына дейінгі балаларға қатты эсер етеді,' сүіардыц есінде ұзак сактала-ды да, эстетикалык тәрбиеніц манызды күралына айналады. Балаларға арналған өнерге койылатын талап жоғары. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін тандап алынатын шығармалар керкемдік дәрежесі жағынан жоғары, түсінуге женіл, коммунистік тэрбие беру міндеттеріне сай болуға тиіс. Әрбір келесі жас тобы үшін көркем- материал эстетикалык тэрбие мін-деттерініц терецдеуіне байланысты бірте-бірте күрделендіріле береді. Бүл «Балалар бакшасындары тәрбие программасында» ескерілген, онда әрбір жас тобына арналған көркем шығармалар керсетілген. Сайып келгенде, балаларға арналған көркем шығармалардыц орында-лу сапасы өте мацызды, баланыц эстетикалык тәрбиесі көп жағынан со-ған байланысты. Эстетикалык тәрбиені жүзеге асыруда балалар бакшасы жетекші орын алады. Дегенмен семьяның ролі де зор. Балалар бакшасы мен семья- ык-палының бірлігі жағдайында ғана эстетикалык тэрбие міндеттерін толық көлемінде жүзеге асыруға болады. Балалардын әрқайсысы музыкант не­месе суретші болмауы мүмкін, бірақ әрбір баланыц өнерге сүйіспеншілігі мен ыкыласын тэрбиелеуге, эстетикалык талғамын, музыканы түсінуін, сурет салудыц карапайым дағдыларын дамытуға болады жэне солай ету керек те. Тәрбиеші семьянын балаларға эстетикалык тэрбие беру үшін қажетті жағдай жасауына комектеседі. Ол ата-аналарға түрмыс эстетикасынын маңызы туралы айтып, балаларға не бкып беру, музыка тындау үніін кан­дай пластинка сатып алу керек екені туралы кенес береді, семьяда бала творчествосы үшін балаға қажетті "нәрсенін бәрі: альбом, карындаштар, бояулар, ойыншыктар, кітаптар болуына ат салысады. Балалар бакшасы мен семьяныц эстетикалык тәрбиесінде сабактастык-тыц болуы адам мецгеруге тиісті рухани мәдениеттін бастапқы негізін қа-лыптастырады. 16-тарау БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДАҒЫ ОИЫН § 1. ОЙЫН — МЕКТЕПКЕ ДЕПІНГІ БАЛАЛАР ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ НЕПЗП ТҮРІ Бала мен балалар коллективінін дамуында мектеп жасына дейінгі ба­лалар іс-орекетінін негізгі түрі —ойын орасан зор роль аткарады. Философтар, тарихшылар, этнографтар, психологтар, педагогтар ойын* нын шығу тарихын, онын бала өміріндегі орнын, тәрбиелік міндеттерді шешу үшін ойындарды тиімді пайдалану мүмкіндіктерін зерттейді. Маркстік-лениндік педагогика ойын теориясына талдау жасай отырып, онын әлеуметтік-тарихи негіздері туралы мына кағидаға сүйенеді: ойын алдымен баланын әлеуметтік өмір жағдайларына, онын аға ұрпақ тәжірн-бесін менгеруіне байланысты. Ойын теориясына Н. К. Крупская елеулі үлес косты. Балалар ойыны-ның әлеуметтік сипатын, онда өмір кұбылыстарынын бейнеленетінін атап көрсете келіп, ол алдымен ойынды қоршаған болмыс жөніндегі эсер мен уғымды кенейтудің кұралы деп білді. «Мектеп жасына дейінгі балалар үшін,— деп жазды ол,— ойыннын айрықша манызы бар: ойын олар үшін — оку, ойын олар үшін — енбек, ойын олар үшін — тәрбиенін мыкты формасы.» Ойын мектепке дейінгі балалар үшін — айналадағыны танып, білу тә-сілі»1. Ойын мен ойын әрекеті мазмүнынын әлеуметтік сипаты баланын ко-ғамда өмір сүретіндігімен байланысты."Ол алғашкы айлардан бастап-ак манайындағылармен карым-қатынас жасауға ұмтылады, қарым-қатынас жасау мен коғамдык тэжірибені игерудік куатты күралы — тілді бірте-бірте менгереді. Бала ересектер өміріне белсенді катчсқысы келеді, бірак бүл ыкылас әлі онын мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді. Ойында үлкендер-дін кызметіне еліктеп, өзінін шамасы келетіндей дәрежеде олардын куа-нышы мен ренішін түйсіне отырып, ол осындай өзіндік жолмен коршаған өмірге етене араласады. Балалар ойындарынык тәрбиелік манызын жоғары бағалай келіп, А. С. Макаренко былай деп жазды: «Бала өмірінде ойыннын манызы зор, ересек адам үшін енбектін, жұмыстын, кызметтін кандай манызы болса, нак сондай манызы бар. Бала ойында кандай болса, өскеСін жүмыста да көп жағынан сондай болады. Сондыктан келешек кайраткерді тэрбиелеу алдымен ойында басталады»'. Түрлі халыктардын жэне қоғам дамуынын/эр түрлі тарихи кезендерін-де балалар ойындарын узақ кадағалау, олардын мазмунын зерттеу ойын­нын негізгі кайнар көзі — адамдардын әлеуметтік өмірі, баланын, онын семьясынык тіршілік жағдайы Деп корытынды жасауға мүмкіндік береді. |Революцияға дейінгі Россияда бай таптардын балалары мырзалар мен мүсәпірлер болып ойнайтын, ал кедейлердін балалары мен кыздары ойын­да ересектердін ауыр енбегін, кожайыннын, байдын, полицейдін алдында қалтырап коркуды бейнелейтін. Жүмысшы балаларынын ойындарында стачкалардын, ереуілдердің, демонстрациялардын бейнесін көреміз. Шаруа балаларынын ойындары деревня енбегін, атсыз жэне жерсіз кедей-лердін мұктажы мен жоқшылық тұрмысын бейнеледі.. Ұлы Октябрь социалисте революциясы Россияныц коғамдык кұрылы- 1 Крупская Н. К. О дошкольном воспитании, 207-бет. 'Макаренко А. С. Соч., т. IV, 373-бет. сын, адамдардын карым-катынасы мен идеологиясын өзгертті. Балалар ойындарынын мазмүнында революция мен азамат соғысы окиғалары, жа­на өмір бейнелене бастады. Буденовшылар, аты анызға айналған Чапаев ойын каһармандарына айналды. Балалар оз ойындарында челюскиншілер-ді кұткарды, жаулармен шайқасты, космоска сапар шекті. Балалар ойын­дарында совет адамдарынык енбекке катынасы — енбек ерлігі, ортак игі-лік үшін ецбектену ыкыласы, олардын жана карым-катынасы — достығы, жолдастығы, өзара көмегі, бір-біріне күрметі, балалар туралы камкорлығы бейнеленеді. Ойындардын мазмұнында СССР халыктарының достығы да дүние жүзінің халыктарына достык көзкарас та бейнеленеді. § 2. БАЛАЛАР ІС-ӘРЕКЕТІ РЕТІНДЕ ОПЫНІІЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Ойыннын негізгі ерекшелігі ол балалардыц коршаған өмірді — адам­дардын кимылын, іс-эрекеттерін, олардын бала кимылынан туған жағдай-дағы қарым-катынасын бейнелеуі болып табылады. Ойында бөлме теніз де, метро станциясы да, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жаг-дайға ойыннын өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайыкты маныз береді. Бүл ерекшелік Л. Н. Толстойдын «Балалык шак» повссінде («Ойын­дар» деген тарауы) өте иланымды сипатталған. Повестін басты каһарма-ны — Николенька былай деді: «Таякпен күсты атып түсірмек былай тур-сын, одан оқ шығаруға да сшбір болмайтыньш өзім де білем. Бул ойын. Егер өйтіп ойласақ, орындыктарға мініп шабуға да болмайды; ал Володя-ның өзінін де есінде шығар деп ойлаймын, кыстын ұзак кештерінде біз креслоға орамал жауып, одан арба жасайтынбыз, біреуіміз көшір, екінші-міз малай болатынбыз, кыздар ортаға отырады, үш орындыкты үшат етіп, жолға шығатынбыз. Сол жолда канша кызыкты окиғалар болушы еді! Және қаншалық көніл өсіп, кыскы кештер де тез өтуші еді!.. Егер бэ-ріне шындап карайтын болсак, онда түк те ойын шықпайды»1.' Аса көрнекті режиссер әрі актер К. С. Станиславский «Актердіц өзімен жумыс істеуі» деген кітабында балалар ойынын сипаттай келіп, былай деді: бала ойыныныц ерекшелігі — ол өз ойлағаныныц шынайылығы мен шындығына сенеді. Бала езіне «солай болған екен» десе бітті, оныц кия-лы шарыктап жүре береді. Сонымен бірге баланын тағы бір касиеті бай-каЛады: балалар өздерінін неге сене алатынын, нені елемеу керек екенін біледі2. Ойыннын мұндай сипаты оны балалар іс-әрекетінін баска барлық түр- лерінен езгеше етеді және белгілі бір мөлшерде өнермен, шындыкты бей- нелеп көрсетумен жақындастырады. Шын іс-әрекеттерді ойында кайталап жеткізу оны дәлме-дәл көшіру, айнадарыдай бейнелеу емес. Балалар шын жағдайдыц барлык нақты жактарымен, уакытпен, әрекеттердін катан дэ- йектілігімен шектелмейді. Ойнап жүргенде ол бөлменіц ішінде-ак буыр- канған теціз ішінде жүзіп жүргеніне сенеді, шын коркыныш пен киындык- ты женгендегі куаныш сезімін бастан кеШеді. Ер жүрек космонавтар сс- кілді Айға ұшып, одан қайтып оралады. Нак ертегідегі секілді, окиғалар «күн санап емес, сағат санап» өрістейді. \ Ойын кызметініц тағы бір ерекшелігі — оныц өз әрекеттік сипаты. Ба­лалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар, жоғарыда айтылғандай, ойында өздеріне мәлім омір күбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға өзінін катынасын білді-реді. Балалар ойыныныц ерекшелігі сондай-ақ бейненіц, ойын әрекеті мен сөздіц ұштасуы мен езара байланыстылығында. Бұл оның сырткы белгісі емес, шын' мәні. Ойында бала езі бейнелеген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен тыныстайды. Қейде бейненін баланы баурап әкететіні сонша-лық, ол тіпті өзін әдеттегідей шакырғанға жауап та катпайды: «Мей Се­режа емеспін, капитанмын» дейді. Сонымен бірге ол ойындағы бейнеге лайык әрекеттерді ыкыласпен істейді. «Жолдас капитан, сіздін корабл^іңіз кеп ұзамай тенізге шығады. Матростар күшті әрі денІ сау болуға тиіс. Оларды дене шынықтыру жаттыруларын жасау үшін сапка тұрғызы-ныз»,— дейді тәрбиеші. Капитан бірден көнілденіп әрі байсалды түрде: «Дене шынықтыруға тұрындар!»—деп команда береді. Балалар үн-тунсіз ойнамайды. ТіпТі бала жалғыз болғанның өзінде ойыншықтармён сөйлесіп жүреді, ойынға киялдағы катысушылармен әң-гімелеседі, өзі мен мамасы үшін, науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлёйді және т. б. Сөз нак бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бей-нені, оған баланын өз катынасын толығырак ашады. Ойын процесінде сөйлесу карым-қатынасы үлкен роль аткарады. Сөй-лесе жүріп балалар пікірлесіп, эсер алысып, ойыннын түпкі ниеті мен маз-мүнын анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылык кызмет атқарады, балалар арасында өзара түсінісу мен . достыктын, коршаған өмірдін кайсыбір фактілері мен күбылыстарына бірдей көзқарастың пай­да болуына жэне дамуына көмектеседі. Бейненін, ойын әрекеті мен сөздің өзара байЛанысы ойын қызметініц өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудіц қүралы қызметін атка- рады. - - Ойынның негізгі кұрылымдык элементтері мыналар: ойынныц түпкі ниеті, сюжеті немесе мазмүны; ойын әрекеттері, рольдер; ойыннын өзінен туатын жэне балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ерёжесі. Бүл элементтер өзара тығыз байланысты жэне ойынды балалардын өзін-ше бір іс-әрекеті ретінде керсетеді. Ойыннын түпкі ниеті — бул балалардын нені жэне калай ойнайтыны-ның жалпы аныктамасы, мәселен: «магазин», «поликлиника», «ұшкыш-тар», «қызы мен шешесі» («семья»), «балалар бакшасы» жэне т. с. с. бо­лып ойнау. Ол сөзде түжырымдалып, ойын әрекеттерінің езінде бейнелене-ді, ойыннын мазмұнында калыптасады жэне ойыннын өзегі болып табылады. Ойыннын түпкі ниетіне карай ойындарды азды-көпті мынадай типтік топтарға белуге болады: а) тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін-ойындар («семья», «балалар бакшасы», «поликлиника» жэне т. б. болып ойнау); б) жасампаз енбекті бейнелейтін ойындар (метро салу, колхоз-шылардың енбегі, уйлер, фабрикалар, стадиондар тұрғызу жэне т. б.); в) қоғамдық окиғалардыі дәстүрлерді бейнелейтін ойындар (мерекелер, демонстрациялар, конақтарды карсы алу, саяхаттар, т. т.). Ойындарды бүлай беду, эрине, шартты ғана, ейткені ойын емірдің алуан түрлі құбы-лыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін. Ойынның сюжеті, мазмуны — бүл оның жанды түлғасын күрайтын, ойын әрекеттерінін, балалардын езара қарым-қатынастарынын дамуын, кеп жақтылығын және езара байланысын анықтайтын нәрсе. Ойыннын мазмүны оны қызыкты етеді, ойнауға деген ыкылас пен ынтаны козды-рады. Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні — бала аткаратын рол*. Ойын процесінде рольге берілетін мацызына карай кептеген ойындар роль-ді немесе рольді-сюжетті ойындар деп аталады. Роль әрқашан адамға не­месе жануарға, онын қиялдағы кылықтарға, іс-әрекеттерге, карым-каты-настарға қатысты болады. Солардын бейнесіне енген бала сол езі қалап алған нәрсеге айналады, яғни белгілі бір рольді ойнайды. Бірак мектепке дейінгі бала ол рольді жай ғана ойнап коймайды, бар жанымен сол бей­неге енеді, онын шын ексніне сенеді. Мысалы, корабльдегі капитан' болып турған бала оның бүкіл кызметін емес, оның ойыннын барысында қажетті жақтарын ғана бейнелейді: капитан команда береді, дүрбімен карайды, жолаушылар мен матростарға камкорлык жасайды. Ойын процесінде балалардын ездері (ал кейбір ойындарда — ересек­тер) ойнаушылардын мінез-кұлкы мен езара қарым-катынасын анықтай-тын және реттейтін ереже белгілейді. Ереже ойынға ұйымшылдык, түрак-v тылык сипат береді, оның мазмүнын баянды етеді және карым-катинас пен езара қарым-катынастардын одан арғы дамуын, . күрделене түсуін айкындайды. Сонымен бірге ойын ережесі жасканшак, үялшак балалар­дын ойынға белсендірек катысуына кемектеседі. Ойыннын осы құрылымдык элементтерінін бәрі азды-кепті типтік бо­лып табылады, бірақ олардын түрлі манызы бар жэне эр түрлі ойындарда түрліше арақатынаста болады. § 3. ОЙЫН — БАЛАЛАРДЫ ТЭРБИЕЛЕУ ЖЭНЕ ДАМЫТУ ҚҮРДЛЫ Ойын мектепке дейінгі балалар үшін кыз'ыкты шаруа бола отырып, сонымен бірге оларды тэрбиелеу мен дамытудың аса манызды куралы бо­лып табылады. Бірак ол ұйымдастырылатын жэне баскарылатын педаго­гикалык процеске енгізілгенде ғана сондай кұралға айналады. Ойыннын дамуы мен орнығуы оны нак осылай тэрбиелеу күралы ретінде пайдалану-ға кеп байланысты. «Балалар бакшасындағы тэрбие программасын» басшылыкка ала оты­рып, педагог ойында балалар игеруге тиісті программалық мазмұнды сұ-рыптап, жоспарлайды, дидактикалык жэне ойын міндеттерін, кимыл мен ережелерді, ойланған нәтижені дәл белгілейді. Ол ойыннын езіндік ерек-шелігі мен ез әрекеттік сипатын бүзбастан, онык бүкіл барысын жобала-ғандай болады. Ойынды педагогикалык процеске енгізе отырып, тэрбиеші балаларды ойнауға, А. С. Макаренконыц сезімен айтканда, ^«жаксы ойын» жасауға үйретеді. Мұндай ойынға мынадай сапа тән: мазмунныц тәрбиелік-таным-дық қүндылығы, бейнеленетін түсініктердіц толыктығы мен дұрыстығы; ойын іс-әрекеттерінің орындылығы, белсенділігі, ұйымшылдығы жэне твор­честволык сипаты; жеке балалардын жэне барлық ойнаушылардык мүд-делерін ескере отырып, ойында ережелерге бағыну жэне соларды басшы­лыкка ала білу; ойыншыктар мен ойын материалдарын максаткерлікпеч пайдалану; балалардыц.карым-катынастырыныц игі тілектестігі жэне ке-ңіл күйлерінің шаттығы. Ойынды баскара жүріп, тәрбиеші баланыц жеке 'басынын барлык жа- ғына: оның санасына, сезіміне, ерік-жігеріне, мінез-күлқына ыкпал жасай- ды, ойынды ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалык жэне дене тәрбиесінін максаттары үшін пайдаланады. t Ойын процесінде балалардын білімі мен ұғымы айкындалып, терендей түседі..Ойында кайсыбір рольді орындау үшін бала езінің түсінігін ойын әрекетіне кешіруге тиіс. Кейде адамдардын ецбегі туралы, накты іс-әре-кеттер, езара карым-қатынастар туралы білімдер мен түсініктер жетімсіз болып шығады да, соларды толықтыру қажеттігі туады. Жаңа білім ка-жетттігі балалардыц сүрактарынан керінеді. Тәрбиеші ол сүрактарға жау­ап қайтарады, олардыц ойын кезіндегі әнгімелеріне кұлак туреді, ойнау­шылардын езара түсінісуіне, келісуіне кемектеседі Демек, ойын балалардын соған дейінгі білімдері мен түсініктерін баян­ды етіп кана коймайды, сонымен бірге белсенді таным іс-әрекетінің өзін-ше бір формасы болып табылады, соның барысында олар тәрбиешінін басшылырымен жана білім менгереді. Тәрбиеші ойындардын мазмұнын балалардын бойында социалистік өмір шындығына онды көзкарас, Отанға, өз халқына сүйіспеншілік калып­тастыру үшін пайдаланады, оларды қоғамдык мінез-кұлык ережесіне үй-ретеді, ол ережелерді қалай игергендерін тексереді жэне баянды етеді. Ойын үстінде жэне ойын арқылы тәрбиеші мектеп жасына дейінгі бала­лардын батылдык, адалдық, «нициативалық, ұстамдылық секілді сапалық қасиеттерін дамытады. Ойын — өзінше бір мектеп, сол аркылы бала совет адамдарынын мінез- құлкынын ережелері мен нормаларын, олардын енбекке, .коғамдык мен- шікке ке-зкарасын, олардын өзара қарым-катынасын творчестволыкпен игереді. Ойын балалардын өздеріңің де коғамдык мінез-құлкы, олардын өмірге, бір-біріне көзқарасы, қарым-қатынасы калыптасатын қызмет фор- масы болып табылады. х Ойынды ұйымдастырып, оны баскара жүріп, тәрбиеші балалар коллек-тивіне жэне коллектив аркылы әр балаға ыкпал жасайды. Ойынға қаты-сушы бала өзінін ниеті мен әрекетін баскалармен үйлестіруге, ойында қа-лыптаскан ережелерге бағынуға тиісті болады. Педагогикалык басшылык болмаған жерде балалардын ойындары кей­де жарамсыз ыкпал жасауы да мүмкін. Н. К. Крупская былай деп жаз-ған-ды: «Қатыгездікке, дорекілікке машықтандыратын, ұлттык өшпенділік-ті коздыратын, нерв жүйесіне жаман эсер ететін, күмарпаздыд, менмен-шілдік туғызатын ойындар бар. Сондай-ак орасан збр тәрбиелік мәні бар, ерікті нығайтатын, әділет сезіміне, киын жағдайда кемектесе білуге, т. т. жэне т. с. с. тәрбиелейтін ойындар да бар»1. Ойыннын онды әсерін пайдаланып, жарамсыз ойындардын тууына жол бермеу үшін балаларды ненін жақсы, ненің жаман екенін ажырата білуге үйрету керек, жаксыға құлшына үмтылуға, жаманнан жиренуге тэрбиелеу керек. Осы мақсатпен тәрбиеші ойын аркылы жэне ойын үстінде балалар-ға қайсыбір жағымды фактілердің мағынасын ашып береді, ол фактілерге баға береді, балалардын соларға еліктеуге үмтылған ықыласын туғызады, сол аркылы олардын ойында бейнеленген нәрсеге көзқарасын калыптас­тырады. Тәрбиеші ойынды дене тәрбиесінін қүралы ретінде кенінен пайдалана­ды. Ойындардын копшілігі кан айналысын кушейтіп, неғүрлым толык та терең зат алмасуына кемектесетін активті козғалыстарды керек етеді. Активті қозғалыс дүрыс түлғанык калыптасуына, журіс-тұрыстыц икемді, әсем болуына жәрдемдеседі. Алайда ойын өзінен-өзі дене тәрбиесінін кү-ралы бола салады деп ойлау кате болар еді. Педагогикалык басшылықсыз ойын баланың дене кұрылысынын дамуына зиян келтіруі де мүмкін. Кейде балалар үзақ уақыт бір позада тұрып (жүресінен отырып) немесе, керісін-ше, шамадан тыс көп кимылдап, катты шаршайды. Сондыктан тәрбиеші бәрінен бүрын балалар ойындары үшін гигиеналык шарттардың сакталуы-на камкорлык жасайды." Ойынның айқын, .біртіндеп дамитын жүйесін пайдалана отырып, педа­гог мектепке дейінгі балалардын денё кұрылысы дамуының тиімділігін арттырады. Ол ойында балалардын шат, сергек көніл күйін туғызады, ал эмоциялық ахуалдың дүрыс болуы баланын дене курылысы мен нерв-пси­хика жағынан толыса дамуының кепілі әрі сонымен бірге ак жарқын, ак пейіл мінез тәрбиелеудін шарты. Ойын эстетикалык тэрбие құралы ретінде де кенінен пайдаланылады, өйткені балалар өздерін қоршаған дүниені роль, бейне аркылы көрсетеді. Ойында киялдыц — бұрын алған эсер негізінде бейне жасаудың зор маны­зы бар. Көптеген ойындардын мазмұнына таныс әндер, билер, тақпактар, жүмбақтар енгізіледі. Осының бәрі тәрбиешіге балалардын эстетикалык әсерленуін тереңдете түсуге мүмкіндік береді. Көп жағдайда олар ойында өз қурылыстарын жақсылап безендіреді, маскарадтау элементтерін пай­даланады, мұнык өзі көркемдік талғам тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Сонымен, ойын балаларды жан-жакты тэрбиелеу жэне дамыту кұралы болып табылады. §"4. БАЛАЛАР ӨМІРІН ¥ЙЫМДАСТЫРУДА ОЙЫННЫН, РОЛІ Ойын бала үшін — нағыз өмір. Егер тәрбиеші ойынды акылмен уйым-дастырса, ол балаларға ыкпал жасауға мүмкіндік алады. А. П. Усова былай деп атап корсетті: «Балалардын өмірі мен іс-әрекетін дұрыс үйым-дастыру — оларды тэрбиелеу деген соз. Тәрбиенін тиімді процесі ойын жэне ойыннын езара қарым-қатынастары формаларында жузеге асырыла­тын себебі сол, бала мүнда өмір сүруді үйренбейді, өз өмірімен тіршілік етеді»1. Балалар ойында адамдардын белгілі қылықтарын, жеке ерекшеліктері мен озара карым-катынастарын бейнелейді. Бірак мүның бәрінін тасасын-да әлі баланын өзінің жеке басынын шын қасиеті мен сапасы тұрған жоқ. Мысалы, ойында ақ пейілділік пен камкорлык көрсетуді талап ететін рольді ойнап тұрған бала өмірде кейде өзімшіл және дөрекі болуы мүм-кін. Міне, сондыктан да ойынға онын жоғары «гәрбиелік тиімділігін кам­тамасыз ететін педагогикалык басшылықтың болуы оте манызды. Ойынды тандап алудын елеулі манызы бар. Оған күнбё-күн басшылык жасай отырып, тәрбиеші әрбір баланы зерттейді, балалар бірлестіктерін, калыптаса бастаған ойын коллективтерін ашады. Онын кайсы бір топта-нудын пайдалы немесе зиянды екенін бағалауға, балаларға белгілі дәре-жеде ықпал жасау қажеттігі туралы корытынды жасауға мүмкіндігі бо­лады. Мектепке дейінгі сэбилер әлі ойнай білмёйді. Нақ сондыктан да тәр-биеші ойынды үйымдастыра жүріп, оларды ойнауға үйретеді. Балалар ойынды игеріп, ойын іс-әрекетінен жеткілікті тәжірибе алған сон, ойын ез бетінше істелетін әрекетке айналады, олардын өздерінің ұйымдасуына негіздёледі. Ойынды балалар емірін ұйымдастырудын формасы ретінде пайдалана отырып алдымен солардың ортак мүддесін бағыттап жэне дамытып оты­ру, балалар коллективін топтастыруға күш салу керек. А. С. Макаренко ойыннын балалар өмірін уйымдастырудағы ролін жоғары бағалай келіп, тәрбиешінің ролі туралы былай деп жазды: «Мен де педагог ретінде олар-мен аздап ойнауға тиіспін. Егер мен тек қана үйретіп, талап етіп, айтка-нымды істетіп түрсам, онда мен, бәлкім, пайдалы, бірак жақындығы жок бегде күш қана боламын. Мен міндетті түрде аздап ойнауға тиіспін жэне мен езімнін барлык әріптестерімнен осыны талап еттім»2. Тәрбиеші балаларға жақын болуға, олардын ойындарының сүйікті ка-тысушысы болуға тиіс. Ойыннын мазмуны мен ережесін, өзінің ойындағы ролін пайдаланып, ол ойнаушылардың ынтасын басып тастамай, әдеппен ойыннын барысын, олардын езара карым-қатынасын бағыттап отырады. . «Балалар бақшасындағы тэрбие программасында» ойынның күн режи-мінде бекітілген уакыты көрсетілген. Сол уакыт қатан сакталуға тиіс: ойынды балалармен жүргізілетін жұмыстын баска бір формасымен ауыс-тыруға болмайды. Танертеңгі тамак пең сабақ арасында (8—10 минут) балалар эдетте басталған ойынды жалғастырады немесе ойыншыктармен, стол үстівдегі ойындармен ойнайды. Ересек балалар үшін программада оқу аралығындағы ойындар көздел-ген. Олардың мақсаты — балалардың қысқа ғана (8;—10 минут) тынығуы,-бірақ ол ойындар тым көп қимыл белсенділігін талап етпеуге, ақыл-ойға айтарлықтай салмак. тусірмеуге тиіс. Ен жақсысы — доппен, бильбокпен, •ұсақ ойыншыктармен ойнайтын ойындарды пайдалану керек. Серуендеу кезінде ойынға ен үзак (1 сағаттан — 1 сағат 20 минутка де-йін) уақыт бөлінеді. Оны дүрыс ұйымдастыру, кызықты ойындармен толтыру балалардын ауада болуын пайдалы эрі сүйкімді етеді. Бұл үшін учаскеде арнаулы ғимараттар мен кұрылыстар (кемелер, автобустар, т. т.), көптеген кұрылыс материалы,, зембілдер, күректер, доптар, секіргіштер, шеңберлер, т. с. .с. болуға тйіс. Күндіз ұйқыдан және түстіктен сон да ойын үшін уакыт көзделеді. Қыс пен күзде эдетте топ бөлмесінде, ал көктем мен жазда ауада сюжетті-рольді ойындар өрістейді немесе балалар ойыншыктармен, құрылыс мате­риалдарымен, стол үстіндегі ойындармен ойнайды. Ермек элементтері бар ойындар да сол кезде пайдаланылады. • § 5. ОЙЫННЫҢ, ЕҢБЕКТ1Ң ЖЭНЕ ОҚЫТУДЫН ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ Педагогикалык процесте ойын балалар іс-әрекетінің басқа да түрлері-мен, бәрінен бүрын ецбекпен, оқу үстіндегі окытумен өзара тығыз байла-ныста болады. Ойын мен еңбектік өзара байланысы бүлардың арасында ұқсастық жэ­не айырмашылык болуымен айқындалады. А. С. Макаренко енбектегі си­якты, ойында да жұмыс күші мен ой күші жүмсалады деп көрсетті: «Күш жұмсалмаған ойын, белсенді іс-әрекетсіз ойын — кашан да жаман ойын»1. Ойыннын жүмыстан айырмашылығы тек кана мынада: «...жұмыс адамның қоғамдык өндіріске... материалдык, мәдени, басқаша айтканда, әлеуметтік . игіліктер'жасауға катысуы деген сөз. Ойын мұндай максаттар көздемейді, коғамдық максаттарға оның тікелей қатысы жоқ, бірак оған жанама ка-тысы бар: ол адамды жүмыс үшін кажетті дене күші мен психикалық күш жұмсауға үйретеді»2. Ойында ойыншык жасау, кандай да бір қүрал жасау кажеттігі жиі туып жатады. Жапсыру, кұрастыру кездерінде балалар тәрбиешінін бас-шылығымен ойында пайдаланылатыи ойыншыктар, құралдар жасайды. Еңбекте игерілетін өз бетімен істеу дағдылары ойынға көшіріледі. Балалар бакшасынын түрлі топтарында ойын мен еңбектін езара бай­ланысы эр түрлі сипатта болады. Сэбилер топтарында көптеген карапайым еңбек дағдылары, әсіресе өзіне-өзі кызмет көрсету, мәдени карым-катынас жасау, заттарды күтіп үстау саласындағы дағдылар едәуір мөлшерде куыршактармен ойнау үс- тінде игеріледі; қимыл дағдылары, кеністікте бағдарлау кабілеті — ки­мылды ойындарда игеріледі. Ересек балалар үшін енбек дербес іс-әрекетке айналады. Алайда ойын мен екбектін езара байланысы белгілі бір дәре-жеде сақталады. Мәселен, балалар кол енбегі үстінде, қолдан ойыншык­тар жасап, оларды ойынға шын ықыласымен пайдаланады. Советтік педагогика ойынды окытуға карсы коймайды, қайта балалар­га тәрбиелік ықпал жасау процесінде олардын өзара байланысын кенінен пайдаланады. Балалар бакшасында окыту енгізілгеннен бастап ойындар-дын такырыбы едәуір кекейіп, мазмүны терендеді. Оку үстінде балалар заттар мен кұбылыстар туралы, коршаған өмір туралы көптеген білім жэ­не ұғым алады, оларды ойындарда пайдаланады. Окыту процесінін өзіба-лалардын танымдык қызметін үйымдастырады, бұл күмән жоқ, ойын мәдениетін арттырады. Оку мазмұны ойынға тікелей берілмейді, тәжірибе, ойыннын түпкі ниеті, балалардын ойында бейнелейтін кұбылыстарға ка-тынасы арқылы өзіндік ерекшелігімен көрінеді. Сонымен бірге ойын да балалардын танымдык дамуына эсер етеді, білімдерін кекейту кажеттігін туғызады. Ойын білімдерді максат коя жэ­не дәйектілікпен қайталауға, оларды ойын әрекеттерінде, ереЖелерде іске асыруға үйретеді. Ойын мен оқыту арасындағы өзара байланыс мектепке дейінгі бала­лык шақтың бүкіл өн бойына өзгеріссіз қалмайды. Сәби топтарда ойын окытудың негізгі формасы болып табылады. Ересек, әсіресе мектепке дайындайтын топтарда сабақтағы оку процесінін өзінін ролі едәуір арта­ды. Мектепте оқыту перспективасы балалардын ыстык тілегіне айналады. Олар окушы болуды ансайды. Алайда ойын олар ушін кызғылыктылығын жоғалтпайды, тек онын мазмұны, сипаты өзгереді. Балаларды интеллектуалдык белсенділікті та­лап ететін неғүрлым күрделі ойындар қызыктыра бастайды. Оларды сон­дай-ак сайыс элементтері бар спорттык сипаттағы ойындар да елік-тіреді. ■ § 6. ОЙЫНДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БАЛАЛАР ӨМІРІНДЕП, ТӘРБИЕСІНДЕГІ, . ОҚЫТУДАҒЫ РОЛ-І. ОИЫНДАРҒА БАСШЫЛЬІҚ ЕТУ Ойындар мазмұнына, өзіне тән ерекшеліктеріне, олардын балалар өмі-рінде, тәрбиесі мен оқуында кандай орын алатынына карай ажыратылады. Сюжетті-рольді ойындарды тәрбиешінін кейбір басшылығымен бала­лардын өздері жасайды. Бұл ойындардың негізі — балалардын ез енер-паздығы. Қейде мундай ойындарды творчестволык сюжетті-рольді ойындар деп атайды, сол арқылы балалардын кайсыбір қүбылыстарды жай кешіріп коя салмай, оларды творчестволык ой елегінен еткізетінін, сейтіп ездері жасайтын бейнелерде, ойын әрекеттерінде кайталайтынын атап керсетеді. Драматизацияланған және кұрылыс ойындары сюжетті-рольді ойындардыц бір түрі болып табылады. Тэрбие практикасында балалар үшін ересектер белгілеп берген ереже-сі бар ойындар да пайдаланылады. Ережесі бар ойындарға дидактика­лык, қамыл, ермек ойындар жатады. Олар айқын түжырымдалған' прог-раммалық мазмүнға, дидактикалык есептерге, максат койып үйретуге негізделген. Мұнда балалардын енерпаздығы болуы мүмкін, бірак ол тэр-биещінін басшылығымен кебірек үштастырылады. Ойын тәжірибесін игер-ген, ұйымдастыру қабілеті дамыған кезде балалар бүл ойындарды Да ездері жүргізеді. Сюжетті-рольді ойындар мектепке дейінгі бала- онышш^т ^ндік лаРға тән еқ сипатты ойындар болып табылады жэне етекшеліктері олардыц өмірінде елеулі орын алады. Балалардыц өз ынтасынан туатын сюжетті-рольді ойындарды жоғары бағалай келіп, Н. К. Крупская былай деп жазды: «Балаларға ең сүйікті, ец кажетті ойындар — ойыннын максатын: $й салуды, Москваға баруды, тамақ пісіруді... балалардын өздері белгілейтін ойындар. Ойын процесі — сол мақсатты жүзеге асыру: бала жоспар жасайды, соны жузеге асыру­дын кұралын тандап алады. Мейлі, ол мінген поезд орындықтардан жасалған'болсын, мейлі уй ағаш жанкаларынан тұрғызылған болсын, әи-гіме онда емес —шындыкты бала қиялы толықтырады. Бұл жерде жоспар құру процесініц өзі маңызды»1. Сюжетті-рольді ойыннын ерекшелігі сол, оны балалардын ездері жа­сайды, ал ойын кызметі айкын өнерпаздык жэне творчестволык сипатта болады. Бұл ойындар қыска да, ұзақ та болуы мұмкін. Психолог Д. Б. Эльконин творчестволык сюжетті-рольді ойынға мына-дай анықтама береді: «Мектепке дейінгі балалардыц рольді немесе твор­честволык деп аталатын, ойыны дамыған түрінде балалар езіне ересектер-діц ролін (функциясыя) алатын жэне жинақталған формада ойын жагда-йында ересектердіц кызметі мен олардыц арасындағы карым-қатынасты кайта жасайтын іс-әрекет болып табылады. Бұл жағдайға тэн нәрсе — ересектер кызметініц шын құралдарын алмастыратын алуан түрлі ойын кұралдарыныц пайдаланылуы»2. Балалардын ойын әрекетініц өнерпаздык сипаты мындда: олар кандай да болсын кұбылыстарды, іс-әрекеттерді, қарым-катынастарды белсенді түрде жэне өзіндік ерекшелікпен қайталап жасайды. Өзіндік ерекшелік қандай да болсын фактілерді, құбылыстарды, байланыстарды балалар­дыц қабылдауының, түсінуінің, ой елегінен еткізуініц ерекшеліктеріне, тә-жірибеніц барлығына немесе жоктығына, сезімнің тікелігіне негізделген.. • Ойын әрекетінің творчестволық сипаты мынадан көрінеді: бала өзіне алған рольдіц бейнесіне тұгелдей еніп жэне ойынның шындығына кәміл сеніп, ерекше ойын өмірін жасайды, ойын барысында шынымен қуанады немесе ренжиді. Бала өмір кұбылыстарына, адамдарға, жануарларға де­ген ынтасын, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын ар­кылы канағаттандырады. Психолог А. В. Запорожец былай дейді: «Ертегі сиякты, ойын да бала­ны бейнелейтін адамдарыныц ойы мен сезіміне терец бойлауға үйретеді, күнделікті эсер шеңберінен адамныц алға ұмтылыстары мен каһармандык істерініц кен әлеміне шығарады»3. Балалардыц өнерпаздығын, коршаған өмір фактілері мен кұбылыста-рын творчестволыкпен қайталап жасауды жэне бейнелеуді дамытуда және байытуда қиял орасан роль атқарады. Нак осы киялдык күшімен ойын ситуациялары, ондағы бейнеленетін кейіпкерлер, шын, кәдімгі нәрсені ой-дан шығарылған нәрсемен ұштастыру мүмкіндігі жасалады, мұның өзі балалар ойынын тек соған ғана тән кызыққа айналдырады. Балалар ойындарында Отанға деген сүйіспеншілік, басқа халықтарға деген күрмет бейнеленеді. Барлық совет балалары Отанымыздыц астана-сы Москваны біледі және ойындарда Кремльді, Москва метрополитенін салады. Ойын кездерінде балалар Совет Одағына кіретін түрлі республи- каларға ықыласпен саяхат жасайды. 1 Май мерекесін ойнай отырып, олар конактармен куана-қуана кездеседі жэне өздері де украиндар, грузиндер, эстондар жэне т. б. болады. Алуан түрлі ецбек — совет балалары ойындарыныц негізгі такырыпта-рының бірі. Олар «барлык адамдардын түруына жэне жүмыска баруына жайлы болуы үшін» үйлер салады, машиналар жасайды; колхоздар мен совхоздарда жануарларды күтеді, күс өсіреді, емдейді, оқытады, үшады және жүзеді, көйлек пен пальто тігеді, ыдыстар мен ойыншыктар жасай­ды. Ойындарда диканныц, малшынын, овощ өсірушінің және т. б. енбегіне деген қүрмет бейнеленеді. Егін, бау-бакша өсіру, ауыл шаруашылық жү-мысыныц аяқталуына байланысты мерекелер, колхоздар мен совхоздарда атақты адамдарды' наградтау — осынын бәрі совет балалары ойындары­ныц мазмұнына енген. Село ардагерлері — атакты тракторшылар, механи-заторлар, сауыншылар, малшылар — балалар ойындарыныц каһарманда-рына айналды. Біздің балаларымыздың ойындарында адамдар арасындағы гуманистік карым-катынастар көрініс табады. Совет балаларына қатыгездік, адам­ныц намысын корлау деген жат нәрсе. Бүл олар өз ойындарынын үстінде ренжіспейді, айтыспайды деген сез емес, бірак олардын мінез-кұлқынын мотивтері әділдікті калпына келтіру, жолдасын, коллективтіц мүддесін қорғау талабымен, ойынға кедергі жасайтын нәрсені жою тілегімен анык-талады. СкУжетті-рольді ойындарда оптимистік, өмір сүйгіш сипат айкын көрі-неді, оларда ен киын істердіц өзі абыроймен, сәтті аяқталып отырады: ка-питандар корабльдерді теңіз дауылы мен бүрқасыннан аман алып етеді, шекарашылар шекара бүзушыларды үстайды, доктор ауруларды емдеп жазады. Творчестволык сюжетті-рольді ойында бала өмір кұбылыстарын бел-сенді түрде кайталап жасайды, солардан тебірене әсерленеді, осынык бәрі оньщ өмірін бай мазмұнмен толтырады, үзак жылдарға өшпес із калды-рады. Сюжетті-рольді ойында бейнелеу құралы роль мен Ойьшдағы ойын әрекеттері болып табылады. Өзінін сипаты жағы-купял^іГы нан бұлар көбінесе еліктеу, шындыкты керсету бола-кұралдары ды <Магазин» ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушынын әрекеттеріне, ал поликлиника болып ойнағанда дәрі-гер мен аурудың әрекеттеріне еліктейді. Ойыннын дамуында сюжетті-бейнелі ойыншыктар үлкен орын алады, олар бейнелеудің былайша алғанда қосалқы, сонымен бірге кажетті қү-ралдары болып табылады. Егер шын заттар: кол шатырлар, сумкалар, киімдер, ыдыстар, шартты белгілер т. т. сондай-ак, ойын ситуациясын күшейтетін картиналар, фотографиялар болса, балалар кандай да бір қү-былыстарды толығырак бейнелейді, рольге жаксылап енеді. Мысалы, ма­газин бөлімдері маңдайшадағы жазура бай келетіндей бейнелермең (жемістер, овощтар, ойыншыктар, киімдер, жэне баска) белгіленеді. Бей­нелеу күралы ретінде театр костюмдері де пайдаланылады. Алайда фантазияның, ойдан шығарудың, киялдай, жорамалдай білу кабілетінің өзі-ак заттар мен бейнелеу күралдарының жоктығын білдір-мей, солардыц орнын толтырады. Ойындардын бұл түріне басшылык үлкен шеберлік Сюжетті-рольді пен педагогтық әдептілікті талап етеді. Тәрбиеші оиынга басшылык оиынды бүзбай, бағыттап отыруға, балалардын ойын жасау әрекетініц өнерпаздык жэне творчестволык сипатын, Киналудыц шынайылығын, ойын шындығына деген сенімді сактауға тиіс. Педагог ойыннын түпкі ниеті мен дамуына ыкпал жасайды, балалар өмірінін мазмұнын байытады: олардын ересектер енбегі мен турмысы ту­ралы, адамдардын өзара карым-катынасы туралы ұғымын кенейтеді, сол аркылы кандай да бір ойын ролінік мазмұнын нақтылайды. Осы тәсілдер-дін бәрі ойынға тікелей ықпал жасамайды, олар балалар ойын мазмұнын алатын кайнар бұлакты неғұрлым теренірек ашуға, олардын рухани дү-ниесін байытуға бағытталған. Алайда мектепке дейінгі балалардын білімі мен үғымын кенейту мөл-шерін сактау кажет. Әсердің шамадан тыс көптігі ойында елеусіз, кездей-соқ нәрсені үстірт кана бейнелеуге, балалардын тұраксыз, ұйымшылдык-тың жеткіліксіз болуына соқтыруы -мүмкін. уГәрбиеші балалардын әнгімелесу, экскурсия, әцгімелер оку және т. б. кездерінде игерген нәрселерін тез қайта жасауға итермелеп, асыктырмау-ға тиіс. Қоршаған өмірді ойында бейнелеу игерген мазмүнды тікелей еске түсіру болып табылмайды: ол балалардын санасы мен сезімінде біраз уа­кыт шымырлап тұнады. Ойын процесіне педагогтык басшылыктың өз ерекшеліктері бар: ол ойыннын түпкі ниетін дамытуға, мазмүнын кецейтуге, ойын әрекеттерін, рольдерді аныктауға, игі тілектестік карым-катынастын көрінуіне көмек-теседі.Ләрбиеші бұл қатынастардын бекіп, ойыннан тыс кезде де балалар­дын шын қарым-катынастарына айналуына күш салуы керек. Ойынға бас­шылык ешбір жағдайда жалыктыратын, мектепке дейінгі балалардын наразылығын, ойыннан шығып «етуін туғызатын болмауға тиіс. Жетекші сұрактар беру, ақыл-кенестер айту, ұсыныстар жасау әдісін пайдаланған жөн. Педагог балалар орындайтын рольдер арқылы тәрбиелік ыкпал жа­сайды. Мысалы, ол «магазин» ойынында менгеруші ролін аткарушы бала-дан касса кайда, кассир кім, магазинде ана зат неге жок, мына зат неге жок, сатып алушынын өзінё керекті затты тандап алуына колайлы жағдай жасалған ба, сатып алынған затты кім орап береді деп сүрайды, сатып алушылар алғыс айтады, ал сатушы магазинге зат сатып алу үшін тағы да келініз деп сыпайы ізет білдіреді деп ойнаушылардың есіне салады. Басшылык етудін ен тиімді тәсілі ойынға гіедагогтын өзініц катысуы болып табылады. Өзі орындайтын роль, ойын әрекеттері арқылы ол ойын­нын мазмүнын дамытуға ыкпал жасайды, оған барлык балалардын әсіре-се жасканшақ, ұялшақ балалардын катысуына көмектеседі, олардын өз күшіне сенімін оятады, оларға баска балалар тарапынан ыкылас сезімін туғызады. Сонымен бірге ойынға ересек адамнын қатысуы кейде қүрдас-тарынын инициативасын басып тастайтын, коллективке өзінін ойын, жос-парын, өз калауын танатын бастаушы балаларды тежеуге мүмкіндік береді. Ойын аяқталған сон тәрбиеші балалардын ынтымақты тату кимылда-рын атап өтеді, ересектерін ойынды талқылауға тартады, ойынға катысу-шылардык жағымды карым-катынастарын атап көрсетеді. Осынын бәрі балалардын келесі ойындарға деген ынтасын дамытады. Педагог өткізілген ойынға талдау жасап, оның балаларға тигізген тәр-биелік ыкпалын бағалауға, өз тобындағы балалардын сюжетті-рольді ойындарына одан әрі басшылык ету тәсілдерін ойластыруға тиіс. Драматизация Драматизация ойындарында мазмүн, рольдер, ойын ойындары жзне әрекеттері кандай да бір әдеби шығарманын, ертегі-оларға басшы- нін- және т. б. сюжеті мен мазмүнына шарттас болады.' лык. жасау Олар сюжетті-рольді ойындарға үксас: екеуі де құбы-лыстарды, окиғаларды, адамдардың іс-әрекеттері мен өзара карым-катынастарын, т. т. шартты түрде елестетуге негізделген, сондай-ак екеуінде де творчество элементтері бар. Драматизация ойында- рының өзіндік ерекшелігі сол, ерТегінің немесе әцгіменіц сюжеті бойынша балалар белгілі бір рольдерді аткарады, окиғаларды дәл жүйелілікпен жасайды. Драматизация ойындарының негізі көбінесе ертегілер болып табылады. Ертогіде каһармандардың бейнелері неғұрлым жаркың болады, қылығы-нын ширақтылығымен жэне айкын дәлелділігімен балаларды тартып әке-теді, іс-орекеттер бірін-бірі айкын алмастырып отырады, сондықтан мектеп жасыңа дейінгі балалар оларды ыкыласпен еске түсіреді. Балалардын сү-йікті ертегілері «Шалкан», «Күлшетай», «Үйшік», «Үш аю» және баскала-ры онай драматизацияланады. Драматизация ойындарында диалогтары бар елендер пайдаланылады, диалогтардың аркасында мазмұнды рольдер-аркылы қайталап жасауға мүмкіндік туады. Драматизация ойыкдарыныц көмегімен балалар шығарманын идеялык мазмұнын, окиғалардың логикасы мен бірізділігін, олардын дамуы мен себептік шартын жаксы түсінеді. Ортак әсерленумен біріккен балалар үйлесімді іс-әрекет жасауға, өз калауын коллектив мүддесіне бағындыра білуге үйренеді. Драматизация ойындарын өрістету үшін мыналар қажет: балалардын ойынға ынтасын туғызу жэне дамыту, олардыц шығарма мазмұны мен тек­ст білуі, костюмдердін, ойыншықтардың болуы. Ойында костюм кейіпкер бейнесін толыктырады, бірак ол балаға жайсыз болмауға тиіс. Егер кос­тюм жасауға мүмкіндік болмаса, онда кайсыбір персонажға тән ерекше-ліктерін сипаттайтын жеке элементтерді: қораздың айдарын, түлкінін күй-рығын, қоянныц кұлағын, т. т. пайдалануға болады. Костюмдер жасауға балалардыц өздерін тарткан жақсы. Тәрбиешініц басшылығы мынада: ол ең алдымен тәрбиелік манызы бар, сюжеті балалардын игеруіне жоне драматизация ойынына айналды-руға қиын емес шығармаларды іріктеп алады. Мектепке дейінгі балалармен ертегіні арнайы жаттаудын кажеті жок. Тамаша тіл, тартымды сюжет, текстегі кайталаулар, окиға дамуының ши-рақтығы — осыныц бәрі оны тезірек игеруге,кемектеседі. Ертегіні кайта-лап айтканда балалар оны жадында жақсы сактайды да, ойынға арала-сып, жекелеген кейіпкерлердін рольдерін орындай бастайды. Ойнай жүріп бала өз сезімдерін сөзбен, ишаратпен, ыммен, интонациямен тікелей жет-кізеді. Драматизация ойынында балаға кандай да болсын айкын тәсіл көрсет-пеу керек — ол үшін ойынныц шын мәнінде ойын болғаны дұрыс. Драматизация ойынын өрістетуде, бейненіц сипатты белгілерін игеріп, оны рольде көрсетуде оған педагогтын өзінін ыкылас коюыныц, оныц ер-тегіні оқып немесе айтып берген кезде көркемдік әсерлендіру кұралдарын пайдалана білуініц зор манызы бар. Дурыс ырғақ, алуан түрлі интонация, пауза, кейбір ишараттар бейнені жандандырып, оларды балаларға жакын етеді, олардын ойнауға ыкыласын күшейтеді. Ойынды үсті-үстіне кайталай келе, олардын бәрі де тәрбиешінін көмегін керексінбей, өздігінше ойнай бастайды. Драматизация ойынына бір мезплде бірңеше бала ғана катыса алады, сондыктан педагог балалардын бәрі де кезекііен қатысып шыға-тындай етуге тиіс. Мектепке дейінгі ересек балалар рольдерді бөлісерде балалардыц ын­тасын, тілегін ескереді, ал кейде санау колданады. Бірак бул ретте де тэр-биешінің кейбір көмегі кажет: ол жасканшақ балаларға курбыларынын игі тілектёстігін туғызып, оларға кандай рольді тапсыруға болатынын ай тып беруге тиіс. Баскалардыц күте-күте жалықпауы үшін, бір мезгілде ойнайтын бірнеше топ ұйымдастыруға, көрушілер мен ойнаушыларды ал­мастырып отыруға болады Балалардын ойын мазмұнын игеруіне, образға енуіне көмектесе отырып тәрбнеші әдеби шығармаларға жасалған суреттерді көруді пайдаланады, кейіпкерлерге тән кейбір қасиеттерді аныктай түседі. Құрылыс ойыны — балалар іс-әрекетінін бір түрі, Құрылыс ойында- онын негізгі мазмуны коршаған өмірді алуан түрлі рыныц өзіндік ерек- қүрылыстарда және соларға байланысты іс-әрекеттер-"«ИИ» «еТЧ Де бейнелеу болып табылады. ғ v Құрылыс ойыны кайсыбір жағынан сюжетті-рольді ойынға ұксас келеді және сонын бір түрі деп каралады. Олардын кайнар көзі біреу — коршаған өмір. Балалар ойын үстінде көпірлер, стадиондар, темір жолдар, театрлар, цирктер және басқа көптеген күрылыстар салады. Курылыс ойындарында олар қоршаған заттардын, күрыЛыстардын кешір-месін жасап, кур бейнелеп қана коймайды, сонымен бірге өздерінің творчестволык ойын, конструкциялык міндеттердін өзіндік шешімін енгізе-ді. Сюжетті-рольді және қурылыс ойындарының тағы бір ұксастығы сол, екеуі де балаларды ортақ мүдде, бірлескен кызмет негізінде біріктіреді және коллективтік ойын болып табылады. Буя ойындардын арасындағы айырмашылық мынада: сюжетті-рольді ойында алдымен алуан түрлі кұбылыстар бейнеленеді жоне адамдар ара-сындағы қарым-катынастар игеріледі, ал курылыс ойындарында негізгі нәрсе адамдардын тиісті қызметімен, колданылатын техникамен және онын пайдаланылуымен таныстыру болып табылады. Тәрбиешіге сюжетті-рольді ойын мен курылыс ойынынын өзара байла-нысын, өзара әрекетін ескеру манызды. Курылыс жиі ретте сюжетті-рольді ойын процесінде пайда болады жэне содан туады. Ол курылыс .ойынына максат бергендей болады. Мысалы, балалардын тенізші болып ойнағысы келді делік — демек оларда пароход жасау қажеттігі туады; «магазин» ойыны сөз жок магазин салуды керек етеді жэне т. б. Алайда курылыс ойыны дербес ойын ретінде пайда болып, сонын негізінде кайсыбір сюжетті-рольді ойыннын өріс алуы да мүмкін. Мысалы, балалар театр салады да, артистер болып ойнайды. Ересек топтарда балалар узак уакыт бойына айтарлыктай күрделі құрылыстар салады, сөйтіп іс жүзінде физиканын ен карапайым заңдарын игереді. Кұрылыс ойындарынын тәрбиелік және дамытушылык әсері оларда бейнеленетін кұбылыстардын идеялық мазмұнында, балалардын құрылыс тәсілдерін мекгеруінде, олардын конструкторлық ой-өрістерінін дамуында, тілдерініц баюында, онды карым-қатынастарынын нығаюында. Бұл ойын­дардын ақыл-ой дамуына әсері курылыс ойындарынын түпкі ниетінде, мазмұнында кандай да бір ақыл-ой есебі болуымен аныкталады, оны ше­шу алдын ала ойлануды: не істеу керек, кандай материал керек, курылыс кандай жүйемен жүруге тиіс екенін анықтап алуды керек етеді. Қандай да бір қүрылыс есебін ойлану жэне шешу конструкторлык ойлану кабіле-тін дамытуға көмектеседі. Курылыс ойындары процесінде тәрбиеші балаларды бақылауға, құры-лыстардын бір бөлігін басқа бөліктерінен ажыратуға, салыстыруға, ара катынасын, қурылыс тәсілдерін есінде сақтап, елестетуге, іс-әрекеттін жү-йелілігіне назар қоюға үйретеді. Тәрбиешінін басшылығымен балалар геометриялық денелердің аттарын, кеңістік катынасын білдіретін сөздерді: биік— аласа, онға—солға, жоғары — томен, узын — қысқа, жалпак — жінішке, жоғары — төменірек, ұзынырақ — кыскарақ т. с. с. игереді. Дурыс басшылык еткен жағдайда курылыс ойындары адамгершілік тэрбие міндеттерін шешуге көмектеседі. Балалар кұрылысшылардыц ізгі енбегімен танысады, өздерінін курылыстарында бәрін уқыпты және әдемі жасауға, сөйтіп кұрбылары мен ересектерді куантуға тырысады, бір-біріне көмек көрсетеді. Курылыс ойындары балалардын эстетикалык тэрбие алуына жэне да­муына көмектеседі. Тәрбиеші экскурсияларда, максатты серуендер кезінде оларды жана кұрылыстармен, үйлердін үйлесімділігін, колайлылығын, әдемілігін ұштастырған архитектуралық ерекшеліктермен таныстырады. Кұрылысшылардың жумысын бакылау балалардын ойын кезінде корша-ған ортаны творчестволыкпен бейнелеуіне материал береді. Педагог әдемі салынған күрылыстарды, көрік беретін детальдар енгізуге тырыскан ынта-ыкыласты көтермелейді, сол аркылы балалардын көркемдік талғамын тәр-биелейді. Мектепке дейінгі балалардын дене тәрбиесі үшін де.курылыс ойында­рынын зор манызы бар. Оларда баланын алуан түрлі қимыл белсенділігі көрінеді, кимылдардык икемділігі, ептілігі дамиды. Колдың майда бүл-шыктарын, көз мөлшерін дамытудын айрыкша маңызы бар. Ірі бөлшек-терден курылыс салған кезде, балалар өздерінін шама-шаркынша дене күшін жумсайды, шыдамдылық көрсетеді. Курылыс ойындары үшін материалдардын арнаулы жиынтығы жасал-ған, олардын құрамында алуан түрлі геометриялык денелер (кубтар, ке-сінділер, призмалар, цилиндрлер, конустар, жарты шарлар), косымша материалдар (пластиналар, тақтайлар, аркалар, сакиналар, трубалар, т. т.) мен құрылыстарды көркемдеуге арналған көмекші материалдар бар. Балалар бакшаларында Калинин фабрикасынын Ірі курылыс материа­лы, Ойыншык ғылыми-зерттеу институтынын № 4 курылыс материалдары, М. П. Агапованың № 2 курылыс материалдары, А. П. Могилевскийдің стол үсті материалы, В. П. Полйкарповтын конструкторы, «Коммунар» куры­лыс наборлары, «Қалашык», «Архитектор» такырыптык наборлары, т. б. кенінен пайдаланылады. Курылыс материалындағы бөлшектер бірнеше данадан болады, мұнын өзі алуан түрлі кұрылыстар салуға мүмкіндік береді. Әдемі бояуы, жақсы өңделуі оларды өте-мөте көрікті етіп жібереді. Курылыс ойындарында жай кәдімгі, көбінесе Сюжетті-бейнелі ойын­шыктар да пайдаланылады. Табиғи материалдар да: саз, кум, кар, усак тастар, карағай бүрлеріі камыс, т. т. кенінен қолданылады. Тәрбиешінің максат көздеген, үйретуші жэне бағыт-Құрылыс ойындары- хаушы басшылығы балалардын өнерпаздығымен және "а жмауЛЫҚ белсенділігімен дурыс ұштасқанда ғана курылыс ^ ойындары тәрбиелеуші жэне дамытушы ыкпал жасай алады. Бұл турғыда тәрбиеші мынадай міндеттерді жүзеге асырады: а) балалардын уғымын кенейту жэне олардын назарын кұрылысшы- лардын енбегіне, олар пайдаланатын техникаға аудару; б) курылыс тәсілдеріне үйрету, ойлау дербестігі мен белсенділігін, конструкциялык-творчестволык кабілетін тэрбиелеу жэне дамыту; в) балалардын енбек сүйгіштігін калыптастыру, езара дурыс карым- қатынасын дамыту, оларды тату коллективке біріктіру. «Балалар бакшасындағы тэрбие» программасында сэби топтар үшін ойыншыктармен жүргізілетін курылыс ойындары, курылыс материалы ар­кылы кажетті іс-әрекеттерге үйрету, ен карапайым, бірак айкын да берік іскерлік калыптастыру кезделген. Тәрбиешінің басшылығы ойын ортасын жасау, яғни курылыс материа-1 лын іріктеп алу болып табылады. Балаларға кубиктер, кішкене кірпіштер, призмалар, кейінірек — курастырушы тактайшалар, пластиналар беріледі. Кубиктер мен кірпіштердің үлкендігі сэбилер колымен устай алатындай болуға тиіс. Кол қимылдарынын икемділігі дамығаннан кейін еденде, учаскеде қүрылыстар салу үшін неғұрлым ірі кубтар мен кірпіштер беруге Де болады. Ағаштан жасалған түракты күрылыс материалыныц болғаны дұрыс. Пластмассадан істелген кұрылыс материалы тым женіл, сусып колда турмайды, құрылыста да орнықты емес, сондыктан да олар тез кұлап, балаларды ренжіте береді. Материалдар ойнағысы келгендердін бәріне жететіндей квп болуға тиіс. 2—3 жастағы балалардын ойынында белгілі максат немесе сюжет жок. Сәбилерді материалдык өзі қызыктырады. Олар кішкене кубиктер мен кірпіштерді ажыратады, бір жерден екінші жерге алып барады, қайта жинастырады, бірінің үстіне бірін үйеді, өзінен-өзі көтерілген күрылысты кайта кұлатады. Балалар материалды игеріп жаткан іспетті болады. Тәр-биеші мүндай бастапкы игерудін кыска кезенін күте білуге, бірак ол ке-зенді созып жібермеуге тиіс. Қейбір балалар біраздан сон кубиктерді, кір-піштерді лактырып, бір-біріне тарсылдатып, т. т. жасап, ойынның береке-сін кетіре бастайды, тәрбиеші кұрылыс материалын бүйтіп теріс пайдала-нушылықтың, үйымдаспағандықтын алдын алуы керек. Құрылыс материалымен ойналатын ойынға мазмұнды сипат беру ка­жет. Балаларды коршаған өмір олар үшін әлі тым күрделі. Сондыктан тәрбиеші — 2—3 жастағы сәбйлерге солардын шамасына лайык ойыншык­тарды ұсынады. Ойыншыктарды қатарластыру, орналастыру сәби топтар-дағы кұрылыс ойындарынын мазмүны болып табылады. Балаларды куыр-шактар үшін орындықтар, керуеттер, әтеш пен ат үшін кора, дуал жасауға ынталандырады, сонын негізінде ойындар ұйымдастырады. Кішкене балалардын әлі қүрылыс жөнінде тәжірибесі жок, олардын өзі ештеке сала алмайды. Тәрбиеші оларға жүмыстын түпкі ниетін айтып береді. Мысалы, таныс ойыншықты — кішкентай куыршакты көрсетеді де; куыршак шаршады, енді онын тынығуы үшін кубиктерден оған не істеп беру керек (орындык, керует) деп сүрайды. Сөйтіп, Ьл үш кубиктен колма-кол орындык жасайды. Балалардын әркайсысына <ойын 4—6 сәбиден кү-ралған топпен жүргізіледі) ішіне ойыншыктар — қуыршак, кішкене аю, күрылыс материалдары — екі-үш орындык пен ксрует жасауға жете-тіндей мөлшерде кубиктер, кішкене кірпіштер салынған бір-бір корап жә-шіктен береді. Балалар ойыншыктар мен материалды карап шығады. Со­дан соң тәрбиеші бірге жасауды үсынады, өзі тәсілдер мен әрекеттердін кезектілігін көрсетіп береді, балаларды асыкпауға, кубиктерді ұқыпты коюға үйретеді, балалардын ынтасын көтермелейді, оЛар жақсы жасаса, куаныш білдіреді. Педагог коршаған заттар мен күрылыстарға: бак ішіндегі орындыкка, дуалға, учаскедсгі ойыншық үйлерге, баскыштарға балалардын назарын аударады, көрген нәрселерін кұрылыс ойындарында бейнелеуге ықылас-тандырады. Сәби топтарда балалар көбінесе қатар отырып ойнайды. Тәрбиеші оларды бір-біріне кедергі жасамауға үйретеді, езара игі тілектес карым-катынас калыптастырады, сол негізде сәбилерді 2—3, 3—5 адамнан ша-ғын топ болып ойнауға, өз әрекеттерін үйлестіріп отыруға, бірлесіп жасал-ған нәтижеге куануға баулиды. Естияр топ үшін «Балалар бақшасындағы тэрбие программасында» ба­лалардын күрылыс ойындарына, салынған күрылыстарды сюжетті-рольді ойындарда пайдалануға деген ынтасын одан әрі дамыту, ұсынылған үлгі бойынша ғана емес, балалардын өздері белгілеген такырып бойынша да сала білуге тэрбиелеу, жүмыстың неғұрлым күрделірек тәсілдеріне үйрету көзделеді. 4—5 жастағы балалар сәбилерден гөрі өмірмен көбірек байланысты. Тәрбиешінін басшылығымен олар кұрылыс ойындарында маңындағылар-дан алған кейбір әсерлерін бейнелей алады. Олардын бейнелеудің ен ка­рапайым формалары жөнінде қажетті тәжірибесі, шағын коллектив болып ойнай білу, қүрылыс материалыв өзара бөлісу, ойын әрекеттерін байла-ныстыру, ортак нәтижеге жету кабілеттері бар. Оларға неғүрлым күрдслі күрылыс салуға мүмкіндік туғызатын алуан түрлі кұрылыс материалы: М. П. Агапованын № 2 құрылыс материалы, Ойыншык ғылыми-зерттеу институтының № 4 кұрылыс материалы, Калинин фабрикасы жасап шы-ғарған ірі материал, фанердің, картонный киындылары; құрылыстарды көркемдеуге арналған материал беріледі. Тәрбиеші экскурсияларда, мақсатты серуендер кезінде үйлерге, кеп-Ірлерге, транспорт кұралдарына, көшелерге, коршауларға, т. т. балалар­дын назарын аударады, оларды ғимараттардың әдемілігін көруге, жалпы нәрсені ғана емес, әр түрлі нәрсені байкай білуге, жекелеген бөліктерін саралай білуге үйретеді. Ол кейбір үйлердің биік, көп қабатты, көп тере-зелі, кірме жолдары бар екеніне, енді бір үйлердін екі-үш қабатты екеніне, кейбір көпірлердін кен, екі жағы канатпен коршаулы екеніне, олармен ма­шиналар мен жаяу адамдар жүретініне, ал олардын астымен кемелер өтіп жататынына, баска бір көпірлердін тар, олармен тек кана жаяу адам­дар жүрігіжатканына балалардын назарын аударады. Балалармен бірге транспортты бакылай отырып педагог онын жалпы көрінісі мен жеке бө-ліктеріне шәкірттерінін назарын аударады, ол бөліктердің аткаратын қыз-метін түсіндіреді. 4—5 жастағы балалар көргендерін қүрылыс ойындарында өздігінен бейнелей алмайды. Тәрбиеші күрылыс үлгісін пайдалана отырып, эрбір уйдік қабырға каланатын негізі — ірге тасы болатынын түсіндіреді. Ба­лалармен бірге керекті материал іріктеліп алынады, содан сон балалар педагогтйн басшылығымен ірге тас калайды. Одан әрі кабырға түрғызы-лады, терезелер салынады және т. б. Тәрбиешімен бірге күрылыс салу үстінде мектепке дейінгі балалар үйлерді ғана емес, көпірлерді, машина-ларды, кемелерді, т. т. жасаудың да жалпы негізін үйренеді. Қүрылыс не-гізін менгеру'дәрежесіне карай ол балаларды такырып тандап алуға, кұрылысты жүргізудің жүйелілігін: неден бастау, қалай жалғастыру, не-мен аяктау керек екенін анықтап алуға үйретеді. Балаларды жасалған нэрсені бағалай білуге, оны сюжетті-рольді ойын­да пайдаланудын варианттарын белгілеуге, қажетті өзгертулер мен толык-тырулар ұсынуға ынталандырады. Сонымен, бүл жастағы балалардын кұрылыс ойындарына басшылык олардын коршаған орта жөніндегі әсерлерінін молаюын қамтаМасыз ету­ге, игерген үғымдарды ойында пайдалану мүмкіндігін көздейтін болуға тиіс. Балаларды күрылыс тәсілдеріне үлгі нүсканы пайдалану, кұрылысты тәрбиешімен бірлесіп салу, таныс құрылыс ойындарын кайталап жаттығу жолымён үйреткен жөн. Педагог балалардын кұрылыс ойындарының сю-жеттерін өздігінен тандап алуына әдеппен көмектесуге тиіс. Ересек топ үшін «Балалар бакшасындағы тэрбие программасы» кол­лективен күрылыс ойындарын кенейтуді, балаларды ойынды алдын ала жоспарлай білуге, ойын максатын белгілей білуге, конструкциялық-қуры-лыс іскерліктерін көрнекті үлгі-нүска бойынша ғана емес, эр түрлі куры-лыстардын суреттеріне, фотографияларына карап та колдануға үйретуді көздейді. Ересек жастағы балалардын ойындарына басшылык көбінесе интеллек-туалдык жэне практикалык кызметті үштастыруға бағытталған. Тәрбиеші оларды алдағы ойын әрекеттерін ойластыруға, бірімен-бірін салыстыруға Уйретеді, балалардын тапкырлығын дамытады, жақсы ойластырғандарын көтермелейді, оларды қабылдаған шешімін жүзеге асыруға ынталанды­рады. Мектепке дейінгі ересек балалар үшін алуан түрлі қүрылыс материал-Дары үсынылады. Оларға кайсыбір материалды калай пайдалануды, онын жекелеген боліктерін, блокТарды калай жалрастмруды, күрылысты кайт-кенде жылжымалы, берік, әдемі етуді үйрету керек. Ойын мазмұнынын өрістеуі балалардын коршаған өмірден алған әсер-лерінін байлығына, жаркындығына, айкындығына байланысты. Оларға күрделі кұрылыстарды (үлкен тұрғын үйлерді, вокзалдарды, театрларды, пристаньдарды, т. т.) көрсете отырып, тәрбиеші олардын назарын үйлер-дін жалпы көрінісіне аударады, архитектуралық ерекшеліктерінін өз мақ-сатына үйлесімділігін ашады, жеке бөліктерін саралай білуге үйретеді, синметрияны, контрасты көрсетеді. Мектепке дейінгі балаларды сондай-ақ, бейнелерді (фотографияларды, суреттерді) «оқи білуге», яғни олардағы жалпыны, негізгіні, бөліктерді, т. т. ажырата білуге үйретеді. Көзбен талдау жасау балалардын көрген күрылыстардын ерекшелікте-рін теренірек есте сактап калуына, ол жөнінде үғым калыптастыруына, со­дан сон оны кұрылыс ойынында негіз' ретінде пайдалануына көмектеседі: Ересек топта сөз үлкен маныз алады. Мэселен, кейде қүрылыс ойыны-ның түпкі ниеті мен мазмұнының қайнар көзі тәрбиешінін айтқан әнгімесі болуы мүмкін. Ол балаларға ойыннын максатын, ойын әрекеттерінін жү-йесін, міндеттердіц калай бөлінетінін айтып береді, олардың ойынның түп-кі ниетін талқылауын костап, кызықты ұсыныстарды, сын ескертпелерді колдайды. Бүл балалардын ойлау жэне іздену дербестігін дамытады. Ойынға дүрыс басшылык жэне оған барлық балалардын катысуы олардын ойыннан канағат алуын, оған деген ыкыластык күштілігін, сол аркылы онын ұзақтығын айқындайды. Ересек топтағы балалармен кұрылыс ойь/нынын барысын, оған каты-сушылардың іс-әректтерінін сапасын талқылауға болады, өйткені олар казірдін өзінде кажетті іс-әрекеттерді, жаксырақ орындауға тырысады, лайықты мақтауға қуанады, сын ескертпені ескере алады. Мектепке дайындайтын топтағы балалардын құрылыс ойындарына басшылықта мынаған байланысты елеулі өзгерістер болады: бұл кезенде балалардын одан бұрынғы топтарда үйренгендерініц бәрі жинакталады, корытылады. Мүньщ балалар игерген білімдерге, оларды ойындарда бей­нелеу тәсілдеріне, кұрылыс тәжірибесіне қатысы бар. Мектепке дайындайтын топтағы курылыс ойындары неғүрлым алуан түрлі ниет максаттарымен ерекшеленеді, өйткені балалар арнаулы экскур-сияларда, кинофильмдер көргенде кітаптар аркылы қоршаған өмір күбы-лыстарымен, кұрылыс техникасымен кенірек танысады. Ойында олар ере-ссктердің құрылыс кызметіне жиі еліктейді, сонын өзінде жеке кубылыс-тарды емес, олардын комплексін кайталайды. Мысалы, балалар құрылыс процесін бейнслеген кезде ез міндеттерін бөлісіп алады: біреуі материал тасып әкеледі, апарып береді, екіншілері кабырға тұрғызады, үшіншілері бүкіл жүмысқа басшылык етеді, т. т. Кейде олардын бір бөлігі негізгі , кұрылысқа байланысты көмекші кұрылыстар: асхана, клуб, медициналык пункт т. т. салады. . Мектепке дайындайтын топта балалардын ойындарына тэн ерекшелік-тер ниет-макса/ пен мазмунын неғұрлым толык жэне дэл жүзеге асыры-луы, міндеттер бөлісудің айқын уйымдастырылуы, өзара жауапкершілік болып табылады. Ересек топтағыдан горі мунда курылыс кызметінін өзі де неғұрлым айкынырак корінеді. Егер ойын үшін кандай да болсын зат­тар, ойыншыктар жасау кажет бола калса, балалар ойыннан уакытша шы-ғады, бірак ойын бүзылмайды, өйткені балалар кажет нәрсені істеп болы-сымен ойынға кайтып оралады. Дами түскен енбек іс-әрекеті олардын дене күштеріне, бір нәрсені жасай коюға, өз колымен істеуге детен ынта-ыкыласына сай келеді. Көптеген курылыс ойындары мектеп жасына дейінгі балалардын тану күштарлығын канағаттандыруға бағытталған. Дәлдікке умтылу ойын шарттылығын біршама төмендетуге соктырады. Балалар өздерінін салған кұрылысы шын кұрылыска уксас болса екен дейді. Бейнеленетін шын ку- рылыска ұксастык, аракатыстык, көлемділж, сәнділік, көркемдік, мәнерлі-лік олар үшін дурыс қүрастыру елшемі болып табылады. Мектепке дайындайтын топтағы балалардын ынтасы, олардын мүмкін-діктері курылыс ойындарына басшылык етуге үлкен талаптар кояды. Тэр-биешінін кажетті білімі, техникаға, өнертапкыштыкка ыкыласы болуға тиіс. Алуан түрлі үйлердін, ғимараттардын, курылыс түрлерінін ішінен ол біразын, балалардын шамасы келетіндерін әрі тәрбиелік және үйретушілік ыкпал жасайтындарын ғана тандап алады (мысалы, мәдени-түрмыстык курылыс). Курастыруға үйретуде жазық бейнені (фотографияны, суретті) колемді курылысқа көшірудін зор манызы бар, бұл балаға едәуір талаптар кояды жэне аналитикалық қызметтін дамуына кемектеседі. Мектепке дайындай­тын топта педагог балаларды ойын, соныц ішінде ойын күрамына кіретін құрылыстың да корытындысын талдай білуге үйретеді. Бул балалардын акыл-ойын тәртіптендіреді, оларды курылыс максаты мен процесін онын нэтижесімен салыстыра білуге үйретеді. Сонымен, курылыс ойындарыныц үйретуші жэне тэрбиелеуші ыкпал жасауыныц мацызды шарты балалардыц творчестволык онерпаздығын сактай отырып, ойындарға басшылык ету, балалардын техникаға ықыла-сын дамыту, көрнекі кұралдарды (иллюстрацияларды, фотографияларды, жай ғана техникалык суреттерді) пайдалану, жазык бейнені көлемді қу-рылыска көшіру тәсілдерін үйрету болып табылады. Тәрбиеші курылыс материалын сактауға, оны бала-Қурылыс материалын лардын пайдалануына, олардыц ойнап болған сон ма-сактау жэне оны териалды жинауға катысуына көп кеңіл бөледі. Ірі пайдалану курылыс материалы топ бөлмесінін белгілі, тұрақты орнында сақталады. Болшектер мұкият, орнықты етіп жиналады, әйтпесе абайсыз тиіп кеткенде шашылып, балалардыц бір же-рін жырып кетуі мүмкін. Сэби топтарда балалар тәрбиешінің көмепмен және соныц бақылауымен ғана материалды алады жэне ойнап болғаннан кейін жинайды. Мектепке дейінгі ересек балалар ірі курылыс материалын сактау тәртібін жаксы білуге жэне оны оздігінен жинайтын болуға тиіс Орташа мөлшердегі материал ойнау үшін балалардын өздері ала ала-тындай болуы үшін сореніц ашық текшелерінде сакталады. Сәбилерге арналған ұсак курылыс материалын бәрінен гері тайыз жәшіктерде сак-таган жаксы, сонда барлык бөлшектер көрініп жатады әрі алуға оцай болады. Ересек топтарда ұсак материал неғурлым терецірек ағаш жәшік-терде сакталады, онда бірнеше катар етіп уқыпты түрде жиналады. Тәрбиеші балаларды курылыс материалын сактау тәртібімен таныс-тырады, оған укыпты карауға, оны ойындарда өздігінен пайдалана білуге үйретеді. Мектепке дейінгі балалар барлык талаптарды бірден игеріп кетпейді. Педагог оларды қажетті тәртіпті сактауға үйретеді, оның талаптарын ду­рыс орындағандарды мақтап, ойнап болған соң олардыц материалды ка­лай жинағанын тексереді, оларға комектеседі. Тәрбиеші курылыс материа­лын сақтау мен пайдалану ережелерін бузуға жол беруге болмайтынын түсіндіреді, тиісті тәртіп орнатылуын коймастан талап етеді. Балалар бакшасында курылыс ойындары үшін күры-Табнғи материалмен лыс маТериалдары ғана емес, табиғи материалдар ойымаоыТэ'не"0 *а: қаР- СУ> КҰМ- майда тастаР' бртактар, карағай оларғТ б"сш*лык бүрлері, қамыстар, т. с. с. кенінен пайдаланы- жасау лады. Кум жактауы бар арнаулы жәшікке салынады, оа-лалар оныц үстіне ойыншыктарын кояды. Сәбилерге ойнау үшін әдетте калыпшалар мен кішкене калакшалар, құмға тығып қоятын тығырығы бар ойыншыктар беріледі. Құм шашылып калмауы үшін учаскедегі күм сақтаулы жердіқ айнала-сын коршап кояды; құм салынған жәшік түнге карай жэне балалар ой-намайтын кезде кұмның лас болмауы жэне сонымен бірге жел қакпауы үшін тормен жабылады. Ересек балалар қүмнан төбешік, тоннель, өзеннін арнасын жасап, то-рандар, саркырамалар, камалдар соғады. Мүндай ойындармен балалар табиғи жағдайда: жағажайда, өзеннін, көлдін жағасында неғүрлым кү-мартып ойнайды. Мүнда үлкен кецістікті пайдалануға мүмкіндік болады. Кармен ойнаған кезде сәби балалар оны кішкене күректермен ауда-рыстырады, түрлі түсті мұздарды (алдын ала әзірлеп қойған) жолмен сүй-ретіп, төбешік жасайды. Мектеп жасына дейінгі ересектер кардан үйлер, камалдар, пароходтар, қайыктар, көпірлер жасайды, учаскені мүз, кардан жасалған мүсіндермен безендіреді. Тәрбиеші оларға кардан күрылысты әр түрлі тәсілдермен (нығыздалған домалак кардан, кардан жасалған кірпіштерден) жасауды үйретеді, инициатива, тапкырлық керсетуге ынта­ландырады. Кармен ойнауды мадақтай отырып, ол балалардын тоцып кал­мауы үшін жеткілікті кимылдауын кадағалайды, сонымен бірге терлеп калмасы үшін шамадан тыс катты кимылдауға да жол бермейді. Тәрбиеші балаларға майда тастардан жолға, аланға өрнек салуды үй-ретеді: «өрнек үшін үлгі нүсқа беруге, еюжетін, тастарды төсеу тәсілін үсынуға болады. Мүндай ойындар кецістікті бағдарлау кабілетін дамыту жоне аныктау үшін пайдалы. Ересек балалар тәрбиешініц басшылығымен карағай бүрлерінен кішкене адамдар, акдар жасайды, оларға арнап бү-тактардан, қамыстан кұрылыстар салады. Сонымен, кұрылыс ойындары дұрыс басшылык еткен жағдайда тэрбие- леу мен үйретудіц маңызды күралы болып табылады. Олар балалардын қоршаған өмір қүбылыстарын творчестволықпен бейнелеу қабілетін, тех- никаға, конструкциялық ойға ықыласын көркемдік талғамын дамытады, езара достык карым-катынасын калыптастырады. \ п Дидактикалык ойын сонымен бірге кішкене балаларға о^ьшдардын* мейл'нше тән окыту формасы болып табылады. Онын өзіндік а?ғ.ы тегі оиынды өлеңмен, қимылмен ұштастыру не- ерекшеліктері гізінде көп нәрсеге үйрететін ойындар жасаған халық педагогикасында жатыр. Күлдіргіштерде, ойын өлең-дерде, «Алақай-ау, алакай», «Ала канат сауыскан», саусақ санау, ойын­дарында анасы баласыныц назарын қоршаған заттарға аударады, солар­дын аттарын атайды. Дидактикалык ойында балалардыц ойын әрекетіне тән құрылым эле-менттерініц (бөлімдерінің) бәрі: ой-ниет (міндет), мазмұн, ойын әрекетте-рі, ереже, нәтиже бар. Бірак олар біршама баска формада көрінеді және мектеп жасына дейінгі балаларды тэрбиелеу мен окытуда дидактикалык ойыннын ерекше ролінен туындайды. Дидактикалык міндеттіц болуы ойыннын окыту сипатын, оныц мазму-ны балалардыц танымдык әрекетін дамытуға бағытталғанын атап көрсе-теді. Сабақта міндеттің тікелей қойылуынан өзгеше дидактикалык ойында ол баланың өзінің ойынлык міндеті ретінде де туады. Дидактикалык ойын­нын зор манызы балалардын дербестігін жэне ойлау мен сөйлеу белсенді-ліпн дамытатындығында. Мысалы, «Сикырлы қалпактың сырын ашайык» деген ойында ересек-тертобы тәрбиеші балаларды зат туралы айта білуге үйрету, олардыц жүиелі сөилеу қабілетін дамыту міндетін алға кояды. Ойын міндеті — калпактың астында не бар екенін білу. Бала дүрыс тапса мадактау значо-ғын алады. Педагог ойынға қатысушы ретінде бірінші қалпакты көтеріп, онын астындағы ойыишык (мысалы, матрёшка) туралы айтып береді, оны сипаттаудыц үлгісін көрсетеді. Егер ойнаушы бала олай сипаттауға ки-налса немесе белгілерін аз көрсетсе, тэрбиеші оған: «Вова көтерген кал-пак, Вова калпактыц жасырған заты туралы аз айтты»,— деп козғау салады. Ойын міндеті кейде ойын атынын өзінен көрінш түрады: «Ғажайып дор-банын ішінде не бар екенін білейік», «Кім қай үйде турады», т. с. с. Ойын әрекеттері арқылы ойынға ықылас, ойын міндетін орындау тілегі күшейе түседі. Ол әрекеттер неғұрлым алуан түрлі, мазмүндырак болса, ойыннын өзі балалар үшін соғұрлым қызықты болып, танымдык жэне ойын міндет-тері соғұрлым жаксы шешіледі. Ойын әрекеттеріне балаларды үйрету керек. Тек сол жағдайда ғана ойын окыту сипатына иеленіп мазмүнды болады. Ойын әрекеттеріне үйре-ту ойында алдымен байкап көру, әрекеттің өзін көрсету, образды ашып беру, т. б. арқылы жүзеге асырылады. Ойын әрекеттері үнемі көрінетін сипатта бола бермейді. Бүл —максат-ты түрде бағытталған түйсіну, байкау, салыстыру процесінде білінетін ой әрскеттері, кейде бұрын игергенді еске салу, ойлану. Өзінік күрделілігі жағынан бүлар алуан түрлі жэне танымдык мазмүны мен ойын міндетте-рінін дәрежесіне, балалардыц жас ерекшеліктеріне байланысты болады. Сэби балалардын ойындарында ойын әрекеттері оған катысушылардыц бәрі үшін бірдей. Мысалы, «Шарды қакпаға домалат» ойынында дидакти­калык міндет балаларды кимыл икемділігіне үйрету, кеңістікте бағдар-лауын дамыту (алые, жакын жэне т. б.) болып табылады. Балалар үшін ойын міндеті — белгілі кашықтыктан шарикті қакпаға оған ілінген коны-рауларды сылдыратып өтетіндей етіп домалату. Балаларды топқа бөлген кезде немесе рольдер болған ретте ойын әре-кеттері әр түрлі. Мысалы, «магазин» ойынында сатып алушылардың ойын әрекеттері сатушыдан өзгеше, жүмбақты айту мен шешу ойынында жұм-бакты айтушы мен шсшушінің ойын әрекеттері түрліше жэне т. б. Ойын эрекеттерініц көлемі де эр түрлі. Төменгі топтарда — бұл көбіне-се (бір-екі рет) қайталанатын әрекеттер болса, жоғарғы топтарда — бес-алты рет кайталанады. Спорт сипатындағы ойындарда мектепке дейінгі ересек балалардын ойын әрекеттерінік ен басынан-ак уақыты бөлініп, жү-йелі жүзеге асырылады. Кейінірек, оны игерген сон, балалар мақсатты түрде, дәл, жылдам, үйлесімді кимылдайтын болады жэне ойын міндетін машыктанған қаркынмен орындайды. Дидактикалык ойын элементтерінін бірі — ережелер. Ережелер оқыту міндеті мен ойын мазмүнына карай белгіленеді және, өз тарапынан, ойын әрекеттерінік сипаты мен тәсілін белгілейді, балалардын мінез-күлқын, тәрбиеші мен балалардын өзара қарым-катынасын үйымдастырады және бағыттайды. Ережелердің көмегімен ол балалардын өзгеріп тұратын жағ-дайын бағдарлау, тікелей өз талабын тежей білу, эмоциялық-еріктік күш жүмсау кабілетін калыптастырады. Осынын нәтижесінде өз қимылын бас-кара білу, оны баска ойнаушылардың іс-әрекетімен үйлестіру қабілеті да­миды. Ойын ережелерінін үйретуші, үйымдастырушы және тәртіптендіруші сипаты бар. Үйретуші ережелер балаларға не істеу, калай істеу керек екенін ашып беруге көмектеседі; олар ойын әрекеттерімен үйлес болады, оныц ролін күшейтеді, орындау тәсілін анықтайды; ұйымдастырушы ере­желер ойынныц тәртібін, жүйелілігін жэне балалардын ойындағы қарым-катынасын белгілейді; тәртіптеуші ережелер нені жэне неге істеуге бол-«аитынын ескертеді. . Тәрбиеші ережелерді абайлап пайдалануға, олармен ойынды тоғытып іоермеуге, тек қажеттілерін ғана колдануға тиіс. Көп ережені енгізу, ба- лалардың оларды амалсыз орындауы теріс нәтижелерге соқтырады. Ша-мадан тыс тәртіптендіру балалардын. ойынға ықыласын т.өмендетеді, тіпті ойынды бұзып та жібереді, ал кейде ережені орындамас үшін қулық жа-сауға итермелейді. Ережені еске салудын немесе қосымша ереже енгізудің кажеті жоқ кездер де болады. Ойын әрекеттерін сәл ғана өзгертіп, сол арқылы ойын барысын тұзетіп жіберсе, жетіп жатыр. Мысал келтірейік. «Магазин» ойынында (ересектер тобы) тұсіндіргіш сөздерді, дамыту және кағаздың касиеті жайлы білімді баянды ету жөнінде дидактикалык міндет алға койылған еді. Балалар тек қағаздан жасалған ойыншыктар сатып алуға, соның өзінде онын қандай материалдан жасалғанын және неге оны тек кана содан жасауға болатынын міндетті түрде айтуға тиіс болды. Магазин сөресінде ақ резеңке қоян бар екен. Мила оны алды да, сол аркылы тек кана кағаз ойыншык сатып алу керек деген ойын ереже-сін бұзды. Не ереженің бұзылғанын айтуға, не қосымша ереже енгізуге болатын еді. Бірақ бұған байланысты ойын барысының бұзылуы, кызды ренжітіп алу каупі туды. Тәрбиеші жылы шыраймен: «Сен коян сатып алдың, енді онын кандай материалдан жасалғанын жэне оны неге тек сол материалдан жасауға болатынын айтсан, ол үшін кәрзекке сатып аласың», — деді. Тәрбиеші белгілейтін ойын ережелерін балалар бірте-бірте меңгереді. Соларды бағдарлай отырып, олар өзінің және жолдастарының ойын үстін-дегі әрекеттерініц, карым-қатынастарының дұрыстығын бағалайды. Ере-женіц бұзылуына наразылық білдіргенде балалар: «Ол ереже бойынша ойнап тұрған жоқ»,— дейді. Дидактикалык ойынның нәтижесі — кандай жолмен болсын әйтәуір ұтып шығу емес, балалардын білімді игеруде, ақыл-ой кызметін дамыту-да, өзара қарым-қатынас жасауда жеткен жетістіктері дәрежесінің көрсеткіші. Ойын міндеттері, әрекеттері, ережелері, нәтижесі езара байланысты, сондыктан осы кұрамдас бөліктердін тіпті біреуінін жоқтығы да ойынның тұтастығын бұзады, оның тәрбиелеуші және үйретүші ықпалын төменде-теді. Дидактикалык Дидактикалык ойындарда балалардын алдына кан-ойындардың дай да бір міндеттер койылады, оларды шешу үшін педагогикалык назарды жұмылдыру, ерікті зейін кою, ой күшін жұм-құндылығы сау_ ережені ой елегінен откізе білу, ісгәрекеттердіц жүйелілігі, киыншылыктарды жою керек болады. Олар мектеп жасына дейінгі балалардын түйсіну жэне кабылдау қабілетін дамытуға, ұғымда-рын қалыптастыруға, білім меңгеруіне кемектеседі. Бүл ойындар балалар­ды кандай да бір ой міндеті мен практикалык міндетті шешудін алуан түрлі үнемді жэне ұтымды тәсілдеріне үйретуге мүмкіндік береді. Олар­дын дамытушы ролі — міне, осында. А. В. Запорожец дидактикалык ойындардын ролін бағалай келіп, бы­лай деп жазады: «Біз дидактикалык ойын жекелеген білімдер мен іскер-ліктерді игерудің формасы ғана болып коймай, сонымен бірге баланың жалпы дамуына көмектесетін, оның қабілеттерін қалыптастыруға кызмет ететін болуына жетуіміз кажет»1. Дидактикалык ойын адамгершілік тэрбие міндеттерін шешуге, бала­лардыц көпшілдігін дамытуға көмектеседі. Тәрбиеші балаларды олармен бірге ойнай білу, өз мінез-кұлқын реттеу, әділ жэне адал болу, кешірімді жэне талапшыл болу қажет етілетін жағдайға қояды. Дидактикалык ойындарға ойдағыдай басшылык жа-дидактвкалық сау алдымен ойыннын программалык мазмунын тан-ылык^жасаү дап алУД-ы жәнс ойластыруды, міндеттерді айкын бел-басш к у гілеуд^ 0Ныц тутас тэрбие процесіндегі орны мен ролін, баска ойындармен жэне үйрету формаларымен озара байланысын анык-тауды коздейді. Басшылык балалардын таным белсенділігін, дербестігі мен инициативасын дамытуға жэне кетермелеуге, олардыц ойын міндетте-рін шешудіц түрлі тәсілдерін колдана білетін болуына бағытталуы тиіс, ойынға қатысушылардыц арасында ізгі катынастарды, жолдастарына кө-мектесуге әзір туруды камтамасыз етуі керек. Кішкене балалар ойыншыктармен, заттармен, материалдармен ойнау процесінде оларды токылдатуға, орнын ауыстыруға, кайта жинауға, кұ-рамдас боліктерге белуге (алмалы-салмалы ойыншыктарды), қайтадан курастыруға, т. т. мүмкіндік алатын болуға тиіс. Алайда олар бір әрекет-ті бірнеше рет қайталай беретін болғандықтан, тәрбиеші балалардыц ойы­нын бірте-бірте неғурлым жоғары сатыға көтеруі керек. Мысалы, «балаларға сакиналарды келеміне карай ажыратуды үйрету» жөніндегі дидактикалык міндет: «Мұнараны дурыс жина» дейтін ойын тапсырмасы аркылы жүзеге асырылады. Балалардыц қайткенде дурыс бо­латынын білуге ынтасы туады. Әрекеттің тәсілін корсету сонымен бір мез-гілде ойын әрекетін дамытуды жэне жаца ойын ережесін енгізуді камтиды. Сакиналардыц бірінен соц бірін іріктеп, негізге кигізе отырып, тәрбиеші ойын әрекетінін накты үлгісін корсетеді. Ол кигізілген сақиналарды си-пап өтіп, мунараның әдемі, теп-тегіс болғанына, демек оныц дұрыс жинал-ғанына балалардыц назарын аударады. Сол аркылы педагог жана ойын әрекетін — мұнараныц дұрыс жиналғандығын тексеруді накты көрсетеді жэне балаларға енді өздеріц жасаңдар деп усынады. Неғұрлым ересек (естияр жэне одан жоғары топтардағы) балалардын дидиактикалык ойындарға ынтасын дамыту, ойын кызметін калыптасты­ру былай жүргізіледі: тэрбиеші олардыц алдына күрделенген міндет коя­ды, ойын эрекеттерін айтуға асықпайды. Олардыц ойын кызметі неғурлым саналы бола бастайды, көбінесе ойын процесініц өзіне емес, нәтижеге жетуге бағытталады. Алайда ересек топтарда да ойынга басшылык бала­лардыц тністі эмоциялык көңіл күйі, еркіндігі сакталатындай, олар ойын­га қатысудан куаныш алатындай, қойылған міндетті шешуден канағат сезінетіндей етіп жасалуға тиіс. Әрбір топта тәрбиеші ойыннын мазмунына, дидактикалык міндеттері-не, ойын әрекеттері мен ережелеріне карай күрделене түсетін ойындардын жүйелілігін белгілейді. Жекелеген, окшауланған ойындар өте кызык бо­луы мүмкін, бірақ оларды жүйеден тыс пайдалану аркылы үйретуші жэне дамытушы нэтижеге жетугё болмайды, Сондықтан сабақтағы жэне дидак­тикалык ойындағы үйретудің езара байланыс қимылын айқын белгілеу керек. Жас балалар үшін дидактикалык ойын окытудыц ец колайлы форма­сы болып табылады. Алайда екі, әсіресе үш жастан-ак сәбилерді корша-ған ортаныц көптеген заттары мен кубылыстары еліктіре бастайды, ана тілін интенсивті үйрену басталады. Өз емірінің үшінші жасындағы бала­лардыц таным талабын қанағатгандыру, олардыц тілін дамыту дидакти­калык ойындарды білімніц, іскерліктін, дағдынын белгілі бір программа-сына сэйкес жүзеге асырылатын максат койып окытумен үштастыруды та­лап етеді. Оку үстінде оку тәсілдері де: ерікті зейін қою, бакылай, карай *әне кере білу, тәрбиешінің нұскауларын тыцдай және есіте білу жэне олапды орындау ойындағыдан гөрі ойдағыдай калыптасады. Ересек жэне мектепке дайындайтын топтарда окыту да дидактикалык ындар да үйретумен тікелей байланысты, бірак булардың аракатынасы. әсіресе мектепке дайындайтын. топта өзгереді: бастысы окыту болып табы­лады, балалар онда жүйелі білім алады, оку іс-әрекетінің карапайым фор-ыаларын меқгереді. Дидактикалык ойында көрнекілікті, тәрбиешініқ сөзін, балалардын өз әрекеттерін ойыншыктармен, ойын құралдарымен, заттармен, суреттермен, т. т. дурыс уштастыру кажет екенін ескеру керек. Көрнекілікке мыналар жатады: 1) балалар ойнайтын жэне ойыннын материалдык орталығы бо­лып табылатын заттар; 2) заттарды жэне олармен не істеу керек екенін' бейнелейтін, заттардың неге арналғанын, негізгі белгілерін, материалдар-дын қасиетін айқын көрсететін картииалар; 3) ойын әрекеттерін және ойын ережелерін орындауды накты көрсету және сөзбен түсіндіру. Дидактикалык ойындардын мынадай арнаулы типтері жасалған: сурет лотосы сиякты суретпен ойнау, тақырыптык сериялы суреттері бар доми­но жэне т. б. Ойын әрекеттерін әуелі тәрбиешінің көрсетіп беруі, сын жүрісі, мадактау, бакылау значоктары, жетондар, фишкалар — осыныц бэрі де ойынды үйымдастыру және оған басшылык ету ушін пайдаланы-латын көрнекі күралдар корына жатады. Сөзбен түсіндіру, көрсету аркылы тәрбиеші балалардын зейінін бағыт-тайды, тәртіптейді, олардын уғымын аныктайды, тәжірибесін кенейтеді. Онын сөзі балалардын сөздігін байытуға, үйренудін алуан түрлі формала-рын игеруге көмектеседі, ойын әрекеттерін жетілдіруге жәрдемдеседі. Ег-жей-тегжейлі және көп сөзді тұсіндірулер, жиі-жиі ескерту, тіпті ойынды түзету ниетімен болса да кателіктерді қайта-кайта көрсете беру мүлдем кажет емес. Бұл сскілді түсіндірулер мен ескертулер ойын әрекетінін жан-ды желісін үзеді де, балалардын ойынға ыкыласы жойылады. Ойынға басшылык жасай отырып тәрбиеші мектеп жасына дейінгі ба­лаларга ыкпал етудің алуан түрлі амалдарын пайдаланады. Мысалы, ойынға тікелей катысушы бола түрып, ол балаларға білдірмей ойынға ба-гыт бсреді, олардың инициативасын колдайды, ойыи қызығына солармен бірге куанады. Кейде педагог қызык бір окиға туралы әнгіме айтып бере­ди ойынга лайық көніл күй туғызады да, ойын барысында сол калыпты сактап отырады. Онын ойынға катыспауына да болады, бірак шебер де сергек режиссер сиякты, ойыннын дербес сипатын сактап жэне корғай отырып, ойын әрекетінің дамуына, ережелердін орындалуына басшылык етеді жэне балаларға сездірместен оларды белгілі нәтижеге жетелейді. Балалар іс-әрекетін колдап жэне қозғау сала отырып педагог мүны көбі-несе тікелей емес, жанама түрде жасайды: тан қалады, қалжындайды, ойыннын алуан турлі үрымтал жайттарын пайдаланады, т. с. с. Бір жағынан, үйрету сәттерін күшейтіп жіберіп, ойын бастамасын әлсі-ретіп алу, дидактикалык ойынға оку сипатын беру, ал екінші жағынан, ойын қызығына түсіп, окыту міндеттерінен алыстап кету каупі бар екенін есте үстау керек. Ойыннын дамуын көп жағынан балалардын ақыл-ой белсенділігінін каркыны, олардың ойын әрекеттерін азды-көпті ойдағыдай орындауы, ере-желерді игеру дәрежесі, олардын эмоциялык әсерленуі, ойынға еліктеу дэрежесі шешеді. Жана мазмүнды, ойын әрекеттерін, ережелерін игеру жэ­не ойынды бастау кезекінде онын карқыны, әрине, неғурлым баяу болады. Кейін ойын өрістеп, балалар қызырына түскен кезде, онын карқыны шап-шандайды. Ойыннын аяғына карай эмоциялык өрлеу төмендегендей болып, ойынныц каркыны қайтадан баяулайды. Ойын қарқынын тым баяулатып жіберуге де, орынсыз шапшандатуға да болмайды. Шапшанда-тылған каркын кейде балаларды састырып, солқылдактық туғызады, ойын әрекеттерін уактылы орындамауға, ойын ережелерін бүзуға соктырады. Мектеп жасына дейінгі балалар ойынға беріліп үлгірмей, тым қызынып кетеді. Шамадан тыс тәптіштеп түсіндіріп, ұсак-түйек көп ескертулер бе-рілсе, ойыннын каркыны баяулайды. Бүл мынаған соктырады; ойын эре-кеттері алыстап кеткендей болады, ережелер уақтылы енгізілмейді де, ба­лалар оны басшылыкка ала алмай калады, ережені бузады, кате жібереді. Олар тез шаршайды, бір сарындылык эмоциялык ерлеуді төмендетеді. Дидактикалык ойынға басшылык жасай отырып, педагог балаларды үйымдастырудың алуан түрлі формасын пайдаланады. Егер олармен неме­се олардыц бір-бірімен тығыз байланыс жасауы кажет болса, мектеп жа­сына дейінгі балаларды шенбер немесе жартылай шенбер етіп койылған орындықтарға отырғызып, педагогтыц өзі ортаға отырады. Кейде балалар эр жерге жайғасатын топтарға бөлінеді немесе егер олар саяхат жасайтын болса, топ бөлмесінен шығып кетеді. Балалар кішкене стол басында оты-ратын үйымдастыру формасы да пайдаланылады. Дидактикалык ойында балалардын көрсеткен инициативасына, сурак-тарына, ұсыныстарына байланысты ойыннын түпкі ойын кенеттен кекейтіп жэне байытып жіберуге мүмкіндік бар. Ойынды белгіленген уакыт ішінде өткізу — үлкен өнер. Тәрбиеші уакытты бәрінен бұрын өзінін түсіндірме-лерін қысқарту есебінен ұтады. Суреттеулердін, әцгімелердін, репликалар-дын қыскалығы, айкындығы, ойыннын ойдағыдай дамуынын және алға койылған міндеттін орындалуының шарты болып табылады. Ойынды аяктай келе педагог балалардын оны жалғастыруға ыкыласын туғызуға, келесі ойыннын одан да кызык болатынын сездіруге тиіс. Әдетте ол: «Келесі жолы бүдан да жаксы ойнайтын боламыз» немесе «Жана ойын бүдан да кызык болады»,— дейді. Тәрбиеші балаларға таныс ойын вари-анттарын талдап, жаца — пайдалы әрі кызыкты ойындар жасайды. Дидактикалык ойын окыту формаларыныц бірі ретінде режимде окуға бөлінген уакыт кезінде өткізіледі. Окытудың бұл екі формасыныц арасын-дағы арақатынасты дұрыс белгілеу олардыц өзара байланысын және бір-тутас педагогикалык процестегі орнын аныктау мацызды. Дидактикалык ойындар кейде окудың алдынан өткізіледі; мүндағы максат — сабактыц мазмүны болатын нәрсеге балалардын ынтасын туғызу. Балалар іс-әреке-тінің дербестігін күшейту, ойын әрекетінде игерілген нәрсені колдануды ұйымдастыру, қорытынды шығару, оку сағаттарында өткен материалды корыту кажет болған кезде ойыи мен оку кезектесуі мүмкін. Дидактикалык ойындар топ бөлмесінде, залда, учаскеде, орманда, да- лада, т. т. жерлерде өткізіледі. СЬл аркылы балалардын неғүрлым аукым- ды кимыл белсенділігі, алуан түрлі эсер алуы, тікелей әсерленуі жэне бір- бірімен араласуы камтамасыз етіледі. Ойыншыктармен Дидактикалык ойынның орталығы ойыншыктар мен жэне ойын-курал- ойын кұралдары болып табылады. Педагог осы мак- дарымен ойналатын сатпен ойыншыктар, суреттер, түрлі заттар тандап ойындар алып, оларды белгілі жерде сақтауға тиіс. Е. И. Тихе- ева әрбір балалар бакшасында дидактикалык тұрғыдан жабдықталған куыршак, оның күнделікті тұтынуына керекті барлық заттардың комплек-тілері болсын деп үсынды. Ойын кезінде топтағы барлык балалар оны көруі үшін куыршактыц бойы 40—50 см болуға тиіс. Оныц күнделікті тү-тынуына мына заттар жатады: jiepf^ белье: күндізгі көйлектер, кішкене шалбарлар, колготкалар, носки- б) көйлектер: фланель, сәтен, жібек; алжапқыштар; кыстык, маусым- лы, жазғы пальтолар, шанғы костюмы; в) бас киімдер: бөрік, панама, қалпак, орамал; г) аяк киім: етік, туфельки, сандал, жұмсақ тапочки; д) тесек жэне ас үй бельёсы, матрац, жастық, көрпе, ак жайма, сейсеп, жастық тыс, сүлгі орамал, дастаркан, салфетка. Осы заттардын бәрі тұрлі түсті және тиісті ренкі (қызыл, сары, жасыл, ашык, жасыл, т. б.), сапасы әр түрлі материалдан (жүка, жүмсак, калын, жалтыр, күнгірт) жасалған болуға, ал түймеліктер, түймелер, ілміштер, баулар өзінін максатына лайық жэне бала колынын шамасы келетіндей болуға тиіс. Түстердіц алуан түрлілігі балаларға сенсорлық тэрбие беру жоне олардын тілін дамыту мақсатында куыршақпен ойнауды пайдалану үшін мол мүмкіндіктер береді. Әсемдеудін карапайымдылығы мен орын-дылығы балалардыц эстетикалык талғамын тәрбиелейді, қүралдардыц колайлылығы заттармен жасалатын алуан түрлі әрекеттерді жетілдіруге, дербестікті дамытуға көмектеседі. Ойынға куыршактан баска, транспортты, жануарларды, қүстарды, ыдыс-аяқтарды, т. т. бейнелейтін баска да көптеген ойыншыктар енгізіле-ді. Бүл ойыншыктар «Ғажайып дорба» ойынынын, «Магазин» ойынынын, жүмбақ жасыру ойыныныц міндетті жабдықтары болып табылады, олар сипаттамасына карай кандай ойыншық туралы сез болып түрғанын табу, кайсыбір белгісіне карай ойыншыкты іріктеп алу керек болған кезде пай­даланылады. Сондай-ақ алуан түрлі техникалык ойыншыктар мен техни­калык куралдарды: аллоскоп, кино, телевизор, магнитофон, проигрыватель жэне т. б. пайдалану кажет. Бүлардыц бәрі де осы заманғы баланыц та-лаптарына сай келеді, ойынды неғүрлым жогары дәрежеге көтереді, ере-желер мен ойын әрекеттерін түрлендіреді жэне педагогтын дидактикалык міндеттерді ойдағыдай шешуіне көмектеседі. Ауызша айтылатын ойындар деп аталатын*көптеген ойындар ойыншык­тар мен материалдарсыз жүргізіледі. Олар сөздер мен балалардыц озде-рінде бар>'ұғымдарды.пайдалануға негізделген. Бұлар—жумбак жасыру, карсы кою, классификациялау ойындары жэне баскалар. Сонымен, дидактикалык ойынга басшылық дидактикалык міндеттер-ді — таным мазмүнын дүрыс белгілеуде; ойын міндеттерін белгілеп, солар аркылы дидактикалык міндеттерді жүзеге асыруда; ойын әрекеттері мен ережелерін ойластыруда, үйрету нәтижелерін алдын ала коріп білуде. Стол үстінде Стол үстінде ойналатын ойындарға лото, домино си- ойналатын якты сурет типтес алуан түрлі ойын кұралдары, такы- ойын куралдар рыптык ойындар («Қайда не өседі», «Бұл кай кезде болады?», «Бүл кімге керек?», т. б.); қимыл белсенділігін, ептілікті, т. т. талап ететін ойындар («Ұшатын калпактар», «Каздыц балапаны», «Ны-санаға тигіз», т. б.); мозаика типтес ойындар жатады. Бул ойындардын бә-рініц де куыршақтармен ойналатын ойындардан айырмашылығы — әдетте. бүлар стол басында откізіледі, 2—4 серіктіц болуын талап етеді. Қағазға Ласылган стол үстінде ойналатын ойындар балалардын ой-ерісін кецейте-ді, ангаргыштыгын, жолдастарының іс-әрекетіне ыкыласын, ойынныц өз-гсрген жагдайында багдарлағыштығын, оз жүрісінің нәтижелерін алдын ала көре білуін дамытады. Ойынға қатысу шыдамдылыкты, ережелерді катаң орындауды талап етеді жэне балаларды көп қуанышқа бөлейді. Сәбилерге мазмүны түсінікті ойындар керек. Лото карточкаларында, жүптас суреттерде, калқа кітапшаларда ойыншыктардыц, күнделікті туты-натын заттардыц, транспорттык ен карапайым түрлерінің, овощтардыц, жемістердіц бейнесі салынады. Негізгі картаға сай келетін жүп суреттерді іріктеп алу, бейнеленген заттарды атау, оныц кандай да бір қасиетін ай­тып беру балалардыц создік қорын, кыскаша түсіндірме сөйлеу тілін (ал-ма кызыл, сәбіз сарғылт, жүйекте оседі) дамытуға көмектеседі. Сэбилер үшін «Ку-ку-ре-ку» (авторы В. М. Федяевская), типтес ойындар «Сәбилер-гс базарлық» ойыны (авторы Н. Р. Эйгес) кызыкты. Ересек топтағы балалар үшін кағазға басылған стол үстінде ойнала­тын ойындар кызыкты келеді, оларда табиғат күбылыстары, транспорттын алуан түрлері (Кім неге мінеді, немен жүзеді, немен үшады?) бейнелен- ген, ертегілердіц («Пушкин ертегілері», «Батылдар мен ептілер», т. б.) ка-һармандары кимыл көрсетеді. Осы жэне осыған үксас ойындар балалар-дан сабактарда, экскурсиялар кезіндегі бакылаулардан алынған білімдер-ді есте сактауды және қолдануды талап етеді. Ересек балалар үшін мазмұнында, ойын эрекеттері мен ережелерінде ептілік, дэлдік, шапшан-дык, тапкырлык жарысыныц элементтері бар ойындар да бағалы жэне кы­зыкты келеді. («Стол үстінде сакина лактыру», «Стол үстіндегі кегльдер», «Зырылдауық», «Ермек ойыны» жэне т. б.). Әрбір балалар бакшасында мейлінше алуан түрлі ойындардын жинағы болуға жэне оз бетінше әре-кеттенуге бөлінген уакыт кезінде балалардыц оларды еркін пайдалануы үшін жағдай жасалуга тиіс. Ермек ойындары ерекше топ курайды. Оларда айрыкша, окыс, күлдіргі нәрсеніц элементтері айкын көрініп тұрады, әзіл-оспак, зілсіз калжыц бо­лады. Олардыц негізгі максаты — балаларды көнілдендіру күлдіру, куа-нышка болеу. Коптеген ойындардын мазмуны мен ережесі ойын әрекетін не шапшан жасауды, не кейінірек жасауды талап етеді. Олардың бірі тез, көбінесе күтпеген кимыл туғызса, енді біреулері балаларды ерік күшін жумсауға үйретеді. Ермек ойындарға «Көжекті үста», «Қоцыраулы коз жумбак» (дыбыска карай бағытын аныктау), «Суретті кім бурын жинар екен» (қимыл үйлестігі), т. б. сиякты белгілі ойындар жатады. _ . Қимыл ойындары алдымен балаға дене тәрбиесін беру кимьи ойындары КҰРЗЛЫ- Олар балалардын қозғалысын жүгіру, секіру, ормелеу, лақтыру, қағып алу, т. т. жаттыктыруға, да-мытуға және жетілдіруге мүмкіндік береді. Алуан түрлі кимылдар ірі жэ­не майда бұлшык еттердіц белсенді әрекеттенуін талап етеді, зат алмасу-дын, қан айналысынык, тыныс алудыц жаксы болуына, яғни организмнін тіршілік әрекетінін артуына комектеседі. Қимыл ойындары баланын нервтік-психикалық дамуына, жеке басы-ныц аса манызды сапаларыныц калыптасуына да үлкен эсер етеді. Олар онды эмоция туғызады, тежеу процестерін дамытады: ойын барысында балалардыц бір сигналдарға кимылмен жауап катып, екінші бір сигнал-дарда кимыл жасаудан тартынуына тура келеді. Бұл ойындарда баланын еркі, тапқырлығы, батылдығы, реакция шапшандығы т. т. дамиды. Ойын­дары бірлескен іс-әрекеттер балаларды жақындастырады, қиыншылыкты жецу жэне табыска жету оларды куанышқа бөлейді. Ережелі кимыл ойындарыныц кайнар көзі халыктык ойындар болып табылады, оларға түпкі ойдыц айкындығы, мазмүндылык, карапайымды-лық, қызғылықтылык тән келеді. Ойын мазмуны оныц қурамына енетін қимылдармен анықталады. «Ба­лалар бақшасындағы тэрбие программасында» балалардыц эр жастағы топ үшін қимыл ойындары көзделген, оларда эр түрлі кимылдар: жүгіру, секіру, ермелеу, т. т. дамиды. Ойын балалардын жас ерекшеліктеріне, олардыц кайсыбір кимылды орындау, ойын ережелерін сақтау мүмкіндік-теріне қарай іріктеледі. Қимыл ойынында ережелер үйымдастырушы роль аткарады, олар ойынның барысын, іс-әрекеттердін жүйелілігін, ойнаушылардың өзара ка-Рым-катынасын, баланыц мінез-қулкын анықтайды. Ереже ойынныц мак­саты мен мән-мағынасына бағынуға міндеттейді; балалар оларды әр түр-лі жағдайда пайдалана білуге тиіс. Сәби топтаРДа тәрбиеші ойынныц мазмуны мен ережесін ойыннын ба-РЫсында, ал ересек топтарда — ойын басталар алдында түсіндіреді. нем лЛ ?йындаРы ҮЙД'Ч ішінде жэне серуен кезінде бірнеше баламен Рын °е Укіл топпен өткізіледі. Олар сондай-ақ дене шыныктыру сабакта-ала 4 к¥Рамына енеді. Балалар ойынды игерген соц оны өздігінен ойнай Ережелі қимыл ойындарына басшылык мынаған саяды. Қимыл ойын­дарын тандай отырып, тәрбиеші онда талап етілетін кимыл әрекеті сипа-тынын сол жастағы балаларға сәйкес келуін, ойын ережелері мен мазмұ-нына балалардын өресі жететін болуын ескереді. Ол ойынға барлык ба­лалардын түгел қатысуын, талап етілетін ойын ережелерінің орындалуын қадағалай отырып, балаларды тым кызындырып, қатты шаршататын ша-мадан тыс кимыл белсенділігіне жол бермейді. Мектепке дейінгі ересек балаларға кимыл ойындарын өздігімен ойнау-ды үйрету қажет'. Бұл үшін олардын бүл ойынға ықыласын дамытып, се­руен кезінде, демалыс сағаттарында, мерекелерде, т. т. сол ойындарды үйымдастыруға мүмкіндік беру керек. § 7. ОЙЫНШЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАЛА ӨМІРІНДЕП ОРНЫ Ойыншык — әдейі балалар ойынына арналып жасалған зат. Оны пай­далану баланың ой-өрісін кенейтуге, онда бейнеленген заттар мен өмір күбылыстарына деген ықыласын тэрбиелеуге, дербестігін дамытуға көмек-теседі. Ойыншыктармен ойналатын бірлескен ойындарда балалардын еза­ра достық қарым-катынастары, өз іс-әрекеттерін үйлестіру қабілеті калып­тасады. Ойыншыктын балалар өмірінде үлкен роль аткаратынын Н. К- Круп­ская атап көрсетті. «Балдырғандарға арналған ойыншыктар туралы» ма-каласында ол былай жеп жазды: «Біз балалар ойыншығы туралы мәселе-ге ересек адамға кандай ойыншық ұнайды деген тұрғыдан карай алмай-мыз. Біз ойыншык туралы мәселеге балаға не ұнайды және оған не керек ,деген түрғыдан қарауға тиіспіз»1. Н, К- Крупская ойыншыкта өмірдің нақты кұбылыстары, адамдардын, жануарлардын образдары шынайы бейнеленген болуға тиіс деп көрсетті. Ол баланын жас ерекшеліктерін зерттеуге, соларға сәйкес ойыншыктар жасауға және іріктеуге шақырды. «Ересек адам баланын жас ерекшелік-терін мүкият зерттеуге тиіс. Ойыншық жасаушылар да осыны істеуге тиіс, өйткені онысыз ойыншық баланы шынымен куантпайды, онык өсуіне, да­муына көмектеспейді»2. А. М. Горький балаларға дүние жүзі туралы, өз елі туралы білім беру қажет екенін айта келіп, былай деп жазды: «Бұған кызыкты, акьілды және қарапайым жазылған шағын кітап аркылы әбден жетуге болады, ал кы­зыкты ойыншык аркылы жету одан да оцайырак»3. Ойыншыктын жэне 0йыншЬ|к — былай алғанда, нәзік зат, оның өмірі де ойыншық өндірі- кыска, сондыктан ойыншыктын пайда болған уақытын сінін тарихы аныктау өте киын. Ен алғашкы ойыншыктардың бала күшіне лайыкталған енбек күралы болғаны айдан анык. Кішкене садақ, жебе түп нұскасына үксас еді. Оны"балалардын мер-гендігін, дәлдігін, козғалыстарының үйлесімдігін дамыту үшін ересектер жасап беретін. Балалар оны анға шығу, андар мен кұстарды аулау ойы­нында пайдаланды. Едэуір кейінірек аңдарды, кұстарды, адам кескінін бейнелейтін ойыншыктар табылды. Көпке дейін ойыншықты семьяда балалардын «көңілін аулау» үшін ересектер жасап келді. Ойыншыктар балаларға деген сүйіспеншілікті, оларды куантуға, алдандыруға, бірдеңені үйретуге деген ыкыласты бей-нелейді. Ойыншык жасауда творчестволык ой үшкырлығы, балалардынмүддесін, тілегін түсінушілік көрініс тапты. Ойыншык адам енбегінін си-патты белгілерін, табиғатка деген сүйіспеншілікті, табиғатты тануды, жануарлардын, кұстардын ерекшеліктері мен мінез-кылыктарын белгіле-ді. Ойыншыктардын бояуы ашык, формасы айкын, мәнерлі және түсінікті болды. Неғұрлым талантты шеберлер ойыншыктарды өзінін балалары үшін ғана емес, сату үшін де істей бастады. Біртіндеп ойыншык жасау кәсібі пайда болды. Россияда ірі ойыншык кәсібі Москва түбіндегі Богородское селосында болды (тарихи документтерде ол туралы түңғыш рет 1663 жы­лы айтылады). Богородскоенін шеберлері ағаштан ойып аю жасауға ерек­ше көніл бөлді. Ойыншыкта ол колапайсыз, маймақ табан орман турғыны-нын сипатты белгілеріне лайык бейнеленді, сондай-ак енбек сүйгіштік, білім күмарлык, думанға, музыкаға құмарлык секілді адам қасиеттерімен суреттелді. Москва облысыньщ Подольск ауданындағы Бабенки селосында 1911 жылы орыс шеберлерінін артелі ұйымдасты, олардын токарьлык станок-пен әрлеген ойыншыктар: конустар, түрлі түсті шығыршықтардан мунара-лар, жиналмалы ойыншыктар, кеспекшелер, тізбекшелер жасаумен атта-ры шыкты. Бабенки ойыншықтары формасынын айқындығымен, түсінік тазалығымен жэие сонылығымен ерекшеленеді, олардын конструкциясы-нын қарапайымдығы ойыншыктармен алуан түрлі әрекеттер жасауға мүм-кіндік береді. Нижегород губерниясында (қазіргі Горький облысы) Хохлома село­сында ағаш ойыншыктар (самауыр, шыны аяк, т. б.) жасайтын шеберлер оларды алтын түсті қызғылт бояумен әшекейледі. Городец селосындағы шеберлер ағаштан теке, ат,- бұкалар ойып жасады, Семенове селосында матрёшкалар жасалды. Бүлардын күндылығы ғажайып көріктілігінде, кызғылықтылығында. Вятск губерниясындағы (казіргі Киров облысы) Дымково селосында саздан жасалған (дымково) ойыншык ерте заманнан бері бар, онын ерекшелігі — формасынын әдемілігі мен әшекейлерініц айшыктылығы, көркемдігі. «Көнілді түтіндер»—деп атайды халық бүл ойыншыктарды. Оларды ен тұнғыш жасаған — шаруа әйелі Анна Мезд-рина (1853—1938). Өз ерекшелігі бар талантты ойыншык суретшісі Е.Кош­кина да кеңінен мәлім. Мездрина мен Кошкина өмірде көргендерін: үстіне кен юбка, басына калпак киген, колына шатыр ұстаған, бес биенін саба-сындай, кербезденген бай бәйбішелерді, сыкиған сэнкойларды, гусарлар-ды ойыншыктарда бейнеледі. Күлкілі пішімдерінде егжей-тегжейлі сурет-теу жок, бірак прототипке тән белгілер — киімі, қозғалысы, көніл күйі бейнеленген; бұлар өте нәзік, өте дәл байкалған, айқын берілген. Ұлы Октябрь социалистік рсволюциясынан кейін ойыншык өндірісі тез оркендей бастады. Суретші шеберлердін енбектерінде жана өмір бсйнесін тапты, заман тақырыбы: «Чапаев тачанкасы», «Колхоз деревнясы», «Өзен порты», «Космодром», т. б. пайда болды. Ойыншыктарда нағыз халыктық дәстүрлер: әдемілік, бейнелілік, шарттылык, балалар үшін тартымдылык, сақталып қалды. Біздің елімізде ойыншық жасау мемлекеттік іс болып табылады. Ойын­шык такырыптарына талдау жасау, оларды көркемдеу балалардын психо-логиясын, ойыншыктын баланы тәрбиелеуші жэне дамытушы ыкпалын ескере отырып, ғылыми негізде жүргізіледі. 1932 жылы Загорск каласын-Аа Ойыншык ғылыми-зерттеу институты қүрылды, онда суретшілер, мүсін-шілер, инженерлер, педагогтар жұмыс істейді. Институттын міндетіне ойыншық шығаратын кәсіпорындарға техникалык жэне консульТациялык көмек корсету жатады. РСФСР Оку министрлігі жанында коркемдік-техникалык совет курыл-ран, ол кэсіпорындардын жүмысын үйлестіріп отырады жэне шығарыла тын ойыншыктардың сапасын бақылауды жүзеге асырады. АССР оқу ми-нистрліктерінің, өлкелік, облыстық оку бөлімдерінін жанында ойыншык жөніндегі көркемдік-техникалық комиссиялар бар, олар жергілікті жер-лерде ойыншык өндірісін өркендетуге көмектеседі. Ойыншыққа Негізгі талаптардың бірі — ойыншык мазмұнының қойылатын идеялық бағыты, коммунистік тәрбие міндеттеріне талаптар сәйкестігі. Ойыншықтарда совет халқының өмірі, бей-бітшілік жолындағы күрес, жасампаз енбек, адамға гуманистік көзқарас, адамдардын достық пен жолдастыққа негізделген өзара қарым-қатынасы, мәдениеттін, ғылымның, техниканыц дамуы бейнесін табады. Мэсе­лен, ойыншықтардын арасында еліміздін, баска елдердін әр түрлі халыктарынын өкілдерін бейнелейтін куыршактар, балалардын осы заманғы транспорт, байланыс құралдарымен танысуына мүмкіндік беретін техникалык ойыншыктар (самолеттер, электровоздар, телефон, т. т.) көп. Түсінікті жэне кызыкты формада ойыншыктар балалардын өмір күбы-лыстарын, окиғаларын творчестволыкпен бейнелеуге, бірлесіп ойнауға ықыласын күшейтуге тиіс, мүндай бірлескен ойындарда достык карым-катынас, өз тілегін күрбыластарынын тілегімен үйлестіре білушілік, үйым-шылдык, өзара көмек, әділдік, адалдык касиеттері калыптасады. Ойыншык икемді болуға, балалардын алуан түрлі әрекеттер жасауына мүмкіндік беретіндей болуға тиіс. Жануарлардың, куыршактардын, т. б. сірескен кескініндегі ойыншыктар бүл талапка сай келмейді. Ойыншықтарда түп нүска ақжарқын әзілмен, көңілді, кызғылыкты, бірақ келекеге, каррикатураға айналдырылмай бейнеленуі мүмкін. Ойын­шык типтілікті бейнелеуге, жаксы көркемделген болуға тиіс. Ойыншықтарға койылатын гигиеналық талаптар оларды пайдаланудын қауіпсіз болуын көздейді. Олар берік және қауіпсіз бояулармен сырлана-ды және гигиеналык ендеуге (жууға, дезинфекцияланған ерітіндімен сүр-туге, өтектеуге) онай болуы керек. Ойыншық турлері Ойыншықта ен айкын көрінетіні — оның прототипі (образы), яғни ол бейнелейтін жэне баланы тартатын нәрсе: ойыншык куыршак, аңдар, үй жануарлары, машиналар, ыдыс-аяк, мебель, т. т. Образды ойыншыктардың үлкен тобын кұрайтын да осы ойыншыктар. Кейде оларды сюжетті, сюжетті-образды ойыншык­тар деп те атайды, өйткені олар ойын сюжетін аныктайды. Сюжетті-образды ойыншыктар тобында орталық орынды куыршак ала­ды. Балалардын алуан түрлі әсері сонымен байланысты. Ойын кезінде олар куыршакка жан бітіргендей болады, онымен сөйлеседі, өзінің сырын, куанышын айтады, оған камкорлык жасайды. Балалардын куыршакка жан бітіретін себебі — ойыннын ақикаттығы-на сенеді. Ойыннан тыс мезгілде олар, әрине, қуыршактын тірі емес, ойын­шык екенін біледі. Екі кыз (5,5 жэне 6 жастағы) куыршакты алып, серуендеуге шыкты, бірак баска ойынға елігіп кетіп, куыршак шанадан тусіп калды. Бұған естияр топтан бір бала назар аударды. «Куыршак карға күлады, енді ол ауырып, жөтеледі, оған дәрі беру керек»—деді ол қапаланып. Үлкендеу кыз: «Костик, сен әлі кіш-кентайсыц, сондықтан қуыршактың тірі емес, ойыншык екенін білмейсін»,—деп жауап кайырды. Қуыршақтар эр түрлі болады да, көбінесе олар балаларды бейнёлейді. Балалар бакшасында түрлі мамандыктың, түрлі үлттык ересек адамдарын бейнелейтін куыршақтар да болуға тиіс. Пәтер, мебель, ыдыс-аяк, әшекейлер, тұрмыстық техника бүйымдары, киім-кешек, т. б. бар жерде қуыршакпен ойналатын ойындар неғұрлым мазмүнды болады. Андарды, үй жануарларын бейнелейтін ойыншыктар да сюжетті-образ-ды ойыншықтарға жатады. Сәбилердің сүйікті ойыншығы — мехтан неме­се пүліштен жасаған аюдык баласы — жып-жылы, сүп-сүйкімді. Ол бала­ларды орманның колапайсыз, ак көціл тұрғынынын бейнесі, көптеген ертегілердін кейіпкері ретінде тартады. Олар ойыншықты «Мишенька», «Мишутка». «Досым» деп еркелетіп атайды. Балалар аюларды, кояндарды, мысықтарды, иттерді, лактарды тамақтандырады, әлдилеп үйықтатады, ем-дейді, олармен бірге серуенге шығады. Сюжетті-образды ойыншыктардың ішінде ертегі кейіпкерлерін бейие-лейтін ойыншыктар («Шалкан», «Үш аю», «Жеті лак», т. б.) ерекше орын алады. Мүндай ойыншықтармен ойнаған кезде ертегі жанданып кетеді. Олар драматизация ойынынын кайнар бүлағы болып табылады. Техникалык ойыншыктар өмірге барған сайын көбірек еніп келеді. Олардыц көбі серіппеніц (бұрамалы ойыншыктар), электрдіц, ек-пінді қозғағыштыц жәрдемімен жүреді; алыстан басқарылатын ойыншык­тар да бар. Техникалык ойыншыктар мазмуны жағынан алуан түрлі. Олар козғалыс кұралдарын (автомашиналар, корабльдер, самолеттер), ецбекте пайдаланылатын техниканы (тракторлар, комбайндар, көтергіш крандар, самосвалдар), байланыс пен информация кұралдарын (телефондар, радио, телевизорлар, телеграф) бейнелейді. Киноаппараттар, филмоскоптар, эпи-диаскоптар да соларға жатады. Конструктор типтес ойыншыкта, бөлшек-тер жинағынан балалардын өздері жасайтын ойыншыктар кеңінен таралған. Техникалык ойыншыктар балалардын білім кұмарлығын, кон-струкциялык ойлау қабілетін, творчествосын дамытуға көмектеседі. Ермек ойыншықтары — андардың, жануарлардың, адамдар-дың күлдіргі пішіндері. Олар бастауын халық ойыншыктарынан, ішінара халықтық театр ойындарынан алады. Олар кимылға, тосындыққа, ке-неттікке негізделген. Олардың мақсаты — балалардыц көңілін аулау, кө-цілді күлкі туғызу, қуанышқа, ренішке бірге әсерлену, әзіл-калжыц сезімін тэрбиелеу, т. т. Еңіс тактайдың үстімен бара жаткан танаға карап түрып, балалар: «Құлап кетеді-ау!»—деп елеңдеумен болады. Тана аман-есен түскен кезде, бәрі күледі. Билеп жүрген торайдык ырғағымен бала­лар қол соғып, ездері де билеп түрады. Ёрмек ойыншыктар сэбилер үшін былайша да кызык; ал ересектер тананың неге жүретінін, бақаның неге секіретінін, музыканттыц неге ойнайтынын білгісі келеді. Маскарад, ёлка ойыншыктары жаңа жылды мейрамдау-мен байланысты. Балалар.жасынан-ак бүл ойыншыктар ёлканык сыйы екенін, оны әдемі, көрікті ететінін түсінеді. Ёлка ойыншықтары оларды куанышқа бөлейді, шаттандырады әрі сонымен бірге сәнді кимылдарды дамытуға, нәзік заттарды абайлап үстауға үйретеді. Маскарад ойыншықтары қайсыбір кейіпкерді болмашы бір жерімен (кұйрығы, қүлағы, түмысығы) ғана еске түсіреді, бірак балалардын ой-науы үшін — образға беріліп кетуі үшін соныц өзі-ақ жетіп жатыр. Спорттық моторлы ойыншыктар ерекше тип болып та­былады, олар дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асыруға бағытталған. Олар балалардын қимыл белсенділігін арттыруға, кимыл үйлесімділігін, кеңістікті бағдарлауын, ептілігін, батылдығын дамытуға көмектеседі. Бұл ойыншыктарды бірнеше топка белуге болады. 1 -топ — сенсорномоторлык аппаратты дамытатын, майда бұлшық еттерді шынықтыратын, колдык коспасы мен саусактардын қимыл үйле-сімдігін, ептілікті, козбен молшерлеуді, кимылдыц дәлдігін және тапкыр-лықты дамытуға көмектесетін ойыншыктар (зырылдауықтар, моншактар және т. б.). 2-топ—қолдыц қары мен иықтың бүлшық еттерін шыныктыруға, қ°л мен дене тұркының күшін, ептілігін, қимыл үйлесімділігін дамытуға арналған ойыншыктар (бильбоке, серсо, шеқберлер, доптар, пропеллерлер, сакина лактырғыштар, кегльдер, т. б.). 3-топ — жүгіруді, секіруді дамытуға, аяк пен дененін бұлшық етте-рін шыныктыруға көмектесетін ойыншыктар (сүйрейтін арбашалар, шец-берлер, секіретін жіптер, ағаш аттар, конькилер, роликтер, велосипедтер, педальды автомобильдер, т. б.). Жіп таккан және таяқ кадаған сүйрейтін арбашаларды көбінесе кішкентай балалар пайдаланады, бүлар жүріп, жү-гіріп жаттығуға көмектеседі. Бұл ойыншыктар балаларды әдемі көркем-делуімен (кейде оларды түрлі түсті шариктермен, сылдырмақтармен бе-зендіріп, күстың, диірменнін, т. б. бейнесі жасалады) және жүре алатын-дығымен кызыктырады. 4-топ топталып ойнауға арналған ойыншыктардан күралады, олар-да балалар кимыл дәлдігі, шапшацдығы, ептілігі жөнінде жарысады (стол үстінде ойналатын крокет, баскетбол, пинг-понг). Олар коллективтік өзара карым-катынастын дамуына көмектеседі, кимыл ептілігін, соккынын кү-шін шамалай білу, өз қимылыцды жолдасыңнын кимылымен үйлестіре бі-лу кабілетін дамытады. Балалар бакшасында барлык топтардың спорттык моторлы ойыншық-тары іріктеліп алынған болуы тиіс; тек сонда ғана ойындарды бслгілі жүйемен жүргізуге болады. Балаларға эстетикалык тэрбие беру үшін музыкалы жэне ды­быс шығаратын ойыншыктарды н: сылдырауыктардын, кіш-кене коңыраулардын, сылдырмақтардын, сыбызғылардык, кішкене орган-дардын және музыкалык аспаптарды бейнелейтін баска да ойыншыктар-дын (пианино, рояль, балалайка, цимбала, т. б.) зор манызы бар. Олар балалардын дыбыска, эуенге деген ықыласын қанағаттандырады, оларды әннін, марштың әуенін қайталап айтуға қүлшындырады. Тәрбиеші ойын­шык шығаратын дыбыстың таза болуын, әуенді айнытпай қайталауын ка-дағалап отырады, құлаққа жағымсыз ащы, тым катты дыбыстардыц шығуына жол бермейді. Театр ойыншықта'ры мазмүны жағынан образды ойыншыктар болып табылады, бірақ олардын езінің педагогикалык орны бар, ол — эстетикалык тэрбие беру, сөйлеу мен ойлау, киялдау, кайталап айту кабі-летін дамыту максатына кызмет ету. Олар мейлінше алуан түрлі. Ен коп тараған куыршак актері Петрушка — балалар өмірінін шат көніл серігі, көптеген ойын-сауык катысушысы. Ол калжынбас әрі тентек жэне бала­ларга не жаксы, не жаман екенін айтып беретін талапкер ұстаз. Сондай-ак бибабо куыршак жүмсакта катты кимылды биялай-ойыншық кенінен пайдаланылады, колға кигенде бір саусакка басы екі саусак — екі қолына кигізіледі. Куыршакты ойнату үшін әбден жаттығып, машықтану керек болады. Алғашкы кезде бул куыршак балаларға арналады, бірақ мектеп­ке дейінгі ересектер біртіндеп куыршакты шымылдыктыц үстімен алып жүрудіц карапайым дағдыларын меңгереді. Театр куыршактарын корсету тексті айтумен қосакталып жүргізіледі, сондыктан мундай ойыншыктармен ойнау дурыс жэне мәнерлеп сөйлеуді, тыңдай білуді, репликаны дер кезінде айта білуді дамытуға көмектеседі. Дидактикалык ойыншықтарға ерекше орын беріледі. Олар баланы сен­сорлык жэне акыл-ой жағынан дамытуға жэне үйретуге бағытталған. Бү-лар халыктық дидактикалык ойыншыктар — түрлі түсті шарлар, пирами-далар, матрёшкалар, санырауқұлактар, кеспекшелер, үсақ ойыншыктар (вкладыш, бирюльки, т. б.), сондай-ак олар қүрастыруға арналған алуан түрлі ойыншыктар — мозаика, таякшалар, т. б. Стол үстінде ойнайтын жэне қағазға басылған ойындар; лото, жұптас суреттер, квартеттер, кубик-тер ерекше ойын түрлерін қүрайды. Дидактикалык ойыншыктардын тамаша жері сол, бала олармен ойнай отырып, шешу шарты ойыншык кұрылымынын өзінде жаткан міндеттерді шешеді жэне ойын процесінде өзін-өзі тексереді (мысалы, матрёшканы, пирамиданы жинау жэне қайта бөлу). Ол дидактикалык ойыншыктын барлык касиетін үнемі байкай бермеуі мүмкін, сондыктан тәрбиеші арнау­лы ойындарда оларды коре білуді үйретеді. Дайын ойыншык балаларды көптеген заттармен таныстырады, олардын адам өміріндегі қызметін түсінуге көмектеседі, оларды пайдалана білуге үйретеді. Әрбір ойында ойыншыкка баланын ойы мен қиялынан туған ерекше талап койылады. Дайын ойыншык көп жағдайда баланын ойын жүзеге асыруда инициатива, дербестік көрсетуіне кедергі жасайды. Оны ойынға арналған ойыншыктар мен көмекші күралдардың ассортиментіне кіретін кұрылыс материалдары толтырады. Олардыц кызме-ті — балалардыц зейінін, тапқырлығын, конструкциялық қабілетін дамы­ту. Кұрылыс ойын материалдарымен ойнау балаларды ой жэне іс-әрекет бірлігімен, мақсатқа жету — кұрылыс салу күштарлығымен біріктіреді. Конструкциялык-күрылыс жинактарыныц бәрінің дерлік негізін кұрай-тын геометриялық денелер: куб, призма, конус, цилиндр, олар неғүрлым түракты жэне бір-бірімен ұштаса келе мейлінше алуан түрлі кұрылыстар салуға мүмкіндік береді. Қосымша формалар (аркалар, тактайлар, бела-ғаштар, шенберлер, жүлдыздар т. т.), жеткілікті болған жағдайда балалар тартымды ғимараттар түрғызып, соның төцірегінде ойындар үйымдастыра-ды. Сэбилер топтары үшін өзініц әдемілігімен балаларды куантатын, олар­мен ойдағыдай жүмыс істеуді камтамасыз ететін түрлі түсті күрылыс материалы беріледі. Олар кішкене орындыктар жасап, кақпалар дуалдар, үйлер т. б. тұрғызады. Ересек балалар күрделі кұрылыстар: метро, вокзал, клуб, т. б. салады. Колдан жасалған ойыншыктарды балалардын өздері немесе ата-ана­лар, тәрбиеші жасайды. Бұлар өнеркәсіптік ойыншық өндірісі әлі жок кез-дегі көптеген үрпақтардын балалық шағыныц айнымас серігі болып кел­ген. Олар өз маңызын қазірде де жоғалтқан жок, Ең карапайым ойыншық істегенніц өзінде бала ойланып толғанады, киыншылыктарды жецеді, сәт-ті шыкса, куанады. Өзінін творчестволык, жасампаздык қызметінде ол жолдастарымен қатынас іздейді, оларға бірге ойнауды ұсынады. Ойыншык жасау — баланыц шамасы келетін әрі куанышқа бөлейтін енбек. Материалды ойыншыққа айналдыру процесінде бала алуан түрлі әсерге — тац қалу, қуанышпен күту, ой жұмсау мен практикалык іс-әрекет жасаудан, өзініц мүмкіндіктерін, дербестігін түсінуден қанағат алу сезімі-не кенеледі. Ойыншык жасаған кезде және тіпті оны ересектердіц Жасаға-нын көргенде немесе жасауға өзі катысканда мектеп жасына дейінгі бала куанышқа бөленеді, жасампаздык іс-әрекетке кұлшынады. Сонымен бірге ойыншықты өзі үшін ғана емес, баскалар үшін де жасауға қалыптаса бас-таган әзірлік қасиетініц адамгершілік тэрбие беруде зор мацызы бар. Қолдан жасалатын ойыншыктар үшін табиғи материал кецінен пайда­ланылады. Балалар орманда, паркте серуендеген кезде мұқият карап жү-Реді, орман жацалығын іздейді, негізгі образды жеке бөлшектермен то-лыктырып, өздерін куантатын ойыншыктар жасайды. Мәселен, кайынның кішкене бүтағы ертегідегі кұсқа ұксап түруы мүмкін, ал соған қанат жа-^ай койса, бүл бейне жанданып сала береді. Еменніц бүрінен, жацғағынан балалар қустар, адам жасайды. Табиғи материалдар ойыншық қүрастыру мектеп жасына дейінгі балалардын қызықты жэне өте пайдалы ермегі. Колдан ойыншыктар жасау үшін аса тәуір материал — саз балшык. Балалар одан адам, жануар, күнделікті түтынылатын заттар жасайды. ^Үйдіру бұл ойыншыктарды берік етеді, оларды кенінен пайдалануға, бас-таЛгРҒа- сыиға тартуға мүмкіндік береді. Әрине, күйдіру жүмысын әрбиеші істейді, ал оның ойыншық жасауға катысуы, акыл-кецес беруі, рыс. Бір ойыншықтардың басқа бір ойыншыктарды тасаламай, көрініп тұруын камтамасыз ету қажет. Ойыншыктарды ойнауға әзірлеуге жэне ойнап болғаннан кейін жинап коюға жұмсалатын уақыт та елеулі роль атқарады. Ірі құрылыс материа­лын эдетте құрылыс ойындары өткізілетін жерге жақынырақ жинаған дұрыс. Дидактикалык жэне сюжетті-образды ойындар үшін подностардын, кейде кішкентай кәрзеңкелердін болғаны жақсы, олармен бұл ойыншык­тарды столға немесе ойын өтетін жерге апару, ойыннан сон Жинау оңай болады. Сонымен бірге мұндай тәсіл балаларды ойыншықтарға ұқыпты қарауға, ұйымшыл іс-әрекетке, тәртіптілік сезіміне тәрбиелейді. Музыкалы ойыншыктарды дыбыс үнінін жақсы сақталуы үшін әйнек-телген шағын шкафтардық ішінде сақтаған жақсы. Дидактикалык ойын­шыктар арнайы шкафтарда сақталады. Ойыншықтардың орналасуы орынды ғана емес, тартымды да болуға тиіс. Бірге орналастырылған халықтық дидактикалык ойыншыктар неше түрлі түр, көлем, формамен құлпырып, көз қуантады. Сюжетті-образды ойыншыктар — қуыршақтар, аңдар, үй жануарлары — бейне бір өзіне шақырып, балаларды күтіп тұрған сияқты эсер етеді. Ойыншыктарды сақтау тәртібі белгілі дәрежеде ғана тұрақты, яғни өзгерістерге жол беретіндей болуға тиіс. Қуыршақтарды пайдалану оцтай-лы болу үшін, олардын орналасуы эстетикалык тұрғыда, топтын жалпы көркемдігінің шырқын бұзбайтын болуы үшін балалар, әсіресе мектепке дейінгі ересектер оқтын-оқтын қуыршақтарды қалай орналастыру керек екенін талқылауға қатыстырылып тұрады. Балалар ойнап болған соң ойыншыктар патшалығында толық тәртіп орнатылуға тиіс. Мектеп жасына дейінгі балаларды ойыншыктарды тәртіп-теп қалдыруға үйрету — оларды ерте жастан ақылға қонымды ықтиятты-лыққа, ұйымшылдыққа, үқыптылыққа, маңайындағылардың еңбегін құр-меттеуге тэрбиелеу деген сөз. 17-map ay БАЛАЛАР БАҚШАСЬІНДАҒЫ МЕРЕҚЕЛЕР МЕН САУЫҚТАР § 1. МЕРЕКЕЛЕР МЕН САУЫҚТАРДЫҢ МАНЫЗЫ. ОЛАРДЫ ҮИЫМДАСТЫРУҒА ЖӘНЕ ӨТКІЗУГЕ ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР Мерекелер мен МеРекелер мен сауықтар — мектеп жасына дейінгі ба- сауықтардың лалардыц өміріндегі жарқын да қуанышты оқиғалар. мацызы Өнердің алуан түрін үштастыра отырып, олар бала- лардын сезімі мен санасына үлкен эсер етеді. Н. К. Крупская былай деп атап көрсеткен болатын: «Өнер аркылы баланын өз ойы мен сезімін тереңірек ұғынуына, айқынырақ ойлап, айқы-нырақ сезінуіне комектесу керек...»1. Мерекелер мен сауықтарды әзірлеу және откізу балаларға адамгерші-лік тэрбие беруге қызмет етеді: олар ортақ әсермен бірігіп, коллективизм негіздеріне тәрбиеленеді; фольклор шығармалары, Отан туралы, туған ел- дің табиғаты, еңбек туралы эндер мен өлеңдер патриоттық сезімдерді калыптастырады; мерекелер мен сауықтарға қатысу мектеп жасына де-йінгі балалардын бойында тәртіптілік, мінез-қүлық мәдениетін калыптас­тырады. Әнді, өлеңді, биді үйрену үстінде балалар ез елі, туған жердіц табиғаты, түрлі ұлттардың адамдары туралы кеп жаңа нәрселер біледі. Бұл олардын ой-ерісін кецейтеді, есте сактау, сейлеу, киялдау кабілетін дамытады, ақыл-ой, дамуына кемектеседі. Мерекелік ахуал, үйдің безендіру керкемдігі, костюмдердің әсемдігі, жаксы тандап алынған репертуар, балалар енерінің жарқындығы — осы­нын бәрі эстетикалык тәрбиенің маңызды факторлары. Балалардын ән айтуға, ойынға, хороводқа, биге катысуы бала организ-мін нығайтады жэне дамытады, қимыл үйлесімділігін жақсартады. Мерекелер мен сауықтарға әзірлену жоспарлы және жүйелі түрде, ба­лалар бақшасы емірінін жалпы ырғағын бұзбастан жүргізіледі, Егер тәр-биеші балаларды, олардың нені жақсы керетінін, жеке ерекшеліктерін біл-се, ол балалардын балалар бақшасында болған әрбір күнін .қуанышты, мазмүнды ете алады. Мерекелер мен Әрбір мерекенің, сауықтын негізінде белгілі идея жа- сауықтарды уйым- тады, сол идея эр балаға жеткізілуі тиіс. Мысалы, дастыруға жэне өткі- Октябрь мерекесі — біздің Отанымыздын туған күнг, зуге қойылатын та- і Май — еңбекшілердің халықаралық ынтымақ күні лаптар т т Осы идея мерекенің бүкіл мазмұнына арқау Оо- луға тиіс, оны ашып керсетуге елен, музыка, би, хоровод, инсценировка, көркем безендірулер кызмет етеді. Егер мереке идеясы балаларға түсінікті керкем материал аркылы, олардыц жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін ескере отырып ашыл-са, ол әрбір баланыц зердесіне жеткізіледі. Бүған «Балалар бақшасында-ғы тэрбие программасында» әрбір жас тобындағы балалар үшін үсыныл-ған репертуарды (елеңдерді, әндерді, билерді т. т.) яүқият таңдап алу аркылы кол жетеді. Бүл ретте балалардыц ездерінде бар репертуар, олар­дыц әншілік жэне бишілік дағдыларыныц даму дәрежесі, нені қалайтын-дары ескеріледі. Соңында, мерекеніц болатыны туралы айтқанда, оны еткізетін уақыт жайлы да ұмытпау керек. Сэби жэне естияр топтардағы балалар мектеп­ке дейінгі ересек жастағы балалардан гері әлдеқайда бүрын шаршайды. Сэбилер елеңді, әндерді т. т. азырақ қабылдайды. Сондыктан олар үшін мерекенін үзақтығы 20—30 минуттан аспауға тиіс. Мектепке дейінгі ере­сектер үшін мерекенің ұзактығы 45—55 минутқа дейін созылады жэне ре­пертуар әлдеқайда бай жэне алуан түрлі болады. Мереке программасында енердін эр түрі, коллективтік жэне жеке орындаулар жарасымды ұштасқаны жен. Бір тақырыпты шешуде бірін-бірі толықтыра отырып, олар балаларға жасалатын эмоциялык ыкпал күшін арттырады, сонымен бірге әрқайсысы балаға ерекше эсер етеді. Балалардыц тезірек шаршап, тезірек әсерленетінін ескере отырып, олардыц көркемдік іс-әрекетінің алуан түрлерін дұрыс кезектестіріп отыру кажет. Мереке барлык балаларға куаныш әкеледі. Сондыктан әрбір баланын ез шамасына лайық оған қатысқаны маңызды. Мектепке дейінгі балалар үшін ездеріне жақсы таныс әндерді, хоровод-тарды, билерді бірнеше рет қайталағанды үнатып түру тән касиет, мұны олар ерекше ықыласпен жэне мәнермеп жасайды. Сондыктан мереке прог-раммасына осындай материалдык елеулі белігін міндетті түрде кіргізіп, оған кейбір езгерістер (варианттар, хороводты, ойынды басқаша безендіру т. т.) ғана енгізу кереқ Әрине, жаца немірлер де қажет. § 2. МЕРЕҚЕ ТҮРЛЕРІ ЖЭНЕ ОЛАРДЫН, МАЗМҮНЫ Мектепке дейінгі совет мекемелерінде мерекелерді салтанатпен атап өтудің тамаша дәстүрі қалыптасқан. Өзініц идеялық бағытталуы мен кұ-рылымы жағынан мерекелер үш түрге бөлінеді: Қоғамдық-саяси мерекелер: Ұлы Октябрь, 1 Май, В. И. Лениннің туған күні, 8 Март, Совет Армиясы күні, Жеңіс мерекесі. Түрмыстық мерекелер, оларға жаңа жыл мерекесі, балаларды мек­тепке шығарып салу мерекесі т. б. жатады. Маусымдық мерекелер: кысты шығарып салу, Қүстар күні, жаз ме-рекесі. Қоғамдық-саяси мерекелер ерекше салтанатпен өткі-Қоғамдық-саяси зіледі. Мүндай мереке балалардын қызыл жалаулар, мерекелер шарлар, гүлдер ұстап, залға мейрамдап шығуымен басталады, содан соң олар жүзін қонақтарға қаратып тұрады. Мерекелік перекличка басталады, содан сон концерт болады. Сал-танат шат көңілді сауықтарға, ойындарға, билерге, хороводтарға орын береді. Балалар өнері аттракцион ойындарымен алмасып отырады, бүлар мерекені жандандырып, көцілдендіре түседі жэне алдын ала дайындалу-ды керек етпейді. Мектеп жасына дейінгі балалар ептілік, тапқырлық жө-нінде жарысқа түседі. Мерекенің аяқталар бөлімі отіп жатқан мерекеніц салтанаты мен қуа-нышын тағы да атап көрсетеді. Ересектердіц құттықтаулары, балалардын перекличкасы естіледі. Әрбір балалар бакшасында мерекелік ритуал өздерініц қызықты тап-қырлықтарымен толықтырылып отырады. Бүл ерекшелік (варианттардың алуан түрлілігі) мерекеніц басқа түрлерін өткізу үшін де тән нәрсе. Тұрмыстық жэне маусымдык мерекелер қоғамдық-сая- матсымл^Гметеке си мерекелерден озініц тақырыбымен, балалардыц лер тұрмысына, еміріне байланысымен, көркемдік безен- дірілуімен және құрылымымен езгешеленеді, оларда өзіндік көбірек салтанаттылык болады. Олардың ішінде балалардыц ец сүйікті мейрамдарыныц бірі — Жаца жыл мерекесі ерекше орын алады. Бұл ертегідегідей, сиқырлы ғажайыптарға толы мереке, ол мектепке дейін-гі балаларға толып жатқан тебірентерлік тосын қызықтар әкеледі. Жаца жыл мерекесінің орталығы — оттарымен, ойыншықтарымен жар-қыраған, жайнаған ёлка. Елканыц әдемілігініц балаларды баурап әкете-тіні соншалық, мереке тек содан ғана басталатындай. Шат көціл музыка-• ның әуенімен мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиешімен бірге залға кі-ріп, елканы, оның мерекелік сәнін кореді. Оцы бірнеше мәрте айналып шығып, ездерінің орындарына барып отырады. Олар көңілді әндер айтып, ёлканы айнала хоровод жасайды. Алайда ец бастысы Аяз ата мен Ақша кардың келуінен басталады. Олар өздерімен бірге әзіл-қалжыц, күлдіргі әцгімелер, ойындар, жұмбақтар, ертегі ғажайыптарын және, әрине, сый-лықтар әкеледі. Елка залда бірнеше күн тұрады. Балалардыц етініші бойынша әдет-те мерекелік программа үзінділері қайталанады. Әрбір бала өзі ұнатқан . рольді алып, тағы да ән шырқалады, ойын өткізіледі. Содан соң ёлканы учаскеге шығарады. Онда ол тағы да бірсыпыра уа­кыт тұрады, оған енді мүздан жасалған ойыншыктар түрлі түсті мұздақ-тардан қардан жасалған кішкене аңдардан безендірулер ілінеді. Балалар­дын ёлкаға ықыласы бәсеңдеген кезде оны жйнап алады, бірақ ёлканың ағашы қораның ішіне тастала салмауға немесе жалаңаш жүдеу күйінде тұрмауға тиіс. Елка балалардыц есінде тамылжыған, жайнаған күйінде сақталып қалуы керек. Маусымдық мерекелердің тақырыбы балалар өмірі мен іс-әрекеті бо­лып табылады. Мысалы, жазғы мереке кезінде олар саяжайда қалай шы-ныкканын, қаншалық епті болғанын, қаншама жаңа әндер, өлеңдер үй-ренгенін т. т. көрсетеді. Мереке әдетте учаскеде немесе орман ішіндегі алаңда өткізіледі. Сәнді әшекейлердің кобісі тәрбиешінің жэне балалар­дын оз қолдарымен жасалады. Бүлар, мәселен, өсімдіктердіц көк сабағы-нан, гүлдерден өріп алаңды көмкерген әшекеилі тізбектер, желмен айна­лып түратын неше түрліге боялған шариктер, фонариктер, картоннан жасап, неше түрліге бояп жарқыратып қойған үлкен сацырауқұлақтар, үйлер т. т. болуы мүмкін. Жазғы мереке әдетте концерт түрінде өтеді, ертегі инсценировкамен және Отанымыздың мерейін көтеріп ән шырқаумен аяқталады. Мүндай мерекенің басты мақсаты — балалардыц бақытты емірін, олар­дын дамуындағы жетістіктерді көрсету. Балаларға куаныш пен шаттық әкелетін мерекелер оларды жан-жақты жарасымды тәрбиелеудіц мацызды құралы болып табылады. Ондай мере-келерге толық кемелінде әзірленіп, сәтті откізу тәрбиешініц байсалды, акылды, творчестволык жұмысына байланысты. § 3. ПЕДАГОГИКАЛЫК КОЛЛЕКТИВТІҢ МЕРЕКЕГЕ ӘЗІРЛЕНУ ЖӨНІНДЕП ЖҮМЫСЫ. МЕРЕКЕНІ ӨТКІЗУ Мерекеге әзірлену жэне оны өткізу жөніндегі жауапкершілік мектепке дейінгі мекеменіц бүкіл коллективіне жүктеледі. Мерекелік программаны музыкалық жетекші тәрбиешімен бірлесіп, «Балалар бақшасындағы тэр­бие программасын» ескере отырып жасайды да, ол педагогикалык мәжі-лістің бірінде бекітіледі. Нак сонда жүмыстың әрбір учаскесіне: залды керкемдеуге, костюмдер әзірлеуге, атрибуттар жасауға т. т. жауапты адамдар белігіленеді. Мерекені жүргізуші адам сайланады. Бұған байып-ты, ете жауапты карау керек, ейткені мерекенің ойдағыдай өтуі кобінесе жүргізушіге байланысты. Жүргізуші жоғары мәдениеті бар, тапқыр, шат кеціл, балаларды жэне олардыц ерекшеліктерін білетін, өзін еркін және жайдары ұстай білетін педагог болуға тиіс. Мереке балаларды тэрбиелеу құралы ғана емес, сонымен бірге ата-аналар арасында педагогикалык насихат жүргізу формасы да. Сондыктан оған әзірлену жұмысына (костюмдер, атрибуттар т. т. дайындауға) ата-аналарды қатыстырып, мерекеге шақыру керек. Мерекеніц қалай өткенін педагогикалык мәжілісте талқылау қажет. Нақ сонда балалардын мерекеден алған әсерін мерекеден кейінгі күндері терендете түсу жөніндегі жүмыс та белгіленеді. Әдетте еткен ертеңгілік туралы олармен әңгіме жүргізіліп, ол туралы ұғым мен эсер анықталады. Балалардын жауаптарын жазып алып, ата-аналарға арналған стендке іліп қойған мақұл. Топтыц және залдың мерекелік безендірілуін ертецгі-ліктен кейін бірнеше күн сақтауға болады, содан сон балалардыц жәрде-мімен үқыптап жинап қою керек. Келесі сабақтарда мерекелік материалды қайталап, творчестволык ойындар үшін балаларға кішкене жалаулар, бөріктер, орамалдар т. с. с. береді. Бейнелеу іс-әрекеті оқу сағаттарында балалар «Біздіц мереке» Деген тақырыпта сурет салады, саздан жапсырады, сөйтіп мереке әсерін тағы да бастан өткізеді. § 4. САУЫҚ КЕШТЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН МАЗМҰНЫ Советтік балалар бақшасында сауык кештерін өткізу жөніндегі жүмыс-тыц кызыкты тәжірибесі жинақталған. Олар кемінде 10 күн сайын бір рет әрбір топта күннің екінші жартысында өткізіледі. Балалар мен ересектер-діц катысу сипатына карай бүл кештер үш түрге бөлінеді: Ересектердін балалар үшін әзірлеген сауық кештері. Балалардын өз күштерімен әзірленген кештер. Ересектер де, балалар да катысатын аралас сауык кештері. Ұйымдастыру формасы жағынан да сауық кештері бірнеше типке бө- лінеді: ойын-сауык сипатындағы кештер, концерттер мен такырыптык кеш­тер, балалардыц күшімен өткізілетін кештер, спорттык сауыктар. Тәрбиешілердіц өз творчествосымен сауык кештерініц алуан түрлі ва-риантта болуы олардыц әркайсысын кайталанбас өз ерекшелігімен толық-тырады. Ойын-сауық сипатындағы кештерде балаларға таныс ертегілерден ин­сценировка жасалады, әцгімелер, өлендер окылады, ән шыркалады. Ере­сек топтары балаларынын күшімен куыршак спектаклі дайындалуы мүм-кін. Оған әдетте сахнаға шығуға ұялатын жасқаншак балалардын өзі де ыкыласпен қатысады. Өйткені куыршақ спектаклінде ол шымылдыктың тасасында болады. Мұндай спектакльдерге катысу оларды неғүрлым ба-тылдандырады, өз күшіне сенімін арттырады, балалармен жақсы араласа-тын болады. Концерттік кештер кезінде балалардыц музыканы көңіл қойып тыц-дауы ұйымдастырылады. Бүлар негізінен ересек топтарда өткізіледі. Кон­церт негізінен балаларға таныс 4—5 шығармадан қүралуға тиіс. Алайда бүл шығармаларға жацалык элементтерін енгізу үшін олар ерекше орын-дауда берілуі мүмкін. Концертте жаңа шығарманың орындалуы да ықти-мал. Мүндай концерттер жылына 5—6-дан көп болмауға тиіс. Тақырыптык концерттердіц мазмүны бір такырыпқа біріктірілген ән-дер, өлендер, ойындар болып табылады. Мысалы «Күз» деген тақырыпта-ғы концерттің былай өткізілуі мүмкін: балалар тәрбиешініц сүрауы бойын­ша суреттер салады. Содан соц ол бойынша концерт өткізіледі. Концерттің такырыбы мейлінше алуан түрлі болуы мүмкін: «Біз —тату балалармыз», «Ецбексіз күн көре алмайсың», «Айға үшу», «Көктем келді көшеге, көктем келді», «Корней Чуковский» т. б. Мектепке дайындайтын топта «Біз — күрылысшылармыз» деген такы-рыпта кеш өткізуді үйғарды. Балалар тәрбиешімен бірге үй салып жаткан жерде болып, кұрылыстыц барысын қадағалап көрді, түрлі мамандықтағы жұмысшылармен танысты. Оларға құрылысшылар туралы бірнеше әңгіме окып берді, олар тиісті өлекдерді, әндерді жаттады, көріп, білгендерін су-реттерде, ойындарда бейнеледі. Ата-аналар оларға калакша, балғаша т. т. жасап берді. Топтың бөлмесін безендіруге көмектесті. Балалар өздерініц кешіне құ-рылысшыларды шақырды. Онда «Калак­ша» (К. Листовтікі), «Біз жүмыс істейміз» (В. Витлиндікі), «Тындамай-тын балға» (Ю. Чичиковтікі) деген өлендер, С. Баруздиннін «Мынау үйді кім салды» атты өлецініц инсценировкасы пайдаланылды. Қонактар айт­кан жүмбактар мектеп жасына дейінгі балалар үшін күтпеген қуаныш болды. Балалар керкем өнерпаздар кештерінде балаларға таныс ойындар, ән-дер, билер, өлендер пайдаланылады. Олардыц тақырыбы мектеп жасына дейінгі балалардыц ыкыласына, біліміне, іскерліктеріне қарай мейлінше алуан түрлі болуы мүмкін. Балалар өнерпаздары ойынын балалар бакшасында дәстур бойынша айына бір рет өткізілетін балалардыц туған күніне орайластыруға болады. Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиешімен жэне ата-аналармен бірге туған күні аталатын балаларға жасырын түрде сыйлықтар (суреттер, кол-дан істелген заттар) әзірлейді, соларға арнап өлендер, әндер айтады, би-лер орындайды. Мүндай кеш арнайы пісірілген пирогпен шай ішумен аяқ-талады. Туған күнде балалардын ата-аналарын да шақырған жөн. Ермек кештерінін мазмүнына жүмбақтар, әзіл-калжындар, аттракци­он ойындары, көнілді инсценировкалар, драматизация ойындары, музыка-лык ертегі ойындар т. т. енгізіледі. Естияр топпен өткізілетін спорт кештеріне балалардын алуан түрлі де­не шынықтыру тапсырмаларын орындауы, олардын кимылды ойындарға катысуы кіреді. Ересек топтарда сондай-ақ жарыстар, v аттракциондар, т. с. с. уйымдастырылады. Мүндай кеш шамамен жарты сағатка созылады. Сауык кештерініц алуан түрлілігі оларды кезектестіріп түруға, сөйтіп балалар өмірін кызыкты да куанышты оқиғалармен молыктырып отыруға мүмкіндік береді. Кандай да бір сауык кешін белгіленген кезде, тәрбиеші музыкалық қызметкерлермен бірге оған әзірлікті (балалармен жүмыс, ка­жет керек-жарактарды әзірлеу және көркемдеу, безендіру т. т.) ойлас-тырып, жүзеге асырады. 18-тарау БАЛАЛАР БАҚШАСЫ МЕН МЕКТЕП ЖҰМЫСЫНДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ § 1. БАЛАЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДАУ Халыкка білім беру жүйесіндегі сабактастык дегеніміз Сабактастыктың окыту жэне тэрбиелеу міндеттерін дәйекті түрде шешу кажеттілігі максатында оныц аралас буындары арасында өзара байланыс орнату. Балалар бакшасы мен мектептін сабақтастығы олардын тэрбиелеу жэ­не окыту жұмысы мазмұнынын, оны жүзеге асыру әдістерінің өзара бай­ланысты болуын көздейді. Н. К. Крупская балалар бакшасы мён мектеп-тің негізгі байланысын көрсете келіп, былай деп атап айтты: «Егер біз балалардыц мектепке дейінгі тәрбиесін дұрыс жолға койсақ, сол арқылы біз мектепті неғүрлым жоғары сатыға көтереміз...»'. j Балалар бақшасы мен мектеп арасындағы сабақтастықтык кажеттігі біздің еліміздегі мектепке дейінгі коғамдык тәрбие ролінің едәуір артуы-на байланысты да мықтап күшейіп отыр. Мектепке дейінгі тэрбие — ха­лыкка білім берудін біртұтас жүйесінін бірінші буыны. Балалар бакшасы мен мектептіц сабақтастығы, бір жағынан, балалар­ды мектепке жалпы дамуы мен тәрбиелік дәрежесі жөнінде мектептегі оқу талаптарына сай келетіндей етіп даярлап беруді, екінші жағынан, мек-тептің мектеп жасына дейінгі балалар алып үлгерген білімге, іскерлікке, сапаға сүйенетін окушыларды одан әрі жан-жакты дамыту үшін соларды пайдаланатын болуын көздейді. Мектепке дейінгі мекемелердіц қызметкерлері I класта балаларға қо-йылатын талаптарды жаксы білуге, сол талаптарға сэйкес мектепке дейін-гі ересектерді жүйелі окуға дайындауға тиіс. Балалар бакшасы мен мектептіц арасындағы сабактастык окыту мен тәрбиелеудік мазмуны бойынша да, оку-тәрбие жұмысынын әдістері, тэ-сілдері, ұйымдастыру формалары бойынша да жүзеге асырылады. Баста­уыш мектептін мұғалімі окудың тиімділігін арттыру үшін балалар бакшасында жиі колданылатын ойын тэсілдерін пайдаланады; балалар бакшасының тәрбиешісі оқыту процесіне арнаулы оку тапсырмаларын, жаттығулар енгізіп, біртіндеп оларды күрделендіреді, сол аркылы мектеп жасына дейінгі балаларда оку іс-әрекетінін алғы шарттарын калыптасты­рады. Балалар бақшасындағы оку — оқыту формасы ретінде мектсптеғі сабаққа негіз даярлайды/ Балалар бакшасына бармайтын алты жастағы балаларды мектептегі окуға дайындау мектептердін жанында уйымдастырылатын дайындық кластарында жүзеге асырылады. Еліміздін кішкентай азаматтарын тэрбие­леу мен окыту тиімділігін арттыру максатында КПСС Орталык Комитеті мен СССР Министрлер Советінін «Жалпы білім беретін мектептердін оку-шыларын окытуды, тәрбиелеуді жэне оларды енбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы» каулысында (1977 жылғы декабрь): «Жалпы білім бе-ретін мектептер жанындағы дайындық кластарына балалар кабылдау ұлғайтылсын», деген міндет койылды. Балалардын Мектепте оқытуға дайындыкты калыптастыру дегені-мектептегі міз балалардын оку программасын ойдағыдай менге-оқытуға руі жэне окушыл%р коллективіне енуі үшін алғы шарт дайындығы жасау деген сөз. Бул үзак та күрделі процесс, оның максаты мектеп жасына дейінгі балаларды жан-жакты дамыту болып табылады. Баланын мектепте окуға арнаулы жэне жалпы дайындығын ажырата бі-лу қажет. Арнаулы дайындык балада алдымен мсктептіц ана тілі, матема­тика секілді оку пәндерін үйренудін негізі болып табылатын білімнің, ұғымнын, іскерліктіц бар-жоғымен, жалпы дайындык онын дене жэне пси-хикалық дамуына карай анықталады. Дене дамуы — бул баланын жаксы денсаулык күйі, төзімділігі, қолай-сыз ықпалдарға карсы тура алуы; калыпты антропометриялық көрсеткіш-тері (бойы, салмағы, кеуде клеткасынын аумағы), кимыл жагынан дамуы-ның жаксы дәрежесі, колдын жазу үшін керекті майда, дэл жэне алуан түрлі кимылдар жасауға әзірлігі; мәдени-гигиеналық дағдыларынын т. б. жеткілікті дамуы. Дене жағынан дамыған бала мектепте жүйелі окуға байланысты киыншылықтарды оцай жецеді. Психологиялык даму алдымен интеллектуалдық даму дәрежесі деген мағынада түсініледі. Мектепке дейінгі ересектер шағының аяғына карай балалар коршаған орта туралы, адамдардын өмірі туралы, табиғаТ тура­лы белгілі мөлшерде білім мецгереді. Бұл білім мөлшері балалар бакша-сыныц программасында белгіленген. Мектепке дейіні-і балалардын жеке деректерді емес, мектептегі пәндік окытуды енгізуге негіз болатын өзара байланысты білімдер жүйесін мецгеруі манызды. Олардыц таным ынта­сын, әуесқойлығын дамытудың sop мацызы бар. Бул мектепте балалардын сан алуан оку тілегін калыптастыру үшін негіз болып табылады. Баланыц мектепте окуға психологиялык дайындығының манызды ком­понент! — адамгершілік-ерік дайЫндығы. Оку іс-әрекеті еркін ыкылас кою-ды, максатты түрде есте сақтауды, өзініц мінез-кұлқын бақылай білуді, тэртштілікті, жауапкершілікті, дербестікті, ұйымшылдыкты т. т. талап етеді. Адамгершілік-ерік дайындығы деген уғым сондай-ак баланын жаца коллективке, мектеп коллективіне енуіне, октябряттар мен пионерлердің коғамдық жұмысына белсене араласуына мүмкіндік беретін: ыкыласты-лык, ізгі ниеттілік, өзара көмек, уйымдастыру шеберлігі сияқты мораль­дык сапаларды да камтиды. Бала мектептегі жана іс-әрекетке ғана емес, сонымен бірге өзініц пра-волары мен міндеттері бар окушынын жаца әлеуметтік жардайына да да­йын болуға тніс. айы Балалар бақшасының балаларды мектепке дайындау ■айтіянТоптағьГба- жөніндегі жүмысы олардыц мектепке дайындайтын то-лалармен жұргізі- бына көшуінен көп бурын басталады. Балалар бакша-летін оку-тэрбие сыныц оку-тәрбие жұмысыныц бүкіл жүйесі баланын жұмысынын мектептегі окуға дайындығын қалыптастыруды көз-ерекшеліктері дейді. Мектепке дайындайтын топтык баска топтардан айырмашылығы—«Балалар бакшасындағы тэрбие программасында» көзделген оку-тәрбие жумысынын барлық міндеттерін орындау аякта-лады. Мектепке дайындайтын топта балалардыц күн режимін мүлтіксіз орын-дауға койылатын талап едәуір артады. Егер олар ұзақ уакыт балалар бакшасына барып жүрген болса, оларда күн сайын белгілі бір уакытта белгілі бір кызмет түрлерімен шүғылдану әдеті калыптасып калады. Ба­лалар олардыц мазмуны мен ерекшеліктерін жақсы біледі, оларды орын-дауға дайын турады. Тәрбиешінің басты міндеті — тапсырмаларды сапалы жэне уактылы орындауда бакылау мен балаларға көмекті күшейту, әрбір баланыц алды­на қойылған мақсатка міндетті түрде жетуін талап ету. Мектепке дайын­дайтын топта олардын іс-әрекет мазмунын киындату оны жүзеге асырудыц неғурлым жоғары тиімділігімен ұштастырылуға тиіс. Мектепке дейінгі балалардын өз іс-әрекетін уакыт жағынан дурыс бөле ■ білетін, ырғалып-жырғалмай, жумысқа кірісіп кететін, оны лайықты кар-кынмен жүргізіп, дер кезінде аяктай білетін болуы манызды. Будан бу-рынғы топтарда кандай да бір іс-әрекетке тэн каркынға үйретілмеген ба­лаларды тәрбиеші асыктыруға мәжбүр болады, ал жумысты асығыс аяқ-тау оның сапасын төмендетеді. Балалар бакшасыныц мектепке дайындайтын тобында балалардыц тәуелсіздігін калыптастыру жөніндегі жумыс жалғастырылады. Тәуелсіз-дік қайсыбір іс-әрекет үшін кажетті білімніц, іскерліктін, дағдыныц бо-луымен, оны жүзеге асыру процесінде қалыптасатын жағдайларға, алын-ған нәтижелерге саналы караумен сипатталады. Мектепке дейінгі балалык шакта баланыц тэуелсіздігін дамыту мектепте окытудыц маңызды негізі болып табылады. Оқу іс-әрекеті, үйге берілген тапсырмаларды орындау бірінші класс оқушысы күнініц көпшілік уакытын алады. Ол мектепке жинала ма, са-бақта отырып оқи ма немесе алғашқы коғамдык тапсырманы орындай ма — бэрінде де дербестік көрсету қажет болады. Тацертен ол өзі гимнас­тика жасайды, мектепке керекті нәрсенін бәрін алуды умытпайды. Тәуел-сіз жумыс істеу дағдысы онын класта тапсырманы орындап шығуына көмектеседі, бірақ тәуелсіздік үйге берілген тапсырмаларды орындаған кезде өте-мөте кажет. Бірінші класс окушысы өзінін жұмысын жоспарлай және бакылай білуге, өзінін жетістіктерін байкап, кемшіліктерін көре бі-луге; бір міндетті шешкен кезде үйренген тәжірибені баска міндеттерді шешу үшін пайдалануға тиіс. Мектепке дайындайтын топтағы балалардыц тәуелсіздігін дамыту міндеттерін, міне, осы талаптар белгілейді. Мектепке дейінгі балада жеті жаска қарай іс-әрекеттіц жекелеген түрлерінде дербестік көрсетудіц белгілі тәжірибесі калыптасады. Мысалы, озіне-взі қызмет көрсетуде, табиғаттағы ецбекте дербестік дэрежесі ай-тарлықтай жоғары, ал осы сапаиыц оку жэне ойын кызметіндегі дамуы бурынғысынша тәрбиешініц назар аударуын талап етеді. Мектепке дайындайтын топтағы балалар жекелеген тапсырмаларды тәуелсіз орындай алатын болуға: кітаптарды жөндеу үшін кұрбыларын ұйымдастыра білуге, серуендеу кезінде тәрбнешінік көмекшісі ролін ат-каруға, кимыл ойындарын өткізуге т. т. істей білуге тиіс. Егер балаларды даярлап, қалай істеу керек екенін көрсетіп, айтып берсе, олар мұндай тап-сырмаларды әбден орындай алады. Тапсырманы ойдағыдай орындағаны үшін баланы мадақтап кою қажет. Балалардын тәуелсіздігін дамытуға басшылык жасай отырып тәрбие-ші оларды алға қойылған міндетті ескертусіз, көмексіз жоне бакылаусыз шешуге, орындайтын жүмысына саналы карауға, өз іс-әрекеттерін байқай білуге үйретеді. Тәуелсіздікті дамыту іс-әрекет мотивтерін қиындата беруге байланыс­ты. Мектепке дайындайтын топта бүл мотив, мысалы, баланын, тәрбиеші үйреткеніндей, суретті жаксы салып кана коймай, сонымен бірге жоғары баға алғысы, міндетті дұрыс шеше білетіндігімен көрінуі мүмкін. Балалар өз іс-әрекетінің нәтижесін күрбыларынын іс-әрекет нәтижеле-рімен салыстыра отырып бағалайды. Балалар бакшасында болуыныц ая-ғына карай олар орындалған тапсырмаға талдау жасаудың жеткілікті тә-жірибесіне ие болады, істелген нәрсеге сын тұрғысынан карай біледі. Балалар бакшасында мектеп жасына дейінгі балалардын тәуелсіздігін калыптастыру іс-әрекеттік барлық түрінде де тәрбиешінін басшылығымен жүзеге асырылады. Балаларға дене тәрбиесін беру программасынын орындалуы онын жал­пы міндеттерін шешуді ғана емес, сонымен бірге шынырудын алуан түр-лерімен шүғылдануға түрақты дағдылар, такертенгі гимнастика мен дене . шынықтыру жаттығуларын орындауды тілеп түрушылық, кимылдарын же-тілдіруге күштарлык, оларды кұрбыларымен бірге өткізе білушілік каси-еттерін калыптастыруды да көздейді. Баланыц денсаулығы мен дене дамуын жаксартуға көмектесетін, олардын тірек-кимыл аппаратын дамы-татын, организмніц физиологиялык кызметін жаттыктыратын және жетіл-діретін, олардын жас жағынан шамасы келетін козғалыстарды игеруін камтамасыз ететін, организмніц төзімділігін калыптастыратын кимыл ре-жимін орындауды камтамасыз ету мацызды. Жеткіліксіз кимыл белсен-ділігі — гиподинамия—дене тәрбиесі міндеттерін ойдағыдай шешуге кедергі жасайды, балалардын ақыл-ой жағынан дамуы үшін колайсыз жағдай туғызады, олардыц ннтеллектуалдық белсенділігі мен жүмыс кабі-летін төмендетеді. Мектепке дайындайтын топтағы балалармен жүмыста дене шыныктыру жаттығуларыныц спорттык түрлері ерекше орын алады. Шацғы, коньки, велосипед тебу, шанамен сырғанау, жүзу ірі бүлшық еттердіц түрлі топ-тарынын катысуын талап етіп, денеге жаксы күш түсіреді. Егер бала мектепке дейін дене жаттығуларынык осы түрлерін менгер-се, спорт ойындары мен сауыктарын жаксы көріп кетсе, бүл мектеп жыл-дарында да онын бос сағаттарда осылармен шүғылдануы үшін алғы шарт болып табылады. Бұл әрі ой еңбегінен тынығуынын, организмді одан әрі сауықтырудыц қүралы болып табылады. Балаларды дене шыныктыру жаттығуларыныц спорттық түрлеріне үйрету жұмыстың ерекше бөлімі болып табылады, ол торбиешіден шанғы, коньки тебудік т. т. техникасын және, әрине, балаларға сол кимыл түрлерін үйрету методикасын мецгеруді талап етеді. Мектепке дайындайтын топтағылармсн жұмыста кимыл ойындарын же-те бағаламауға болмайды. Онда негізгі кимылдар жетілдіріледі, мінездін жүректілік, тапкырлык, .үстамдылық секілді касиеттері шыңдалады. Ки­мыл ойындары коллективтік сипатта болады, сондыктан олар кимыл мен іс-әрекеттін үйлесті болуын, белгілі ережелердін. орындалуын талап стеді. Балалардын өздері-ак ережесін орындамаса, ойын кызык болмайды деген корытындыға келеді. Ойында баланыц ширығып, толғануы оныц күшін жүмылдырып, қимылдарды орындауда жақсы нәтижелергс жетуіне көмек-тсседі; баска жағдайда, ойыннан тыс жерде, бәлкім, ол мүндай нәтиже-лерге жстс алмас та еді. Ойынды әр түрлі жаттығу түрлерімен алмасты- ■ рып отыру — барлык кимылды біркелкі дамытудын манызды шарты. Балаларға дене тәрбиесін беруде серуендер де үлкен орын алады. Дү-рыс үйымдастырылған серуендеу іс-әрекеттін алуан түрлерінде взін-өзі ұйымдастыруды дамыту, инициатива корсету үшін мол мүмкіндіктер бар. Серуенге әзірленуге торбиеші мектеп жасына дейінгі балалардыц өздерін тартады. Мысалы, солармен бірге шацғылардын, конькилердін дайынды-ғын тексереді, таудан шанамен түскен кезде керек болатын кішкене жа-лаулар, ленталар, кардан кұрылыстар түрғызу үшін күректер әзірлейді. Серуенніц мазмүны (немен шүғылданамыз, не ойнаймыз, өзімізбен бірге нелер алып жүреміз, ойынды кайтсек жаксы уйымдастырамыз т. т.) тура­лы балалармен әнгімелесу балаларды алда тұрған шаруаны ойланып іс-теуге, оны жоспарлауға үйретеді. Жекелеген балаларға серуендеу кезінде не істейтінін, ол үшін не керек екенін айтуға болады. Мүндай жүмыс тап­сырма орындауды жоспарлау дағдысын калыптастыруға көмектеседі. Тәрбиеші балалардыц толык күнды, жеткілікті үйықтауына камқорлық жасайды, өйткені үйкы нерв жүйесінің мезгілсіз шаршауынын алдын ала­ды. Тәрбиеші бірінші кластағы балалардын да күндіз бір мезгіл үйықтап алғаны дүрыс екенін ата-аналарға хабарлайды. Мектепке осы заманғы окытудын негізін қалаушы принцип торбиелей жэне дамыта отырып окыту болып табылады, ол балалардын таным про-цестсрін, білімге ыкыласын дамытуды көздейді. Балалар бакшасында бул принципті жузеге асыруда балалардыц карапайым оку іс-әрекеті жоспар-лы жоне жүйелі түрде- жетілдірілетін оку сағаттары ерекше манызды роль аткарады. Бул тәрбиешініц балаларда оку міндетін түсіну жэне оны орын-дауға әзір туру, ықыласты болу, үлкендердін жоспары мен нускауы бо­йынша әрекет істей білу, бүрынғы алған білімі мен іскерлігін жаца іс-әрекетке пайдалану, тапсырманы орындау тәсілдерін менгеру, өзін-езі бакылау, бағалау, қалыптастыруына мүмкіндік бсреді. Бұл түрғыда әрбір сабактыц программалык мазмүнын дұрыс белгілеудін зор манызы бар. Педагог эр баланы акыл-ой жагынан тэрбиелеуге жэне дамытуға кам­корлык жасайды, акыл-ой міндеттерін шеше отырып, белгілі күш-жігер жұмсау кажеттігін алдына қояды. Бірте-бірте, окыту процесінде балалар­дыц бойында тапсырмаға саналылыкпен қарау, тәрбиешінің түсіндіруіне күлақ асып, мағынасына бойлай білу, мактау үшін емес, екбек нәтижесі-нен канағат алу үшін жақсы нәтижелерге жетуге үмтылу касиеттері пайда болады. Мектепке дейінгі балаларда бар ыкыласымен, белгілі бір қар-кынмен жумыс істеушілік калыптасады, жұмыс қабілеті артады. Тәрбиеші өз тобыныц балаларын, олардыц мүмкіндіктерін, қабілетте-рін жаксы білуге тиіс. Олардыц біреулері зерделі болады, тәрбиешінін айткандарын жаксы және онай түйсінеді, ал енді біреулері акырына дейін тыцдамайды; кейбір балалар тапсырманы орындаудан бұрын оны ойлас-тырып алады, ал енді бір балалар жүмыска асығыс кірісіп кетеді; кайсы-бір балалар күмартып окиды, білімге ыкыласты болады, ал баска біреу-лері енжар болады, тек баскалар да окып жаткан соц амалсыз окиды т. т. Талапты тым асырып немесе кемітіп жіберу балалардын таным ыкыласын басып тастайды, оку іс-әрекеті элементтерініц калыптасуына кедергі жасайды. Тэрбиеші сабак өткізе отырып мектеп жасына дейінгі балалардыц жеке ерекшеліктерін, олардың білім жэне іскерлік дәрежесін ескереді. Мысалы, ол кайсыбір балаларға суретке карап творчестволык энгіме курастыруға тапсырма берсе, нак сол сэтте мундай міндетке шама­сы келмейтін баска бір балаларды суреттеу түрінде әнгіме курастыруға тартады. есте сақтағыштығын, кекістікте бағдарлағыштығын дамытуға, сезім, ой­лау, сөйлеу мүшелерін дамытуға көмектесетін, коршаған болмыс жөнін-дегі ұғымдарды анықтай түсуге жәрдемдесетін стол үстінде ойнайтын кағазға басылған ойындар сатып алуға кеңес береді. Педагог ата-аналарға баланың мінез-күлқына мектеп кандай талаптар коятынын антып береді, олардын не нәрсеге ерекше назар аударуға тиіс екенін, не істеу керек екенін, балалармен не жайлы әңгімелесеу, не окып беру, эр түрлі өнер шығармаларын тэрбие максатында калай пайдалану керек екенін түсіндіреді. Осындай жұмыстың қорытындысында ата-аналарда балаларды мектеп­ке дайындау туралы білімдер жүйесінін калыптасуы манызды. § 2. МЕКТЕПТЩ I КЛАСЫНДАҒЫ ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫ Мектептегі оку-тәрбис жүмысынын мазмуны оку жоспарында жэне про-граммасында аныкталады. Оку жоспары — мемлекеттік документ, онда оку орнының қайсыбір . типінін максаттары мен міндеттеріне сэйкес сол үшін міндетті оку пэнде-рінің тізбесі беріледі. Ол оқу пәндерінің өзара байланысын, оларды оқыту жүйелігін, әр пәннің берілетін білім мен іскерліктің жалпы жинағындағы үлес салмағын анықтайды. Оку жоспарын одақтас республиканын оку (ха­лыкка білім беру) министрлігі жасап, бекітеді. 1 кластың оку жоспарында «Орыс тілі», «Математика», «Енбекке үйрету», «Бейнелеу өнері», «Музы­ка», «Дене шыныктыру» сиякты пэндерді окып үйрену көзделген. Программа — мемлекеттік документ, онда оку пәнінін міндеттері мен мазмуны ашып көрсетіледі, тақирыптарды оқып үйренудің көлемі мен жү-йесі анықталады. Программаға түсіндірме хат косып жіберіледі, ол пән-нің максаты мен міндеттерін, оку материалыньщ өзіне тән ерекшелігін, окушылармен жумыс жүргізу әдісініқ негізгі принциптерін айқын көрсете-ді. Мэселен, РСФСР бастауыш мектептеріне (І-^-ІІІ кластарға) арналған орыс тілі программасына қосымша түсіндірме хатта жалпы білім беретін мектептін орта буынында оқылатын орыс тілі мен әдебиетінің жүйелі кур-старының күрамдас бвлімі болып табылатын орыс тілі мен әдебиетінін бастауыш курсы «бул непзшен орыс тілінің практикалык курсы, сондык­тан балалардын тілін дамытуға программаның барлық бөлімдерінде көніл бөлшеді»,1—деп атап көрсетіледі. Одан әрі түсіндірме хатта I—III кластардағы орыс тілінін бастауыш курсынын негізгі бөлімдері сипатталады, бұлар: «Жазуға үйрену және тілді дамыту», «Оку жэне тілді дамыту», «Программалык оку», «Кластан тыс оку», «Грамматика, дурыс жазу емлесі жэне тілді дамыту». I класка арналған орыс тілінің программасы екі үлкен бөлімді камти-ды, булар: «Жазуга үйрету» жэне «Грамматика, дурыс жазу емлесі жэне тілді дамыту». Бұлардың әркайсысында оқытудын негізгі міндеттері ашып көрсетіледі, оқушылар I кластың аяғына қарай менгеріп шығуға тиісті бі-лімге, іскерлікке және дағдыға койылатын талаптар сипатталады Мектептің I класының баска да оқу пәндерінін программалары: «Мате­ри vf^AJ„oK- 6ККе Үирету>>' бейнелеу өнері», «Музыка», «Дене шынык­тыру» осылаиша кұрылған. Мектсптегі оку-тәрбие жүмысынын негізгі формасы сабак болып табы­лады. Сонымен бірге муғалім баланы одан әрі жан-жақты дамытуға ба-ғытталған кластан тыс тэрбие жумысынын алуан түрлерін пайдаланады. Мектептеп тэрбие жумысынын үлгі мазмуны бар. Онда балалардын жас ерекшелігін ескеретін жэне әрбір баланын бслсенді іс-әрекетін көз-дейтін тэрбие жумысыныц міндеттері мен мазмуны көрсетілген. Тэрбие жумысынын мазмуны жоспарларда нақтыланады, олар мына бөлімдер бойынша жасалады: «Коллективтік турмысты жолға қою», «Сая-си-тәрбие жумысы», «Кітаппен жумыс істеу», «Дене шыныктыру, сауыкты-ру жұмысы», «Табиғатта жұмыс істеу», «Техникаға ыкыластандыру», «Көркемдік тәрбиесі», «Ойындар». Барлык бөлімдер езара байланысты тэрбиелеу мен дамытудың тиісті дәрежесін камтамасыз етеді. Мектепке дейіигі мекемелердің практикасында бала-Балалар бақшасы лар бакшасы мен мектеп байланысынык белгілі тәжі-мен мекте" f**";8" рибесі калыптасқан. Бул байланысты орнатудың екі нысынын формалары ^олын%өліп көрсетеді: балалар бакшасы мен мектеп-тін педагогтар коллективтерінің тығыз байланысы жэне мектеп жасына дейінгі балалар мен бірінші класс окушыларынын тікелей жақындасуы. Тәрбиешілер мектептің бастауыш кластарындағы оку-тәрбие жумысы­нын мазмунымен жэне өзіндік ерекшелігімсн танысады, сөйтіп балалар­дын даму персепктивасын анықтайды жэне онын мектеп талап ететін дә-режеде болуын камтамасыз етеді. Өз тарапынан, муғалімдер де балалар­дын мектепке дейін алған білімі мен тәжірибесіне сүйену үшін балалар бақшасындағы жүзеге асырылған тэрбиелеу, жалпы білім беру жумысы­нын мазмуны туралы мағлумат алады. Бул педагогтар коллективтерінін арасындағы байланыс формалары алуан түрлі: I класс программасы мен «Балалар бакшасындағы тэрбие программа-сын» бірлесіп талкылау жэне зерттеп үйрену, олардын сабақтастығын те­рен түсіну; муғалімдерді мектепке дайындайтын топтағы жумыс формаларымен, сондай-ак балалардын мектепке дейінгі ересек шактын аяғына карай ал-ған білімінің, іскерлігінін дәрежесімен таныстыру; осы мақсатпен баста­уыш кластар педагогтарының балалар бакшасындағы сабактарға (жыл-дың басында, ортасында жэне аяғында) катысканы, мектеп жасына дейінгі балаларды қадағалап отырғаны, олардын ішіндегі жекелеген ба­лалармен әнгімелескені, мектепке дайындайтын топтардагы жумыстыц корытындылары бойынша балалар бакшасында өткізілетін педагогикалык кенестерге катысканы жен; өз шәкірттерінін жана коллективте өзін калай көрсеткенін, I кластын программасын қалай менгергенін, кандай киыншылыктарға кездескенін білу үшін мектептегі окытудын алғашкы айларында тәрбиешінің өз шә-кірттерін кадағалауы; бірінші класс окушыларынын үлгірім корытындысы бойынша өткізілетін педагогикалык советке қатысу; мектепке дейінгі балалардын мектепке жан-жакты дайындалу пробле-малары бойынша конференциялар мен Педагогикалык окулар өткізу; пе­дагогикалык жэне психологиялык әдебиет жаңалықтарын бірлесіп талкы­лау, мёктепке дейінгі мекемелер мен мектептердін балаларды мектепке оқытуға бірлесіп дайындау жөніндегі жумысынын озат тәжірибесімен та-нысу. Балалар бакшалары мен мектептердін осындай байланыстары нәтиже-сінде олар өзара түсінісетін болады. Тәрбиешілер мектептін талаптарын. балаларды окуға дайындау міндеттерін айкынырақ сезінеді де табысты орындайды. Ал муғалімдер, ез тарапынан, балалар бакшасынын мі«детте-ріне, оныц жумысынын мазмуны мен әдістеріне теренірек үнілетін болады. есте сақтағыштығын, кеністікте бағдарлағыштығын дамытуға, сезім, ой­лау, сөйлеу мүшелерін дамытуға көмектесетін, қоршаған болмыс жөнін-дегі ұғымдарды аныктай түсуге жәрдемдесетін стол үстінде ойнайтын кағазға басылған ойындар сатып алуға кенес береді. Педагог ата-аналарға баланын мінез-кулкына мектеп кандай талаптар коятынын айтып береді, олардын не нәрсеге ерекше назар аударуға тиіс екенін, не істеу керек екенін, балалармен не жайлы әнгімелесеу, не окып беру, әр түрлі өнер шығармаларын тэрбие максатында калай пайдалану керек екенін түсіндіреді. Осындай жүмыстын корытындысында ата-аналарда балаларды мектеп­ке дайындау туралы білімдер жүйесінін калыптасуы манызды. § 2. МЕКТЕПТІҢ I КЛАСЫНДАҒЫ ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҮМЫСЫ Мектептегі оқу-тәрбие жұмысынын мазмүны оку жоспарында және про-граммасында аныкталады. Оку жоспары — мемлекеттік документ, онда оку орнынын кайсыбір , типінік максаттары мен міндеттеріне сәйкес сол үшін міндетті оку пәнде- рінін тізбесі беріледі. Ол оку пәндерінін өзара байланысын, оларды окыту жүйелігін, эр пәннін берілетін білім мен іскерліктін жалпы жинағындағы үлес салмағын аныктайды. Оку жоспарын одактас республиканын оқу (ха­ лыкка білім беру) министрлігі жасап, бекітеді. 1 кластык оку жоспарында «Орыс тілі», «Математика», «Енбекке үйрету», «Бейнелеу өнері», «Музы­ка», «Дене шыныктыру» сиякты пәндерді окып үйрену көзделген. Программа — мемлекеттік документ, онда оку пәнінін міндеттері мен мазмүны ашып көрсетіледі, такіЛрыптарды окып үйренудің көлемі мен жү-йесі анықталады. Программаға түсіндірме хат косып жіберіледі, ол пән-нін мақсаты мен міндеттерін, оку материалынын өзіне тэн ерекшелігін, окушылармен жұмыс жүргізу әдісінік негізгі принциптерін айқын көрсете-ді. Мәселен, РСФСР бастауыш мектептеріне (I—III кластарға) арналған орыс тілі программасына косымша түсіндірме хатта жаЛпы білім беретін мсктептін орта буынында окылатын орыс тілі мен әдебиетінін жүйелі кур-старынын күрамдас бөлімі болып табылатын орыс тілі мен әдебиетінің бастауыш курсы «бул негізінен орыс тілінін практикалык курсы, сондык­тан балалардын тілін дамытуға программанын барлык бөлімдерінде көніл бөлінеді»,1—деп атап көрсетіледі. Одан эрі түсіндірме хатта I—III кластардары орыс тілінік бастауыш курсынын негізгі бөлімдері сипатталады, булар: «Жазуға үйрену және тілді дамыту», «Оку жэне тілді дамыту», «Программалык оку», «Кластан тыс оку», «Грамматика, дүрыс жазу емлесі жэне тілді дамыту». I класка арналган орыс тілінін программасы екі үлксн бөлімді камти-ды, булар: «Жазуға уйрету» жэне «Грамматика, дүрыс жазу емлесі жэне тілді дамыту». Бұлардын әркайсысында оқытудың негізгі міндеттері ашып көрсетіледі, окушылар I кластын аяғына карай менгеріп шығуга тиісті бі-лімге, іскерлікке жэне дағдыға койылатын талаптар сипатталады. Мектептін I класынын баска да оку пәндерінін программалары: «Мате­матика», «Ецбекке уйрету», «Бейнелеу өнері», «Музыка», «Дене шынык­тыру» осылайша қүрылған. Мектептегі оку-тәрбие жұмысынын негізгі формасы сабак болып табы­лады. Сонымен бірге муғалім баланы одан әрі жан-жакты дамытуға ба-ғытталған кластан тыс тэрбие жұмысынын алуан түрлерін пайдаланады. Мектептегі тэрбие жумысынын үлгі мазмүны бар. Онда балалардын жас ерекшелігін ескеретін жэне әрбір баланын белсенді іс-әрекетін көз-дейтін тәрбие жұмысының міндеттері мен мазмүны көрсетілген. Тэрбие жүмысынын мазмүны жоспарларда нактыланады, олар мына бөлімдер бойынша жасалады: «Коллективтік түрмысты жолға кою», «Сая-си-тәрбие жүмысы», «Кітаппен жұмыс істеу», «Дене шыныктыру, сауыкты-ру жүмысы», «Табиғатта жұмыс істеу», «Техникаға ыкыластандыру», «Көркемдік тәрбиесі», «Ойындар». Барлык бөлімдер өзара байланысты тэрбиелеу мен дамытудын тиісті дэрежесін камтамасыз етеді. Мектепке дейінгі мексмелердіц практикасында бала-Балалар бакшасы ла|) бакшасы мен мектсп байланысынык белгілі тәжі-нысыіГын формалары Рибесі калыптасқан. Бул байланысты орнатудын скі жолын бөліп көрсетеді: балалар бакшасы мен мектеп-тік педагогтар коллективтерінін тығыз байланысы жэне мектеп жасына дейінгі балалар мен бірінші класс оқушыларынын тікелей жақыидасуы. Тәрбиешілер мектептін бастауыш кластарындағы оку-тәрбие жүмысы-нык мазмүнымен және өзіндік ерекшелігімен танысады, сөйтіп балалар­дын даму персепктивасын аныктайды жэне онын мектеп талап ететін дэ-режеде болуын камтамасыз етеді. Өз тарапынан, муғалімдер де балалар­дын мектепке дейін алған білімі мен тәжірибесіне сүйену үшін балалар бақшасындағы жүзеге асырылған тэрбиелеу, жалпы білім беру жумысы­нын мазмуны туралы мағлүмат алады. Бул педагогтар коллективтерініқ арасындағы байланыс формалары алуан түрлі: I класс программасы мен «Балалар бакшасындағы тэрбие программа-сын» бірлесіп талкылау жэне зерттеп үйрену, олардын сабактастығын те­рен түсіну; муғалімдерді мектепке дайындайтын топтағы жумыс формаларымен, сондай-ак балалардын мектепке дейінгі ересек шактын аяғына карай ал-ған білімінін, іскерлігінін дәрежесімен таныстыру; осы максатпен баста­уыш кластар педагогтарынын балалар бакшасындагы сабактарға (жыл­дык басында, ортасыида жэне аяғында) катысканы, мектеп жасына дейінгі балаларды қадағалап отырғаны, олардын ішіндегі жекелеген ба­лалармен әнгімелескені, мектепке дайындайтын топтардагы жумыстыц корытындылары бойынша балалар бакшасында өткізілетін педагогикалык кенестерге катысканы жөн; ез шэкірттерінің жана коллективте өзін калай көрсеткенін, I кластын программасын калай менгергенін, кандай киыншылыктарға кездескенін білу үшін мектептегі окытудын алғашкы айларында тәрбиешінін өз шә-кірттерін кадағалауы; бірінші класс окушыларыныц үлгірім корытындысы бойынша өткізілетін педагогикалык советке қатысу; мектепке дейінгі балалардын мектепке жан-жакты дайындалу пробле-малары бойынша конференциялар мен Педагогикалык окулар өткізу; пе­дагогикалык жэне психологиялык әдебиет жаналыктарын бірлесіп талкы-•чау, мёктепке дейінгі мекемелер мен мектептердіц балаларды мектепке оқытуға бірлесіп дайындау жөніндегі жұмысыныц озат тәжірибесімен та-чысу. Балалар бакшалары мен мектептердін осындай байланыстары нәтиже-еінде олар өзара түсінісетін болады. Тэрбиешілер мсктептін талаптарын. балаларды окуға дайындау міндеттерін айкынырак сезінеді де табысты орындайды. Ал муғалімдер, өз тарапынан, балалар бакшасынын мшдеттс-Ріне, онын жумысыньщ мазмүны мен эдістеріне терецірек үнілетін болады. мұның өзі олардын тәрбиелік ықпал сту әдістерін сабактастыруға мүмкін-дік береді. Мектепке дайындайтын топтағы балалар мен мектеп окушыларынын арасындағы байланыс оку жылы бойына үзілмейді. Мектепке дейінгі ба­лаларды мектеппен, окушылардын окуымен жэне коғамдык өмірімен та­ныстыру балалар бакшасы шәкірттерінін тиісті үғымын кенейтуге, олар­дын мектепке ыкыласын, окуға, пионерлер мен октябряттар болуға ынта­сын күшейтеді. Бұл жұмыстын формалары алуан түрлі: мектепке экскурсия жасау, мектеп музейіне, пионер бөлмесіне, кітапханаға, шебер-ханаға бару, оку сағаттарын, ертеңгіліктерді, музыкалык-әдеби кештерді бірлесіп өткізу, суреттер мен бұйымдар көрмелерін, балалар бақшасының бұрынғы шәкірттерімен кездесулер, энгімелер өткізу. Балалар бакшасы мен мектептіц арасында байланыс пен творчестволык ынтымақ орнату — балаларды жүйелі окытуға дайындау міндетін ойдағыдай шешудің кажет-ті шарты. 19-тарау БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДАҒЫ БІЛІМ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ЖОСПАРЛАУ ЖЭНЕ ЕСЕПКЕ АЛУ § 1. ЖОСПАРЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫК НЕПЗДЕРІ Балалар бакшасындағы білім-тәрбие жумысын жоспарлау — мектепке дейінгі совет педагогикасының аса манызды женістерінін бірі. Өткендегі және қазіргі буржуазиялык педагогикалык жүйелердін көпшілігінде мұн-дай жоспарлау теріске шығарылады. Балалармен тэрбие жұмысын жос-парлаудын мүмкін жэне кажет екендігін куаттай отырып, мектепке дейінгі совет педагогикасы баланын жеке басын тэрбиелеу мен дамытудын негіз-ті заңдылықтарына сүйенеді. Тэрбие дамудын шешуші факторы болып табылады. Тэрбие процесінде баланын білімдерді, дағдылар мен іскерліктерді, іс-әрекет тэсілдерін, адамгершілік нормалары мен мінез-құлык ережелерін бағалай білуді т. т. игеруі жүзеге асырылады. Тэрбие мазмуны онын мақсатына сэйкес ірікте-леді. Сол аркылы тэрбие программалык сипатка ие болады, демек, оны жоспарлауға болады. Балаларға ықпал жасаган кезде тэрбиеші алуан түрлі әдістер мен тәсілдерді пайдаланады, оларды шәкірттерді тэрбиелеу мен дамытудын жэне олардын жеке ерекшеліктерінін жалпы зандылык-тарын білу негізінде жоспарлайды. Педагогикалык жумыстын жоспары белгілі бір уакыт ішінде балалар­мен жүргізілетін жумыстын накты міндеттерін, мазмунын, формалары мен әдістерін айкындайды. Бул педагогикалык процеске уйымдаскан сипат береді, тэрбиешінің жумысын максатты жэне нәтижелі етеді, баланы тэр-биелеуде ересектердін басшылык ролін күшейтеді. Педагогикалык жумысты жоспарлаудын негізгі максаты — «Балалар бакшасындагы тэрбие программасының» эрбір жас топтарында орындалу-ын камтамасыз ету. Бул максатка жету үшін ол біркатар талаптарға жауап беретін болуы керек. 1. Жоспарлау балалармен жүргізілетін бүкіл тэрбие жумысынын идея-лык бағытталуын камтамасыз етуге тиіс. Тэрбиелеу мен окытудык мазму­ны, балалық өмірді үйымдастыру формалары, педагогикалык ыкпал жа-сау әдістері мен тәсілдері коммунисте тәрбиенін — баланы жан-жакты, жарасты дамытудын максаттары мен міндеттеріне сүйене отырып сурыпталады да жоспарда бейнеленеді. Алдымен баланын жеке басынык идеялық-адамгершілік бағытталуын қалыптастыруды, белсенділігі мен тәуелсіздігін дамытуды, Отанға деген сүйіспеншілік пен интернационал-дык сезімді, коллективизмді, мінездін гуманистік белгілерін тәрбиелеуді, адамгершілік нормаларын, мінез-кулык ережелері мен әдеттерін игеруді камтамасыз ететін жұмыс көзделеді. Осы міндеттердін шешілуі балаларды тэрбиелеу мен окытудын совет халқынын омірімен, казіргі заманмен бай-ланысы аркылы камтамасыз етіледі. Бул байланыс мектеп жасына дейін-гі балаларды оларға түсінікті формада Отанымыздын коғамдық омірінде-гі аса манызды окиғалармен жэне қубылыстармен, қоғамдык-саяси және снбек мерекелерімен, ересектердін енбек кызметімен т. т. таныстырған кезде жүзеге асырылады. Жоспарда В. И. Ленинді сүюге жэне қурметтеуге тэрбиелеу жөніндегі жүмыс көрсетіледі. Жоспарлау тұтас алғанда кандай да бір топтағы тәрбие процесін уйымдастыруға көмектесетін болуға тиіс. Ол балалар коллективінің және жекелеген балалардын дамуында кол жеткен дәрежені ескере отырып, белгілі бір уакытка көзделген окыту мен тэрбиелеу міндеттерін нактылан-дырады. Жоспарда бала қызметінің алуан түрлері (оқыту, ойын, енбек) козделеді, оларды ұйымдастырудын және балаларға басшылык жасаудын негізгі әдістері мен тәсілдері белгіленеді. Мектеп жасына дейінгі балалар­мен жумыстын коллективтік (фронтальды жэне топтык) формалары же-ке-жеке жумыс жүргізумен үтымды түрде үштастырылады. Дамуында уа-кытша артта калған балалар ерекше көніл бөлуді талап етеді. Жоспарда тэрбиелеу мен окытудын мазмұны мен әдістерін, балалар­дын колы жеткенді ескере отырып, олардын іс-әрекетін уйымдастыру фор-маларын бірте-бірте күрделендіруді көздеу кажет. Жоспар педагогикалык жумыстын жүйелілігін — онын жеке түрлері мен формалары арасында: окытудын эр түрлі бөлімдері бойынша өткізілетін оку сағаттарының маз­муны арасында; оку сағаттары мен тәрбиешінін балалармен күнделікті өмірде жүргізетін жумысы арасында; мектеп жасына дейінгі балалардын оку сагаттары, ойыны мен енбегі арасында т. т. байланыс болуын камта­масыз етеді. Осынын бәрі баланы кемелдендіре тэрбиелеу жэне окыту үшін жагдай жасайды. Егер жоспар шын да накты болса, оны басшылықка алуға болады. Бүған жоспарда балалардын даму дәрежесін, олардын мүдделерін, «Бала­лар бакшасындағы тэрбие программасыныц» талаптарын орындау дэре-жесін, күнделікті коғамдық оқиғаларды, ересектердін енбегі мен түрмы-сын, табиғаттың типтік кұбылыстарын т. т. ескере отырып белгілі міндет-тер кою аркылы кол жетеді. § 2. БІЛІМ-ТӘРБИЕ ЖҮМЫСЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ МАЗМҮНЫ Тутас алғанда мектепке дейінгі мекеменіц жоне орбір жас топтарыныц жүмысын жоспарлаудын тікелей негізі «Балалар бакшасындагы тэрбие программасы» болып табылады. Онын мазмуны кайсыбір белгілі уакытка арналған білім-тәрбие жумысынын жоспарларында одан эрі нактылана түседі. О Tvnbi Балалар бакшасында окытуды уйымдастырудын не- жосиарлаү гізгі Ф°Рмасы 0КУ сағаттары болып табылады. Қандай да бір методика аркылы усынылған оқу сағаттарынын жүйесі (балаларды айналадағымен таныстыру, карапайым математика Балалар ойындарына БалалаР ойындарына басшылыкты толық кемелінде басшылыкты жос- жоспаРлаУ тәрбиешіден ойынды жаксы білуді, сондан- парлау ақ ез тобынын балалары кандай ойынды ете-моте жақсы коретіні, онын мазмұны, кімнің кіммен ойнағы-сы келетіні, ойында балалардын каншалык дәрежеде тәуелсіз екені, кан­дай ойыншыктарды артық коретінін т. т. жонінде хабардар болуды талап етеді. Балалар ойындарының жастан жасқа карай қалай дамитынын: олардыц мазмүны қалай өзгеріп, калай толысатынын, ойында балалардын мінез-қүлкы қалай күрделенетінін, олардыц тәуелсіздігі калай осетініи білу қажет. Осыныц борініц маңызды болатын себебі балалардын ойын әрекеті емес, тәрбиешінің ойындарға басшылык ету жоніндегі педагогика­лык әрекеті жоспарланады. Творчестволык рольді және күрылыстык-конструкциялық ойындарға басшылыкты жоспарлаған кезде педагогтың ойынға ықпалының нақты міндеттері: оның мазмүнын байыту, балалардын кайсыбір ойыншыктармен ойнай білуін калыптастыру, олардыц бір-бірімен дүрыс карым-қатынасын орнату, оларды жаца ойын эрекеттеріне, сюжет күра білуге, ойын үшін жағдай туғыза білуге т. т. үйрету міндеттері көрсетіледі. Сонымен бірге балалардыц бірлескен, коллективтік ойындарына ғана емес, жеке ойын­дарына да назар аударады. Мектепке дейінгі балалардыц ойындағы мінез-кұлқын тэрбиелеу: бір-біріне ізгі тілектестікпен қарау, басқалардың мүд-десімен санаса білу, ойыншыктарын бөлісе білу, туған жанжалды әділ шешу т. т. міндеттері де алға койылады. Осы міндеттердің бәрі үзақ мерзімге белгіленеді жэне жоспарда бірне-ше рет кайталанады. Балалар ойындарыныц мазмүнын байыту — оларға басшылык етудіц негізгі міндеттерініц бірі. Жұмыс жоспарында ол түрліше бейнеленеді. Мысалы, балалар ойындарыныц мазмүнын байыту міндеті олардыц накты такырыбын корсетпестен-ак койылуы мүмкін («Нинанын, Танянын, Вова-ныц ойындарына катысу. Олардын ойыншыктарды тандап алуына кемек-тесу, олармен калай ойнайтынын көрсетіп беру»). Бұл міндет кебінесе сэби топтарда осылай түжырымдалады. Мектепке дейінгі естияр жэне ересек балалардын топтарында педагог өз шәкірттерінін нені жэне калай ойнайтынын білетін болғандықтан, накты ойындардыц мазмунын байыту-ды белгілеп алады; мысалы: «Балалардын балалар кітапханасы ойыны-ныц мазмұнын байытуына көмектесу: кітапхана кызметкерлері балаларға тек кітап беріп қана қоймайды, олар кызықты шығармалар туралы айтып береді, тәртіпке, кітаптардың сакталуына камкорлык жасайды, жаца шык-кан басылымдарды алып отырады». Балалардыц ойындағы өзара карым-катынасы мен мінез-құлқын тэр­биелеу міндетін боліп корсете отырып, тәрбиеші олардыц белсенділігі мен ойын іскерлігін ескереді. Мысалы, «Мектеп» ойынын ойнаған кезде бала­лардыц мүғалім ролін кезекпен аткаруын камтамасыз ету. Бүл рольді орындауда Таняға акыл-кеңеспен көмектесу»; «Ойынға Борямен бірге ка­тысу. Оның озіне тек кана басты роль алғысы келген ниетіне карсы туру. Қатардағы рольдерді орындауға ынталандыру». Жоспарда творчестволык ойындарға басшылыктыц негізгі тәсілдері Де, ойнаушыларға ыкпал жасаудыц жанама тәсілдері де: олардың білім-Дерін, ұғымдарын кеңейту, жана ойын материалын жасап беру т. с. с. коз-Деледі. Тәрбиеші белгілі бір такырыптағы ойынға езініц қатысуын жоспар-лап, егер ойын туа қалса, сол жоспарын жүзеге асыра алады. Мысалы: «Корабльдің жолаушысы ретінде «Тенізшілер» ойынына катысып, жана Рольдердіц (кеме дәрігерінің, аспаздын) тууына комектесу. Қыздардыц ер оалалардыц ойынында осы рольдерді орындауға қатысуына комектесу». Ьалалардыц ойынға ыкыласын байыта отырып, педагог оқтын-оқтын ойын үшін жана такырыптар жоспарлайды, бұл тұрғыда алуан түрлі тә-сілдер пайдаланады (ойын жағдайын немесе онын элементтерін туғызу, жекелеген ойыншықтар енгізу, көргсн ойынын айтып беру, ойнаушылар-дыц суреттері бар иллюстрацияларды карау т. т. аркылы). Жана такы-рып енгізудін негізгі шарты: балалардын ойын тақырыбына байланысты күбылыстар туралы жеткілікті білімдсрінік болуы. Драматизация ойынға басшылыкты жоспарлау творчестволык рольді жоне курылыстык-конструкциялык ойындардан гөрі біршама баскаша жү-зеге асырылады. Жоспарға балалардын көркем шығарманы (ертегіні, ән-гімені) игеру: онымен танысуы, қайталап оқуы, қаһармандардыц атынан аіітуы т. т. жөніндегі алдын ала жүмыс енгізіледі. Балалармен бірге кур-дел! емес ойын атрибуттарын (костюмдердіц, декорацияныя элементтерін) жасауды, содан сон ойынныц өзін өткізуді жоспарлау кажет. Драматиза­ция ойындары көп марте кайталанады, ол сауык кештерінің мазмүны бо­луы, баска топтардын балаларына көрсетілуі, кайсыбір мерекенің сцена-риіііне енгізілуі мүмкін. Осыныц бәрі жоспарда көзделеді. Күн үзағына тәрбиеші балаларды алуан түрлі кимыл жэне дидактика­лык ойындарға ұйымдастырады, бұларға басшылыкты да жоспарлау ка­жет. Ол дидактикалык ойындарды енгізудіц бірізділігін көздейді, олардыц мазмүнын, ережелер сипаты мен акыл-ой міндеттерін ескереді. Стол үстінде ойнайтын, кағазға басылған ойындар мен дидактикалык ойыншыктар балалардыц еркін пайдалануында болады, бірак жаца ойын­ды немесс ойыншыкты енгізу ерте бастан белгіленіп қоюға тиіс. Жоспарда дидактикалык ойындардын мазмунын егжей-тегжейлі Баяндай жатудыц кажеті жоқ (ол тәрбиешіге белгілі), бірақ ол ойынға бала­лардыц ыкыласын туғызу тәсілдерін ойластыруға, олардыц ерекше назарын аудару керек ережелер мен ойын әрекеттерін бөліп көрсетуге тиіс. Тәрбиеші балаларды ойыннын нускасымен таныстыратын немесе жекеле­ген балалар жөнінде накты білім-тэрбие міндеттерін қоятын болған рет-терде ғана ойын кайталап жоспарланады. Мысалы: «Витя мен Мишаның ыкыласын, ынта коюын дамыту үшін екеуін мозаикамен ойнауға тарту». Жаца кимыл ойындарын үйрену көбінесе дене шыныктыру сабағында жүргізіледі. Алайда балаларды онымен серуенге жүргенде де, үй ішіндегі ойын сағаттарында да таныстыруға болады. Қимыл ойындарын жоспарлау сипаты да дидактикалык ойындарды жоспарлау сияқты. Балалардыц ецбегіне басшылык етуде педагогтын ал- Балалардыц ецбек дыцда міндеттердіц екі тобы тұрады: еңбектіц эр алу- әрекетш жоспар- аң түрлері (шаруашылык-тұрмыстық ецбек, табиғат- лау тағы ецбек т. т.) жөнінде дағдылар мен іскерліктер тэрбиелеу; енбекке оцды көзқарас жэне адамныц енбек әрекетін ойдағыдай орындауға кажетті: ецбек сүйгіштік, жауапкер-шілік, тәуелсіздік, озара көмек т. б. касиеттерін тэрбиелеу. Жоспарда балалар ецбегінің эр түрі (өзіне-өзі кызмет корсету, шаруа-шылык-түрмыстық ецбек, балалардыц табиғаттағы ецбегі, кол енбегі) бо­йынша ецбектіц көлемі мен мазмүнын, үйымдастыру формаларын, бас-шылыктыц негізгі тәсілдерж, жабдықтар мен қурал-саймандардың ірікте-луін корсету кажет. Балалардын ецбек әрекетін уйымдастыру формалары бойынша жос-парлауды мейлінше ұтымды түрде жүзеге асыру керек. Енбек ұйымдастырудың ец карапайым формасын — тапсырма беруді жоспарлай отырып, тәрбиеші оныц мазмунын, оны орындауға катыстыры-латын балаларды корсетеді. Әрбір жана тапсырманы орындауға балалар­дын бәрініц де шамасы келетін болғаннан кейін, педагог жоспарда өзінін ерекше назар аударуын керек ететін балалардын фамилияларын ғана көр-сетеді. Жоспарда кезекшілікке басшылык жасау жөніндегі жумыс удайы кор-сетіліп отырады. Қайсыбір топта кезекшіліктіц жаца түрін енгізу (көбіне-се арнаулы сабак формасында) міндетті түрде жоспарланады. Жоспарда кезекшілік кезіндегі балалар енбегінін көлемі мен мазмуны, олардын ара­сында міндеттер бөлісу, мектеп жасына дейінгі балаларды кезекші міндет-терімен таныстыру үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдер (ересектер мен курбылардың еңбегін бакылау, корсету, түсіндіру т. т.) көрсетіледі. Кезекшьпікті жоспарлағанда балалар енбегінің күрделенуі де (мысалы, табиғат мүйісінде балалар әлі күту дардысын білмейтін жануарлар орна-ластырылды), кезекшілікке камтылған мектеп жасына дейінгі жекелеген балалар тәрбиешініц ерекше көніл белуін керек ететін (бала дағдыларды жеткіліксіз меңгерген, бірлесіп істеуді ұйымдастыра білмейді, оз міндетін басқаларға артып коюға тырысады) реттер де көрсетіледі. Кезекшілікті бір топтан екінші топка откізген кезде тәрбие мақсатында октын-октын балалармен әкгімелесу жоспарланады (мектепке дейінгі ересек топтарда). Балалардын коллективтік ецбегін жоспарлай отырып, тәрбиеші оны өт-кізетін уақытты, мұзмұнын, қурылысын (міндеттерді болістіру, ецбек әре-кеттерініц бірізділігі) корсетеді, кажетті жабдыктар мен олардыц қалай орналасатынын белгілейді. Жаца бастаған педагогка балаларды енбек дағдыларына үйретётін негізгі тәсілдерді де ойластырып, жоспарға жазып қойған, жұмыс істеушілердіц өзара қимылын уйымдастырған, олардын ен­бек нәтижелерін бағалаудың формаларын коздеп қойған пайдалы. Сондай-ак балалардын ецбек кызметіне басшылык жасау процесінде балалармен жеке-жеке жүргізілетін жумыс та белгіленеді. Жоспарда балаларды ересектер ецбегімен таныстыруды: балалар бак­шасы кызметкерлерініц жумысыи бакылауды (буны күнделікті өмірде жа-сауға болады, бірақ ерте бастан жоспарлап қояды), совет адамдарыныц коғамға пайдалы ецбегініц баска да түрлерімен таныстыруды кездеу керек. Балалар Совет халкыныц революциялық жэне ескерткіш дата- бакшасындағы ларға, еліміздіц оміріндегі аса манызды оқиғаларға иерекелерді байланысты мерекелері — 7 ноябрь, В. И. Ленинніц жоспарлау туған күні, Совет Армиясы күні, Халыкаралық эйел­дер күні, 1 Май, Жеңіс күні — аса манызды тэрбие кұралы болғандықтан мукият жоспарланады. Жоспарда мекеменіц бүкіл коллективі мен бала­лар қатысатын мерекелерді өткізуге әзірлік бейнеленеді. Тәрбиешініц күнделікті жоспарында түрлі оқу өткізу, оларда балаларға түсінікті фор-мада кайсыбір мерекенін немесс ескерткіш датаның маңызын айтып беру белгіленеді. Балаларды мерекелік ертецгілікке дайындау (олеңдер, әндер, билер уйрену, костюмдер мен баска да атрибуттар т. т. әзірлеу) жоспар­ланады. Мереке сценарийі жасалып, педагогикалык советте бекітіледі, ме-рекеге дайындалу процесінде де, оны откізетін күні де балаларды уйымдас­тыру формалары ойластырылады. Тәрбиеші балалармен турмыстык мерекелерді (ёлка мерекесі, балалар­ды мектепке шығарып салу, маусымдык мерекелер, балалардын туған кү-нщ коллектив болып атау, балалар бақшасыныц ашылу жылдығы т. т.), алуан түрлі сауықтарды (куыршак, коленке театрын, көціл аулағыш диа-және кинофильмдерді корсету, телевизия хабарларын кору, куыршак мерекесш откізу т. т.) әзірлеу жэне откізу мерзімдерін жоспарлайды. Тәрбиешілер ата-аналар арасында педагогикалык на-Ата-аналармен сихат жүргізеді, оларды балалар бакшасына кемек «ұмысты жоспарлау корсетуге тартады, мектеп жасына дейінгі балаларға семья мен балалар мекемесінің тәрбиелік ықпалында «зара байланыс пен сабақтастык орнату мақсатында ата-аналарды бакша «умысыныц мазмунымен таныстырады, семьяда бала тәрбиелеудің озык тэжірибесін зерттейді, корытады және таратады. Бұл жұмыстын бәрі ұда-йы жүзеге асырылады жэне оны балалар бақшасының меңгерушісі де <жылдық жоспарда), әр топтың тәрбиешісі де жоспарлайды. Ата-аналар­мен түрл\ бағыттарда жүргізілетін жүмыстың: ата-аналар жиналыстарын, консультациялар өткізу, семьяларға бару, ашық күн, ашық оку сағатта-рын өткізу, балалар жүмысының кермелерін үйымдастыру, ата-аналарға мүйісті жанғырту жүмыстарынын т. т. накты мазмұны мен формалары жоспарлауға жатады. § 3. БІЛІМ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ЖОСПАРЛАУ МЕН ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ФОРМАЛАРЫ Балалар бакшасындағы білім-тәрбие жүмысын жоспарлау бірін-бірі өзара толыктыратын міндетті екі формада: а) балалар бакшасыныц жыл­дык жоспарында, б) тәрбиеші жүмысының календарьлык (6—12 күнге арналған) жоспарында жүзеге асырылады. .. . Мектепке дейінгі мекеме жүмысынын жылдық жоспа- мскеменінжы^ык Рында балалармен жұмыс, әкімшілік-шаруашылық жоспарындагы білім- кызмет, кадрлармен жұмыс т. т. жоспарланады. тэрбие жумысы Ілгергі жылдың корытындыларын талдауға сүйене . отырып, түтас балалар бакшасы үшін жэне эрбір жас топтары үшін педагогикалык коллективен, ерекше көніл бөлуін керек ете-тін білім-тәрбие міндеттері белгіленеді (тэрбиелеу мен окытудын жалпы міндеттері «Балалар бакшасындағы тэрбие программасында» белгіленген, оны орындау міндетті болып табылады). Бүл түрғыда тәрбиешілердін тә-жірибесі мен мамандығы, балалар контингентінін ерекшеліктері ескеріле-ді. Мәселен, бірсыпыра әлсіреген балалар болған ретте сауыктыру жумы­сы жоспарланады; басқа бір реттерде ақыл-ой және адамгершілік тэрбиесі міндеттерін шешуге, балалардын тілін дамытуға т. т. ерекше на-зар аударылады. Жылдык жоспарда тэрбиелеу мен окытудын кайсыбір бөлімі жөнінде нақ сол мекемедегі бар тәжірибені корытудын көзделуі' де мүмкін. Жоспарда белгіленген білім-тәрбие міндеттеріне сәйкес мектепке дейін-гі мекеме қызметінін басқа бөлімдері де жоспарланады: тәрбиешілермен жүргізілетін методикалык жүмыстьщ мазмұны мен формалары, педагоги­калык кенестін, консультациялардын тақырыптары, жабдыктарды толык-тыру шаралары т. т. белгіленеді, ата-аналармен жүргізілетін жүмыстын мазмуны айкындалады. Жылдык жоспарды мектепке дейінгі мекеменін меңгерушісі методиспен жэне дәрігермен бірлесіп жасайды да, педагогикалык совет пен мекеме кызметкерлерінің жалпы жиналысы бекітеді. Онда белгіленген міндеттер тәрбиешілер жүмысыныц пакты жоспарла-рында бейнесін табады. Мектепке Календарьлык жоспар 6—12 күнге жасалады. Онда дейінгі топтардағы «Балалар бақшасындағы тэрбие программасынын» календарьлық жос- жалпы талаптары, мектепке дейінгі мекеменін жыл- пар дық жоспарында белгіленген міндеттер бейнеленіп, нақтылана түседі. Танертенгілікте (ертенгі аска де­ти) гигиеналык гимнастика (эр комплекс 10—12 күнге), балаларда модени-гигиеналық дағдылар мен өзіне-өзі кызмет корсету дағдыларын калыптастыру, сондай-ақ мектеп жасына дейінгі балалармен жеке-жеке сабақ еткізу (тілін, математикалық ұғымдарын дамыту жонінде және т. б.); жана дидактикалык ойындарды немесе бұрыннан белгілілерінін-нарианттарын үйрену, табиғат мүйісіндегі енбекке басшылык (жануарлар мен өсімдіктерді күтудін жана тәсілдерін корсету); кезекшілердін жұмы-сын үйымдастыру, ата-аналармен кыскаша әңгімелер өткізу жоспарла­нады. Мектепке дейінгі сәби топтардағы оку сағаттары танертен және кеш-ке, естияр жэне ересек топтарда тек танертен откізіледі, осылай деп жос­парда керсетіледі. Танертеңгі сағаттарда екі немесе үш оку сағаты ететін топтарда олар­дын уштасуын ойластыру керек. Акыл-ойға едәуір күш түсіретін және ыкылас коюды талап ететін оқу сағаттарын (тілді дамыту, ана тілін уй­рету, математикалық уғымдар калыптастыру т. т.) бірінші еткізіп, олар­ды қимыл оку сағаттарымен (дене шыныктыру, музыка) уштастыру керек, бүл ой шаршауын тарқатады. Сабақтарды жоспарлай отырып тәрбиеші ен алдымен олардын мшдет-терін: білім беру (білім, дағды, іскерлік мазмүнын) жэне тэрбиелеу (та­ным ыкыласын калыптастыру, білім мазмүнына козкарас, балалардын езара карым-катынасы т. б.) міндеттерін белгілеуге тиіс. Осы мшдеттер неғұрлым егжей-тегжейлі әрі накты корсетілсе, оларды оку сағаты бары­сында жүзеге асыру соғүрлым онайырак болады. Жоспар сабактык қүрылымын, онын барысын бейнелейтін болуға тиіс. Кадағалау әдісімен өткізілетін табиғаттану сабағынын күрылымын жос-. парлауға мысал келтірейік: «Мүйістің жана түрғынын кадағалау мынадай жоспар бойынша жүргізілсін: а) жануардык сырткы пішінін және мінезін кадағалау — бакылау, б) мүйістін басқа тұрғындарымен салыстыру, в) жаңа жануарды күту тәсілдерімен таныстыру». Коптеген оку сағаттары үлкен дайындык жұмысын керек етеді. Ол да жоспарда корсётіледі (мысалы, бейнелеу кызметінін немесе әнгіменін ал-дынан арнайы бақылау жүргізу, материал мен жабдыктар әзірлеу, оған балаларды катыстыру т. т.). Жоспарда оку сағатын өткізудік негізгі эдістері мен тәсілдері көрсеті-леді (әнгіме өткізгенде балаларға койылатын сүрактар т. б.). Сабак үшін кажетті материал козделеді. Ерекше қиын сабактар болған ретте олардын конспектілерін жасау керек. Мектепке дейінгі топтардағы күн режимі екі рет — күндіз және кешке серуендеуді камтиды. Серуендеу — балалардын дем алатын кезі әрі соны­мен бірге олармен тэрбие жұмысын жалғастыру. Күндізгі серуеннін үзак-тығы тәрбиешіге балалардын алуан түрлі іс-эрекетін үйымдастыруға мүм-кіндік береді. Серуен жоспары мыналарды камтуы мүмкін: мектепке де-йінгі балалардын түсінуге шамасы келетін коғамдық омір қүбылыстары туралы білімдері мен үғымдарын байыту мақсатында бакылау жүргізу, табиғат кұбылыстарымен таныстыру; учаскедегі еңбек; коллективтік қимыл ойындарын, сондай-ак балалардын кимылын дамыту жонінде олар­мен жеке-жеке топ жүмыстарын жүргізу (алуан түрлі жатығулар жасау жолымен). Бакылау мен енбек мазмүнын тандау оку сағатынык белгілі бір уақыт-ка арналған жалпы жоспарымен белгіленеді, ағымдағы жағдайға (ауа ра-йы, маусым) байланысты болады. Мүнык кимылды дамыту жоніндегі жумысты жоспарлауға да қатысы бар. Тәрбиеші балалардын жеке ойнауы мен жаттығулары үшін пайдаланы-латын материалды да жоспарлайды. Серуен жоспарына олардын творче­стволык ойындарына басшылык жасау (жана такырып ұсыну, ойын жо-нінде әнгімелесу т. с. с), балалардын жеке топтарынын ойындарына ка-тысу енгізіледі. Кешкі серуен кезінде іс-әрекет түрлері кысқартылады. Педагог кобіне-се аз жэне орташа-кимылды ойындарды жоспарлайды, оз бетінше ойнай­тын ойындар үшін жағдай болуын ойластырады. Табшат күбылыстарын (күннін батуын, жұлдызды аспанды т. б.) бақылау, ал жазғы уақытта ец­бек ету де (бакшадағы және гүлзардағы өсімдіктерді суару т. с. с.) жос­парланады. Балалар бакшасында кеш (түстіктен кейінгі уакыт) балалардыц алу­ан түрлі ойындарына, ецбегіне, сауығына бөлінеді. Тәрбиеші творчество­лык ойындарға басшылык етуді жоспарлайды, оларға басшылыктыц нак­ты тәсілдерін (мазмұнын белгілеместен) анықтайды. Мысалы: «Балалар­дыц ойын жөніндегі келісулеріне катысу, олардын назарын ойын материалдарын алдын'ала әзірлеуге бағыттау». Сол уакытка драматиза­ция ойынын әзірлеу жэне өткізу, балалар еңбегі, мүйістерді жинау, ойын­шыктарды жөндеу, кітаптарды жамау т. б. жоспарланады (сэби таптарда—окта-текте, естияр жэне ересек топтарда — аптасына бір рет). Кешкі уакытта кажет болған рстте программаныц түрлі тараулары бойынша балалармен жеке-жеке жұмыс жүргізуге болады. Балалар бакшасыныц мектепке дайындайтып тобындағы жумыс жоспарынан узінді келтіреміз. 2 февраль. Дүйсенбі, Таңертең. Т. Славикпен жэне В. Алешамен «ш> дыбысын түзеу жөнінде жу­мыс жүргізу. Жалпы артикуляцяялык гимнастиканы кайталау. О. Сашаға, М. Воваға, К. Женяға этажеркадағы ойыншыктарды тәртіпке келтіруді, қорап-тарға ойын карточкаларының, кұрылыс материалыныц калай салынғанын тексеру-ді тапсыру. Оларды жұмысты үкыпты және адал орындауға уйрету. Балалармен бірге табнғат мүйісіндегі теректіц бұтактарын карау: кабығыныц түсін, формасын, бүршіктерініц орналасуын айыру. Бүршіктерін ұстап, иіскеп көруге рұксат ету. Тацертеңгі тамактын алдында балалармен бірге табиғат мүйі-сін аралап шығып, кезекшілердін жұмысына баға беру. 1-сабак. Санау сабағы көрсетілген санға сабактас сан табу. Программалык мазмуны: балаларды екі көп саннын кайсысы көп, кайсысы аз екенін анықтауға, оларды санмен атауға, бір санныц екінші саннан канша көп немесе канша аз екенін аныктауға жаттықтыру. Эр түрлі анализа-тордык көмегімен «бір сан көп (аз) » екенін шығаруға жаттықтыру. Жолдасыныц жауабын ықыласпен тындауға, жауапты толықтыруға немесе қатесіэ түзеуге үйрету. Сабактыц барысы: Кай дөцгелектердіц үлкен екенін аныктау (панноға 7 үлкен, 8 кіші дөнге-лектер кою керек). Қай дөцгелектер үлкен, қай дөцгелектер кіші? 8 саны 7-ден канша көп, 7 саны 8-дсн канша аз? 9 дөкгелекті интервалсыз, 8 дөцгелекті интервалмен кою. Қайсысы көп (аз), каншаға көп (аз) екенін анықтау. Екі сандық фигураны: айналдыра койылған 7 дөцгелек пен бір катарға қойылған 8 дөцгелекті салыстыру. Қай жақтағы дөнгелектер көп (аз), бірініц са­ны екіншісінің санынан канша көп (аз)? 4. 1, 2 деген кезде естіген дыбыстарды көбірек кайталау. 2-сабақ. Паркке экскурсия. Программалык мазмуны: кар жабынының срекшелігін корсету: кар калык, бстшде жұка мұз кабыршағы бар; соныц себебін аныктау. Ағаштарды қа-бығына, басына, бүршіктсріне карап айыруға жаттыктыру, аталған белгілері бойынша салыстыруға үйрету. Кар үстінде жаткан ағаш жемістерін анықтау (ка-йынды, жөкеш). Қустардыц қылығындағы өзгерістерді көре білуге үйрету (гуіл-десш кетуі, шықылыктауы). Қыскы парктің сұлулығына балалардыц назарын Экскурсия барысы: Қыскы парктіц келбетін көру, оныи эдемілігіне сүйсіну. Кыскы орман, парк туралы өлецдерді еске түсіруді усыну. Балаларға таныс ағаштарды табу. Оларды кандай белгілеріне карап айы-руға болатынын аныктау. Жөке мен қайыцныц жемістерін іздеу, оларды жинау жэне карау. Кар жабынының терецдігін өлшеу (метрлік таякшамен). Кар жабынын карау: кар неге сонша жылтырайды? Мұзды кабыршак калай пайда болған? Бутакты көтеріп, соныц астындағы карды карау. «Ағашты таны» ойынын өткізу — парктегі жолдармен ата.іған ағаштар жакка карай жүгіру. Кеш. Екі ересек топка арналған ойын мен сауык кеші: а) К. Чуковскиидщ «Мойдодыр» жэне «Фсдораныц кайғысы> атты шығармаларыныц драматизация-сы, б) «Доктор Айболит» коленке театры н корсету. Серуендеу. Күннін узара тускенін атап айту. «Ку түлкі» атты ойын өткізу. Алыска лактырғанда дүрыс поза устауды жэне кулашты дурыс сермеуді көрссту, буған кыздарды үйрету. . . ... Табнғат мүйісіндегі ертецгі жумыс туралы балалармен келісу: кім не істситі-нін, жумыска не керек екенін. Балалар бакшасыныц эр түрлі жас тобындағы жұ-Түрлі жастағы МЫстыц календарьлық жоспары жалпы талаптарға балалар тобындағы сәйкес құрЫлады, бірақ өзіндік ерекшелігі болады. Жу-3oJr*n™™ мыстыц коллективен формаларын жоспарлағанда эр д v * v жастағы балалар іс-әрекетініц мазмуны (киындығы жағынан) мен ұзактығыныц айырмашылыктарын ескеру керек. Бірінші сабак (мысалы, сурет салудан) барлык жастағы балалар үшін ортақ етіп жоспарлануға тиіс те, бірак программалык міндеттер эр жаска бейімделіп түрліше көрсетіледі; балалар эр түрлі тапсырмалар алады. Мектепке де-йінгі сәби жастағылар оку сағатын ерте аяктайды. Келесі сабак тек ересек балалар үшін ғана жоспарланады. Ол кезде сэбилер үшін тыныш өз бетін-шс ойналатын ойын уйымдастырылады немесе олар күтушініц басшылы-ғымен сер'уенге шығады. Балалар ецбегінік мазмуны да оны фронтальды ұйымдастырғанда эр түрлі болады. Ецбекті оған тек ересек немесе тек сэби топтағы балалар ғана катысатын етіп үйымдастыру да көзделеді. Ол кезде мектепке дейінг» баска жастағылар өздігінен сабак окуға немесе ойнауға уйымдастыры­лады. Серуендеп жүргенде бакылау жүргізу жэне кимыл ойындарын өткізу де бөлек (шағын топтар бойынша) жоспарланады. Түрлі жас топтарындағы тәрбиешінің бір күнге арналған жумыс жос-парын келтіреміз (топ кұрамы: сэби балалар — 10, естиярлар — 8, ересек­тер —8). 15 январь Тацертеңгі гимнастика үшін «Самолеттер» комплексініц екінші вариантын алу. Таңертең. Кезекшіге табиғат мүйісін, бөлме өсімдіктерін калай суаруды көр-сету. Сэби балаларды ксзекшілердіц жумысын бакылауға тарту. Сәби балаларға «Жуп суреттер» ойынын көрсету. Ойынға Таня мен Витяны тарту. 1-сабақ (барлык балалар ушіп). Мысыкты бакылау. Программалык мазмуны. Сэбилер үшін: мысыкты сырткы тұріне карап тану (мысыктыц мурты бар, жумсак, мияулайды, сүт ішеді, табанымен жуынады). Естиярлар мен ересектер үшін: мысык—үй жануары, ол тышкан устайды, оның табанында тырнактары мен жумсак жастыкшасы бар, мысык өте жаксы естиді. Мысыкка тамак беру. Онын калай мияулағанын, пырылдағанын тыцдау, ере-сектерге взініц мысығы туралы айтып беруді усыну. Жана үғымдарға сэйкес жаца сөздер беру. Хайуанға ыкылас пен жанашыр-лык кезкарас туғызу. Негізгі сурақтар: 1) Бул кім? 2) Мысықтыц жүні кандай? 3) Мысыктыц басында не бар? 4) Мысыктыц жургені естіле ме? 5) Мысык не жейді? ІІрограмиалык мазмұны: тәрбиешінің көрсетуімен істеуді үйрету. Кағазды түзу бүктеу тәсілін уйрету. Дайын кайыкты, кағаздык кандай кезекпен бүктелетінін көрсету және түсіндіру. Серуендеу. Барлык балалармен учаскені аралап шығу, күз белгілерін көрсету: гүлзардағы жазғы гүлдер кураған (сресектергс), қустар аз, кайыңда сары жапы-рактар көп, жәндіктер жок (ересектерге). Сәбнлер үшін «Мені куып жет» дейтін кимыл ойыны —бір бағытка карай жүгіруге жаттыктыру. Ересектер үшін «Қаз-дар-каздар» дейтін кимылды ойын (кайталап). Бастаушы роліне Таняны бөліп, оған көмекшіге Витяны беру. Балалардыц өздігінен ойнауы үшін делбе жіп пен куыршак мінген бссік ар-баларды әкелу, ересектер мен собилердін бірге ойнағанын мадактап, сәбнлердін инициативасыныц басылып калмауын кадағалау. Кеш: Ересектер үшін «Өседі, гүлдейді, піседі» дейтін жана ойын енгізу. Сә-билерге стол устіндегі кұрылыс материалынан калай үй жасайтынын көрсету. Серуенде естияр жэне ересек жастағы балалармен «Бізде кім жаксы» дейтін хоровод ойынын ойнау. Сәби жастағы балалармен «Көбік» ойынын кайталап өт-кізу, ойынға Таня мен Витяны тарту. Жоспарлау білім-тэрбие жүмысыныц жүйелі есепте--Педагогикалык луімен тығыз байланысты. Есеп одан арғы жоспарлау-"есей*"1 ға нег'3 береді, тәрбиешінің балаларға ыкпал жасауы-нын ең тиімді тәсілдерін, олардын іс-әрекетін уйым-дастыру формаларын тандап алуына көмектеседі, өзінін тәжірибесін қорытады. Педагог календарьлык жоспарды жузеге асыру жөніндегі өз жүмысы-нын есебін жүргізеді, өткізілген жүмыстарға талдау жасайды жэне баға береді, жүзеге асырылғанды ойластырылғанмен салғастырады, сәтсіздіктің немесе ерекше табыстын себептерін, балалардын программалык материал­ды қаншалык дәрежеде игергенін аныктайды (мысалы: «5 деген саннын канша бірліктен түратынын аныктау жөніндегі тапсырманы Миша мен Танядан баска балалардын бэрі орындады»), жұмыс формаларының, әдіс-тері мен тәсілдерінін пайдаланылуын олардын тиімділігі, нәтижелілігі, мектепке дейінгі сол жастағылардын ерекшеліктеріне сәйкестігі түрғысы-нан бағалайды. Жекелеген балалардын дамуын, олардын мінез-күлқынын «рекшеліктерін, ол ерекшеліктердін сабақта, ойында, күнделікті іс-эрекетте калай көрінетінін атап өткен орынды. Бұл турғыда балалардыц белсенді-лік дәрежесіне, ол белсенділіктін сипаты мен бағытталуына баға берудіц •ерекше маңызы бар. Мектепке дейінгі балалардын өзара карым-катьінастарына, олардын мінезініц кайсыбір жақтарынын көріністеріне талдау жасау тәрбиешіге ■баланыц жеке басын калыптастыру жөніндегі жумысты неғұрлым максат-ты түрде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Мысалы: «Бұгін Витя А. кезекшілер жумысын уйымдастырушы ретінде көрін-ді: ол міндеттерді бөліп беруді усынды, жабдыктарды іріктеп алуға көмектесті (жерді копсытып, өсімдіктерді үстеп коректендіру үшін), бірак ен кызык жумыс­ты өзі алды» немесе: «Миша К. тунғыш рет өзі бастап жана келген кыздын серу­енге тез жиналуына көмектесуге тілек білдірді, оған серуенде де камкорлык жа­сап жүрді. Бірак баскалардыц ол кызбен ойнагысы келген әрекетіне өршелене карсы турды». Балалардын дамуына берілетін баға барынша объективті болуға тиіс, «йткені баланын жеке басыныц қайсыбір білімдерініц, іскерліктерініц, дағдыларынык, касиеттерініц шын ахуалын білу ғана одан арғы педа­гогикалык ыкпал тәсілдерін аныктау үшін негіз береді. Сондықтан тэрбиеші өзініц жеке әсерлеріне ғана сүйеніп коймай, бала іс-эрекеті-нін өніміне (олардыц салған суреттеріне, істегең заттарына, әнгімелеріне, балалардыц ойындарын бакылагандағы" өз жазбаларына, олардын салған кұрылыстарынын суреттеріне т. б.) жасалған талдауды да пайдалануға тиіс. Талдау нәтижелерін осы балалармен катынасы бар ересектермен бірге талкылаған манызды. Балалар ойындарын талдауға ерекше орын берген жөн. Жүйелі түрде жазу жүргізіп, онда балалардын өзін-өзі үйымдастыру дәрежесі мен сипа­тын, ойыннын мазмүнын, балалардыц ойында түракты бірлестіктерінін бар-жорын, онда пайда болған жананы, тәрбиешініц балалар ойынына араласуыныц сипаты мен тиімділігін т. т. атап көрсетіп отыру керек. Балалар бакшасыныц жылдык есебіне балалармен жүргізілген білім-тәрбие жүмысынык жайы мен корытындылары деген тарау енгізіледі. Он­да жылдык жоспарда алға қойылған міндеттердін орындалуына, «Бала­лар бақшасындағы тэрбие программасы» талаптарыныц жүзеге асырылуына талдау жасалады. Есеп жөніндегі корытындылар жана жыл­дык жоспар жасауға (білім-тәрбие жүмысы тарауы бойынша) негіз бо­лады. Таоб жумысын Мектепке дейіигі балалармен жүргізілетін тәрбие жұ-жоспарлаудын мысын дурыс жоспарлау үшін бірсыпыра шарттарды шарттары мен сактау керек болады. Ец шешуші шарттардын бірі методикасы тәрбиешінік «Балалар бакшасындағы тэрбие програм-масыныц» сол жас тобымен ғана емес, аралас топтар-мен де жургізілетін жүмыстыц міндеттері мен мазмүнына коятын талап-тарын жақсы білуі болып табылады. Бул балалардыц ілгерілеуін объек-тнвті бағалауға, олармен жүргізілетін жүмыстын накты міндеттері мен мазмұнын дурыс анықтауға мүмкіндік береді. Балалар менгерген білім-дердін, іскерліктердін, дардылардыц программа талаптарына сэйкестігііс дәйекті түрде бағалап отыру тәрбие кызметінің одан арғы бағыты мен кезекті перспективаларын дәлірек аныктауға, оныц накты мазмұнын жос-парлауға мүмкіндік береді. Программанын жекелеген бөлімдері бойынша балалармен жүргізілетін жумыстын методикасын терец білудіц зор мацызы бар. Педагогтын ецбек пен коғамдық өмірдін ағымдағы окнғалары мен кү-былыстарынан хабардар болуы онын балаларды тэрбиелеу мен окытуды накты өмірмен байланыстыруына көмектеседі. Көптёген бөлімдерді жоспарлау (табиғатпен, енбекпен т. б. танысты­ру) балалар бакшасыныц төцірегіндегі табиғи ортаны, табиғаттыц сол жерге тэн маусымдық өзгерістерінін ерекшеліктерін, топтағы балалардыц ынта-ыкыласын, олардын жеке ерекшеліктерін, семьядағы тэрбие жағдай-ларын білуді талап етеді. Жоспарды, кейде практикада кездесіп жүргендей, екі тәрбиешіні кезек-тестіріп емес, екеуін де міндетті турде катыстыра отырып жасау керек. Бірлесіп жоспарлау олардын жүмысындағы үйлесімділікті, балаларға бірдей карап, бірдей талап коюды камтамасыз етеді, мүның өзі педагог-тык жұмысты едәуір жеңілдетеді, оның сапасын арттырады. Кезекті кесімді уакытқа жоспар жасаудын алдынан тәрбиешілердің өткен кезендегі жүмысты карап: белгіленгендерден нені жэне кай дәреже-де орындай алғанын, балалар усынылган мазмұнды калай менгергенін, олар нені жэне калай ойнағанын, ыкпал етудік кандай әдістері мен тәсіл-дері неғүрлым сәтті болып шықкаиын талқылап алғандары жөн. Мұндай талкылау одан арғы жүмыстың мазмуны мен әдістерін. аныктап алуға, материалды кажетті қайталау мен киындату дәрежесін белгілеуге көмек-теседі. Жекелеген, әсіресе тэрбиешілердіц көңілін аландаткан балалардыц дамуы мен тәрбиесіндегі жетістіктерді талкылаған жөн; олар кажетсінетін жеке-жеке карау шарасын белгілеп, анықтап алу керек. Жоспарлауды аптаға арналған сабактардыц тізбесін аныктаудан жэне олардыц программалык мазмунына талдау жасаудан бастаған жөн. Көп- теген балалар мекемелерінде әрбір жас тобындағы оқудын түрлі тараула-ры бойынша сабактардыц кестесі жасалып, онда оларды өткізетін күндер көрсетілген. Бұл бар жабдықтарды, косымша жайларды (дене шыныкты­ру жэне музыка залын) ұтымды пайдалануға көмектеседі. Оку сағаттар-дың санын белгілегенде олардын «Балалар бакшасындағы тэрбие про-граммасында» берілген үлгі тізбесі де ескеріледі. Одан әрі ертенгілік уакытты жоспарлауға, содан соң күндізгі серуеннін мазмунын да жоспарлауға кошкен жон. Тәрбиеші кейбір оку сағаттары үшін керек болатын дайындык жүмысын нақ осы кезенге жоспарлай алады. Ең сонында кешкі уақытка арналған жүмыс жоспарланады. Ерте жас шағы топтарында жүмыс перспектнвалык Ерте жас шағы жоспарлау негізінде ұйымдастырылады. Ерте жас ша-топтарында ғынын бірінші> тобында перспективалық жоспар бір-тэрбие жұмысын аиға eKjHUIj тобында 2—3 айға жасалады (мүнда ол *рекшРеліктер" күнделікті жоспармен толыктырылады). Перспективалык жүмыс жоспарын жасаудан бүрын педагогикалык мәжіліс откізіледі (оған дәрігер, менгеруші, педагог-мето­дист, тәрбиешілер катысады), онда әрбір баланың денсаулығы, дене да­муы мен нерв-психикалык дамуынын керсеткіштері егжей-тегжей талкы-ланады. Бүл ретте дамуы уақытша кідірген балаларға ерекше назар ау-дарылады. Мәжілісте осылай талкылаудык негізінде әрбір топпен жүргізілетін жұмыстын (ал өмірінің бірінші жылы — балалардыц шағыв топтары үшін де, жеке-жеке жүргізілетін жүмыс үшіи де) негізгі міндетте-рі мен бағыттары белгіленіп, содан соң олар перспективалык жоспарда нақтыланады. Екі жас тобы үшін де перспективалык жоспар мынадай схема бойынша жасалады: 1 -ші бөлім —«Балалардын дене тәрбиесі жэне денсаулығын нығайту»; 2-ші болім — «Балалардын нерв-психикалык дамуын камтама­сыз ететін педагогикалык процестің міндеттері мен мазмұны»; 3-ші бө-лім —«Балалар өз бетімен істейтін іс-әрекеттерін ұйымдастырудын жалпы мәселелері. Ата-аналармен жұмыс». Бүл топқа арналған перспективалык жоспарда негізгі Ерте жас шағының назар балалардын денсаулығын нығайтуға, дене тәр-жүмыст-ы жоспарлау биесін беруге аударылады. Осыған сэйкес жоспар мы-наларды камтиды: а) баланын күндік режимін белгі-леу (жана режимге кошу); б) нак сол уақыт аралығында гигиеналық кызмет көрсетудің езіндік ерекшелігін көрсету; бұл түрғыда қалыптасты-руға тиісті гигиеналық қажеттер мен әдеттер көрсетіледі; в) шынықтыра-тын процедуралардыц, массаждың сипаттамасы; г) кимыл дамыту жөнін-дегі жүмыс міндеттері (екбектеуге, отыруға, тұруға, содан сон жүруге т. т. үйрету). Бірінші жастағы баланың нерв-психика жағынан калыпты дамуы» камтамасыз ету алдымен баланың кобірек сергек болуы үшін қажетті жағ-дай үйымдастыруды: оған кандай ойыншыктар беру, кай жерге орналас-тыру, ілу, кою, манежге салып кой жэне т. с. с. керек екенін дүрыс шешуді-көздейді; бірінші жылдың аяғына карай баланын еденде ойнауы және бел-сенді кимылдауы үшін жағдай жасау қажет. Бір жастағы баламен жүргізілетін жұмыс мынадай негізгі бөлімдер бойынша жоспарлануға тиіс: 1 Бөлім мектепке дейінгі тәрбиенін Ленинград калалык методикалық коми­тет! жанындағы ерте балалық шак жөніндегі активінің материалдары мен жұмые тәжірибесі негізінде, сондай-ак С. М. Кривинанык (Дәрігерлер білімін жетілдіру орталық институты, балалардын дамуы жэне тэрбие кафедрасы) материалдар» негізінде жасалды. а) кору жэне есіту зейінін шоғырландыруды, ал содан сон кору жэне есіту түйсігін дамыту; б) баланын заттык кимылын дамыту (затты үстауы, олай-бүлай ауда- рыстыруы, максатты іс-әрекет жасауы т. с. с); жоспарда нак сол уакыт аралыгында осы максатқа пайдаланылатын ойыншыктар мен жабдыктар көрсетіледі; в) ересектермсн жэне оз күрбыларымен карым-катынаста онды эмо- циялар калыптастыру; г) дауыс жэне сойлеу реакциясын дамыту; одан әрі — сөйлеуді жэне жылдам сойлеуді түсінуін калыптастыру. Әрбір бөлім бойынша пакты міндеттер белгіленіп, оларды шешу үшін кажетті материалдар іріктеледі, методикалык тәсілдер белгіленеді, тәрбие-ші оларды балалардын ояу кезінде олармен жеке-жеке немесе 2—3 бала­нын басын қосып жұмыс жүргізген кезде пайдаланады. Бір жаста бала­нын даму каркыны эр түрлі болатындыктан, олардын аттарын корсету керек. 9—10 айлық жасынан бастап-ак балаларды окуға шағын топ етіп бі-ріктіруге болады. Мүндай ретте перспективалык жоспар аптаға арналған оку кестесімен толықтырылады. Күн үзағына кысқа-кыска (10 минуттан аспайтын) 3—4 оқу сағаты өткізіледі. Бірінші оку сағаты (танертен, күндізгі бірінші үйкыга дейін) — бүл, әдетте, балаларға таныс ойыншыктарды корсету, оларды іздеп табу, бүрап жүргізетін ойыншыкты корсету. Екінші және үшінші оку сағаты (екінші үйкыдан оянған кезде 45—50 минут интервалмен өткізіледі) бала­лардын айналаны бағдарлауын үлғайтуға, кимылын, затпен іс-эрекеттерін дамытуға бағытталады; сондай-ак музыкалык оку сағаттары да өткізіле-ді. Төртінші сабақ кешкі мезгілге жоспарланады — бүл ойын-сауық оку сағаттары. Оку сағаттары көп мәрте кайталанып отырады. Алғашында бір мате­риал пайдаланылады, содан сон ол баска материалмен алмастырылады (мысалы, бүрап жүргізетін шежені корсету 1—2 оку сағатынан соң биле-гіш мишканы керсетумсн алмастырылады). Коллективтік оку сағаттары жеке-жеке жумыспен толыктырылады, ол да перспективалык жоспарда 9—10 айлык балаларға арналғандай фор-мада көрсетіледі. _ Ерте жас шағынын бірінші тобы сиякты, екінші топка ектш^тобында 4 аРиалған перспективалык жоспар да балаларға дене жүмысты жоспарлау тэрбиесін беруге, олардын денсаулығын нығайтуға, нерв-психикасын дамытуға бағытталған белгілі мін-деттер мен жұмыс мазмүнын камтиды. Жоспарлаған кезде сәбилердін жа­сына байланысты жана мүмкіндіктер ескеріледі. Дене тәрбиесі жөніндегі жүмысты жоспарлаған кезде басты назар не-гізгі кимылдарды (жүру, жүгіру, өрмелеу) дамытуға аударылады. Танер-тенгі гимнастика жэне кимыл дамыту жөнінде арнаулы сабактар, шынык-тыратын жаттығулар, сондай-ак балаларда мэдени-гигиеналык жэне өз бетімен жүмыс істеу дағдыларын калыптастыратын оқу сағаттары жоспар­ланады. Баланың жалпы нерв-психикасын дамытуға бағытталған жұмыс перс­пективалык жоспарда «Балалар бакшасындағы тэрбие программасына» сәйкес былай нактыланады: а) айналадағыны бағдарлай білуді және сөй-леуді дамыту; б) заттармен әрекет жасауды дамыту; в) баланын өз беті-мен істейтін іс-әрскеті ретінде ойынды дамыту; г) өз катарларымен жәнс ересектермен карым-катынас жасау дағдыларын калыптастыру. Жоспарға косымша 1—1,5 айға арнап ерте жас шағынын бірінші тобы үшін көрсетілгендей оқу кестесі жасалады. Күн үзағына өткізілегін оку сагаттарынын саны үшкс дейін кысқартылады да, ұзақтыгы артады. Перспективалык жоспар мен оку кестесі негізінде тәрбиеші күнделікті жүмыс жоспарын жасайды. Күнделікті жоспардыц үлгі схемасы. Таңертең. Ата-аналармен жүмыстын мазмуны көрсетіледі (баланын жағдайы туралы әцгіне, оны тэрбиелеу жөнінде ақыл-кенестер т. т.). Режнмдік процесс кезінде балалармен жеке-жеке жүргізілетін жумыс жос- парланады (иәдснн-гигисналык дағдылар, тэуелсіздікке тэрбиелеу, тілін; кимы- лын дамыту т. т.). / Сабактар. Оку сағаттары кесте бойынша жоспарланады. Программалык міндеттер, пайдаланылатин материал көрсетіледі. Қун узағына ояу кезде сағат 14-ке дейін 2 оку сағаты (40—50 минут үзіліспен), сағат 16-дан кейін 3-оку са-ғаты өткізілсді. Келесі шарын топпен сабак өткізген кезде балалардын өз бстімен істейтін іс-әрекетін уйымдастыру өз алдына ерекше бөлім болып жоспарланады. Оку сағат-тары кеп мәрте кайталанады. Балалардын өз бетімен жумыс істсуі. Балалардыц ойыншыктармен, суреттер-мен (стол, үстінде ойналатын кағазға басылган ойындары) ойын әрекеттсрін ба­йыту, куммен, сумен ойнайтын ойындар, кітаптар, суреттер карау, кайталап ба-кылаулар, киын емес енбек тапсырмаларын орындау жоспарланады. Серуен. Балалармен бірге жасалатын бакылаулардыц мазмуны, кимыл ойын­дарын өткізу, моториканы дамыту жөиінде жеке-дара жумыс жүргізу, қурылыс материалдарымен балалардын өз бстімен ойнауыи, ойыншыктармен сюжстті ойындар уйымдастыру жоспарланады. Ойыншыктар мен ойын материалдарыныц жинағы белгіленеді. Кеш. Әдетте 3-ші оку сағаты ойын сипатында өткізіледі. Негізгі уакыт бала­лармен жеке-дара жумыс жүргізуге — ойындарға,- тілді дамыту жөніндегі жеке оку сағаттарына бөлінеді. Кешкі серуен кезінде балалардыц өз бетімен ойнайтын ойындарына басшылык жузеге асырылады. Күнделікті жоспарда ата-аналармен жұмыстыц накты мазмуны да бейнеленеді. Ерте жас шары топтарындағы жүмыстык есебін жур- ғптр жяг 1ііяғм .... — * '* ^ріс mac пзудің непзі балалардыц дене жэне нерв-психика жа- Т есебінНДкүрг?зуЫ ғынан дамуыныц нормативтері болып табылады. Эр-бір балаға күнделік ашылады. Онда баланыц кунде-лікті денсаулығы жайлы: дснесініц температурасы, такдай сілемейлг кабыкшаларыныц, терісініц күйі т. с. с. көрсетіледі. Баланын кун узағына өзін калай көрсеткені, оныц режимдік процестер, оку сағаты кезіндегі ре-акциясы, сондай-ак ұйкысы мен серуендеуініц ұзактығы көрсетіледі. Оку сагатын өткізудіц есебі ез алдына белек жүргізілсді. Ерте жас ша-ғыныц екінші тобында бул жоспардыц ерекше графасында толтырылады. Тәрбиеші оку сағаттардыц максаты калай орындалғанына, балалардын, реакциясы мен мінез-күлқына, өзініц методикалык тәсілдеріне баға бе­реди Есептін бүл түрлерінен тыс баланын дамуы жөнінде ерекше карточка толтырылады, онда бір жастағы балалар үшін ай сайын, скі жастағы ба­лалар үшін — үш айда бір рет дене жэне нерв-психикалық дамудыц кер-сеткіштсрі жазылып отырады. Картаны дәрігер тэрбиешімен бірлссіп жүр-гізеді. 20-шарау МЕКТЕПКЕ ДЕИІНП МЕКЕМЕНЩ СЕМЬЯМЕН ЖҰМЫСЫ § 1. БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕ СЕМЬЯНЫҢ РОЛ1 Социалистік коғамда жас өспірім үрпақты тэрбиелеу ерекше камқор-лыктағы міндет болып табылады. Онын табысқа жетуі мемлекеттік тәрбие мекемелерінде, семьяда және жүртшылык аркылы жүзеге асырылатын коғамдык тәрбиенін тәрбиелік ыкпалыныц бірлігі мен үйлестілігіне бай­ланысты. Бул бірліктін негізі — жан-жакты және жарасты дамыған, ко-ғамға пайдалы, Отанға берілгсн азаматтар калыптастыратындай етіп жа- ңа ұрпақты тәрбиелеуде мемлекет пен семья мүддесінін толық сәйкес келуі. Қоғамдык тәрбиенік жетекші ролі жағдайында коғам мен семья тәр-биесініц бірлігі аса манызды партиялық және мемлекеттік документтерде түжырымдалған коммунистік тәрбие жүйесінін басты принциптерінін бірі болып табылады. «Халыкқа білім берудің коммунистік жүйесі,—делінген КПСС Программасында,— балаларды қоғамдык тәрбиелеуге негізделеді. Балаларға семьяның тәрбиелік ыкпалы оларға қоғамдық тәрбие берумен барған сайын тығызырақ ұштастырылуға тиіс»1. Қоғамдық тәрбиенін жетекшілік ролі мынаған байланысты: баланы тэрбиелеу өз катарларының коллективінде жүзеге асырылады, бала онда коғамдық мінез-қүлыктын алғашқы дағдыларын үйренеді; ондағы тәрбие ғылыми негізделген сипатта болады, арнайы күрылған педагогикалык ор-тада өтеді және кәсіби тұрғыдан дайындалған мамандар жүзеге асырады. Қоғамдық тәрбиеніц жетекші ролін мойындау баланың жеке басын калыптастырудағы семьяныц орасан зор манызын тіпті де кемітпейді. Се­мья — коғамнын алғашқы үясы, жана адам сол үяда дүниеге келеді; бүл шағын әлеуметтік топ — бала-үшін алғашқы емір мектебі. Ата-ана — оның бірінші ұстазы және тәрбиешісі. Жаңа калыптасатын жеке адамға оныц ыкпал күші айрықша зор. Ата-ананық балаға әсерінің негізі олардың пер-зентіне дегеи калткысыз сүйіспеншілігі, талапкершілікпен үштаскан қам-корлығы болып табылады. Осы сүйіспеншілік пен қамқорлыкка бала ата-анасына мейлінше бауыр басу жэне сүйіспеншілік сезімімен, олардын ар-тықшылығы мен беделін мойындаумен, барлық нәрседе солардан өнеге алуға, солар сияқты болуға ұмтылумен жауап қайырады. Семья әсерінік куші баланын тәрбиелік ыкпалға көнгіштігіне, оның еліктегіштігіне бай­ланысты. Совет мемлекеті ата-аналардың тэрбиелік ролін олардың коғамдык және азаматтық манызды міндеті ретінде жоғары бағалайды. «СССР аза-маттары,— делінген Советтік Социалистік Республикалар Одағы Консти-туциясының (Негізгі Заңының) 66-статьясында,— балалар тәрбиесіне қамкорлық жасауға, оларды коғамдық пайдалы енбекке тәрбиелеуге, социалистік қоғамнын лайықты мүшелері етіп өсіруге міндетті. Балалар ата-анасына қамқорлык жасап, оларға көмек көрсетуге міндеттЬ. Әсіресе кішкене балаларды тәрбиелеуде семьянын маңызы айрыкша зор; ата-ананың басшылығымен олар коршаған дүние туралы бастапқы үғымдарды меңгереді. Совет семьяларында балалардын Отанға деген сүйіспеншілігін адам-гершілік мінез-кұлқының негіздерін калыптастыру жөніндегі социалистік коғамның талаптарына сэйкес балаларды ойдағыдай тәрбиелеудің онды . тәжірибесі жинақталған. Алайда сәбилерді тәрбиелеуде елеулі қателіктер-ге жол беретін семьялар да кездеседі, мұныц өзі ондай балалардың одан арғы дамуына теріс эсер етеді, аса күрделі қайта тэрбиелеу проблемасын туғызады. Бұл кателіктердің негізгі себебі ата-аналардын педагогикалык мәдениетінін жеткіліксіз дәрежесі болып табылады. Өз баласын жақсы адам, келешек азамат етіп тәрбиелесем деген кұр ниет — бүл әлі аз Сол тәрбиені жүргізе білу керек. Тэрбие ғылымы мен өнерін менгеруде ата-аналарға кім көмектесуге тиіс? Ьұл жұмыста мектепке дейінгі мекемелердін педагогтары маңызды роль аткарады. Семья мен балалар бакшасында балаға тәрбиелік ықпал жасауда бірлік пен өзара ынтымақ орнатуға үмтыла отырып, олар ата-аналарды педагогикалык біліммен каруландырады, оларға практикалык көмек керсетеді. Н. К. Крупскаяның «Біздің мектепке дейінгі мекемелері- мізде берілетін коғамдық тәрбиені... ана жүрегі социализм ісі үшш лүшл-дей соғатын семьядағы тәрбиемен ұштастыру адамдардын тамаша ұрпа-ғын' өсіріп шығарады»1 деген даналык ақыл-кеңесін басшылыкка ала отырып, тәрбиешілер семьямен үлкен жұмыс жүргізеді, қоғамдық және семьялық тәрбиесінік бірлігіне жетуге күш салады. § 2. СЕМЬЯДА БАЛАЛАРДЫ ДҮРЫС ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ШАРТТАРЫ Ата-аналар А. С. Макаренконың «балаларды тәрбие- Ата-анаиын леу _ біздін өміріміздегі ец жауапты сала... Дұрыс балалар тәрбиесі тәрбиеДеу — бұл біздіц бакытты қарттык шағымыз, япҮп^і'нП^ыажа жаман тэрбиелеу— бүл біздің келешек касіретіміз, уапкершШгін сезінуі бұл.біздік көз жасымыз, бұл біздін баска адамдар алдындағы бүкіл ел алдындағы айыбымыз»' деген пі- кірінік- мағынасын түсінуге тиіс. Өз балакныц тәрбиесін жеке ез ісің ғана деп карамау керек, коғам алдындағы азаматтық борышынды орындау деп қарау керек. Балаларын тэрбиелей отырып, ата-аналар келешек енбек- керлерді, азаматтарды, келешек экелер мен аналарды калыптастырады; бұл істің табысты болуына олардыц өздері ғана емес, тұтас алғанда ко- там мүдделі. Айрыкша реттерде, ата-аналар балаларын тэрбиелеу үшш кажетті жағдай жасай алмаған кезде, оларға мемлекет көмек көрсетеді. _ Ата-аналар тәрбиенің максаты мен міндеттерін, олар- Педагогикалык ды жүзеге асырудың жолдары мен амалдарын айкын түсінгенде семьядағы бала тәрбиесі ойдағыдай болуы мүмкін. Бүл семья мен балалар бақшасындағы тәрбиелік ыкпалдың бірлі-гін орнату үшін де қажет. «Өзің ата-аналық тілегінніц кандай екені жө-нінде өзіце айкын есеп беруге тиістісін»3,— деді А. С. Макаренко. • Ол ата-аналар өз баласын кім етіп тәрбиелегісі келетінін, оган кандай са-паларды дарыткысы келетінін айкын ұғынып алуға тиіс деп атап корсет-ті. Баланы дүрыс тэрбиелеу үшін оны жаксы білу, жаксы түсіну керек, ал бұл үшін педагогикалык білім қажет. Бүл ата-аналардын баланын мінез-қүлкын дүрыс талдап, оны тәрбиелеудіц дүрыс жолдарын таңдап алуына көмектеседі. Балаларды тәрбиелеуде семья омірінін жалпы укла-Семья өмірін ды. Жұбайлар тендігі, семья мүшелерінің арасындағы Д¥пастыпуМ" Д¥РЫС карым-қатынас жалпы ізгі тілектестік, өзара у қүрметтеу жэне камкорлык жасау, патриотизм, енбек сүйгіштік атмосферасы, ортак тэртіп пен семья дәстүрі, ересектердіц ба-лаға қоятын талаптарынык бірлігі мацызды роль атқарады. Семья өмірі материалдык (тамак, киім, жылу т. с. с. жөніндегі) қажеттер ғана емес, рухани қажеттер де толығырак қанағаттандырылып, дамып отыратындай етіп үйымдастырылуға тиіс. Атя янянын Ата-ананын. бала алдында беделі болуға тиіс, мұны- бёдмі сыз тәРбие мумкін емес. Ата-ананын беделі неге не- . гізделген? Ата-аналардың бұл жоніндегі түсінігінде кателер кездеседі. Олар жөнінде А. С. Макаренко ата-аналарға арнап окыған лекцияларында4 иландыра айтқан болатын. Ата-ана беделінік не-гізі ата-ананың азаматтык келбеті, олардыц омірі, жүмысы, мінез-күлқы, ез семьясы үшін коғам алдындағы жауапкершілігін сезінуі болып табыла-ды. Енбек пен коғамдык кызметтТ семьядағы міндеттерімен ойдағыдай ұштастыратын, өз балаларының өміріне ыкылас койып, көніл бөліп оты-ратын, олардың емірі мен дамуына шебер әрі әдеппен басшылык жасап отыратын ата-аналар ең көбірек беделге не болады — мұнын анаға да,. әкеге де бірдей катысы бар. Ата-ананың балаға .көзкарасы оған деген табиғи әрі Ата-ананық балаға тамаша махаббат сезіміне негізделген. «Махаббат — дұрыс көзқарасы барлык асылдың, мерейлінін, құдіреттін, жылы мен жарқынның жасаушысы»1—деп жазған-ды Ф. Э. Дзер- жинский. Бар әнгіме ата-ана махаббатының шегінен асып кетпеуінде, онын баланың жеке басына деген талапкерщілікпен және кұрметпен ұш- тасуында. Баланы шексіз жаксы көріп, онын «Мен ананы калаймын», «Бер», «Сатып әпер» деген тілектері мен талаптарының бәрін екі етпей орындай беру, оған ашыктан-ашык үздігіп туру, оның білінер-білінбес кабілеттерін жер-көкке сиғызбай дақпырттау — осынын бәрі сәбиге зиян келтіреді, оны шәлкес, езімшіл етеді, ерік-жігерін әлсіретеді. Балаға деген мүндай сүйіспеншдлікті сокыр сүйіспеншілік деп атайды. А. С. Макаренко ата-ананын балаға бұлай карауын «асып-төгілген махаббат» деп сипат- таған болатын. . . Ата-ананыц балаларға дурыс карауы еркелетуді; жүмсактыкты, аялау-ды баланың мүмкіншілігін, әсіресе жасын ескеретін катан дэйекті талап-кершілікпен үштастыра білуде. А. С. Макаренко ата-аналарға «баланы қалағаныңызша еркелетіңіз, калжынданыз, ойнаңыз, бірак кажет болған кезде кысқа, бір-ақ рет тәртіп бере біл>н.із...»г деп кекес айткан болатын. Демек, ата-ананын балалармен карым-катынасы сабырлылыкты, салмак-тылыкты, жылы жузділікті шешімділікпен, іскерлікпен үштастыратын бо-луға тиіс. Балаға дурыс карау дегеніміз — бала олі кішкентай, әлі өмір тәжірибесі, білімі аз болғанымен, оны адам деп күрметтеу, онын ересек­тер назарында болу, олармен катынас жасау", алуан түрлі іс-әре,кет үшін өзіне жағдай туғыздыру правосын кадірлеу деген сөз. § 3. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНП МЕКЕМЕЛЕРДІҢ СЕМЬЯМЕН ЖҰМЫСТАҒЫ МІНДЕТТЕРІ / , Семьямен жұмыс — мектепке дейінгі мекеменік торбиешісі мен баска да кызметкерлері қызметінің маңызды да күрделі саласы. Ол мунадай міндеттерді шешуге бағытталған: балаларды тәрбиелеуде бірлік орнату; ата-аналарға педагогикалык білім беру; семьядағы тәрбиенін озат тәжірибесін зерттеу және тарату; ата-аналарды мектепке дейінгі. мекеменін өмірімен және кызметімен таныстыру. Мектепке дейінгі мекемеде семьямен жүргізілетін бү-ьалаларды к;л жүмыс осы міндетке бағындырылған. Балаларды бірлік орнату тәрбиелеудегі бірлік балалардын бойында дурыс мі-нез-күлык калыптастыруды камтамасыз етеді, дағды-ларды, білімдерді, іскерліктерді менгсру процесін тездетеді, балалардын алдында ересектердін — ата-аналар мен тәрбиешілердін беделінін артуы-иа көмектеседі. Мүндай бірліктің негізі ата-аналардың педагогикалык білімділігі, олардын мектепке дейінгі мекеме жүмысы туралы хабардар-лығы болып табылады Мектепке дейінгі мекеме тәрбиешілерінін міндеті ата-Ата-аналарға аналардьщ бала туралы, оның дамуының зандылыкта-ПебЫм^ИберуҚ ры жэне оны жан-жақты Жарасты дамыту, мектепке окуға дайындау максатымен оған ыкпал жасау жол-дары туралы білім алуына комек корсету болып табылады. Бұл үшін ата-аналарды психологиянын, педагогиканын, анатомиянын, физиология мен гигиенанын негізгі проблемаларымен таныстырады. Олар теориялық бі-ліммен қатар кейбір методикалык, білімдер мен іскерліктерді мецгереді, мәселен: балалардын ойынын калай баскару керек, олардын сүрақтарына калай жауап кайтару керек, шынықтыруды калай жүзеге асыру керек екенін т. т. үйренеді. Ата-аналар педагогика техникасын: баламен калай сейлесу керек, оған қалай тәртіп беру керек, оған калай талап- қою керек екенін, оны котермелеу мен жазалау шараларынын кандай екенін т. т. үйренуге муқтаж. Ата-аналарға педагогикалык білім мен іскерлік олардын әрбір жас кезеңінің спецификасын үғыну, балалардын жеке ерекшеліктерін ескеру негізінде беріледі. Н. Қ. Крупская мектепке дейінгі мекеме қызметкерле-Семьядағы тэрбие ріне аналарды үйретіп кана қоймай, оларға үйренін-тәжірибесін зерт- дер деп талмастан кенес беріп отырды. Тәрбиеші теу жэне тарату семьяларға барып, ата-аналармен әцгімелесе отырып, балаларды бақылай жүріп, кешкі сағатта^ мен дема­лыс күндері балалар тіршілігін үймыдастырудыц онды тәжірибесін, олар­дын ынта-ықыласына, қылығына. шебер ыкпал жасай білушілікті анык-тайды. Кайсыбір семьяда еңбек тәрбиесі неғұрлым ойдағыдай жүзеге асырылса, басқа бір семьяда баланың эстетикалык дамуы т. т. жаксы жү-Р'п жатады. Семьядағы тэрбие тәжірибесінде оңды нәрселерді көріп кана коймай, сонымен бірге оны қолдау жэне соның негізінде ата-ананыц назарын баланы тәрбиелеудін шешілмеген міндеттеріне аудару манызды. Ен жаксы семьялардағы бала тәрбиелеудің онды тәжірибесін дәлел-дейтін фактілердін жыинтығы . барлық ата-аналар үшін жинактаушы корытындылар мен усйныстар тужырымдауға негіз береді. Семьядағы тәрбиенің кайсыбф міндеттерін олардын кайсысы ойдағыдай шешіп, кай-сысы мектепке дейінгі мекеМемен тығыз ынтымақ жасайтынын білген тәр-биеші бұл ата-аналардың семьядағы тәрбие тәжірибесін алмасу жоніндегі жиналыстарда, конференцияларда сойлеуін камтамасыз етеді. Сол меке­ме, сол топ шәкірттерінін семьяларыныц өмірінен алынған жағымды мы-салдарды педагогтар әңгіме кезінде пайдаланса, мұның озі педагогтын кел-тірген дәлелдеріне ата-аналардың сенімін оте-моте күшейте түседі. Ата-аналарды Мектепке дейінгі мекеме мен семьяда балаларды тәр-мектепке дейінгі биелеуде бірлік орнату үшін ата-аналардын балалар мекеменің емірімен бакшасы, ясли-бақша дегеннің не екенін, онда бала-және жумысымен лардың өмірі калай уйымдастырылғанын, тәрбиеші-таныстыру лердің қандай міндеттерді шешетінін, балалардын күн узағына немен шұғылданатынын, олардың мінез-кулкына кандай талаптар койылатынын, ата-аналар үшін қандай ереже-кажет'3 екенін' ол еРежелеР немен шарттас' екенін т. т. айқын білуі ^Иектепке дейінгі мекеменіц тәрбиешілері мен басқа да қызметкерле-мекем'е^Геруі^І^І' мУзыкалык жетекшісі ата-аналарға мектепке дейінгі Tvpajihi*114 ем.'Р'.мен жұмысыңың үйымдық жэне педагогикалык негіздері екенін я^неш аитып. отырады, семьямен ынтымактасып істеудің қажет ©MiDiHiaTan көрс?тед'- Мүмкіндігіне карай оларға мектепке дейінгі мекеме . Р Н әр түрлі жактарын нақты корсетіп отыру керек. Балалар бакша- сында балалармен жүргізілетін жүмысты ата-аналар біледі жэне түсінеді деген сенім оларға бүл жүмысты жалғастырып, баянды ете беру керек деп талап коюға негіз болады. § 4. МЕКТЕПКЕ ДЕИІНГІ МЕКЕМЕНЩ СЕМЬЯМЕН ОЙДАҒЫДАИ ЖҮМЫС ЖҮРПЗУШЩ ШАРТТАРЫ Мектепке дейінгі мекеменің семьямен жүмысы пәрменді нәтиже беріп, онын педагогикалык мәдениетіиін дәрежесін арттыруда жэне. балаларды тәрбиелеуде бірлік орнатуға көійектесетіндей болуы үшін бұл жұмыс максатты, жоспарлы, жүйелі түрде жүргізілетін болуға тиіс; әрбір семья мен баланы жаксы білудіц негізінде нақтылыктыц жэне саралап карау-дын мацызы да кем емес. Тәрбиешінін және мекеменін басқа да кызмет-керлерінін ата-аналармен карым-қатынасы сипатынын да зор маңызы бар. Семьямен жүмыстағы максат коюдың мәні мынада: кандай да болсын шара — ата-аналарға арналған әцгіме, баяндама, стенд — белгілі мақ-сатка жетуге бағытталған болуға тиіс. Мысалы: стендке «Баланы көктем-де калай киіндіру керек» деген тақырыпта акыл-кенес ілінеді. Оның мак-саты ата-аналарға тән қателіктің алдын алу: олар әдетте ауа-райын үнемі ескере бермейді де, баланы қысты күнгідей түмшалап киіндіреді, соның салдарынан бала ыстыктап көнілсіз кимылдайды. Семьямен жүргізілетін жұмыстын жоспарлылығы мен жүйелілігі оның үзіліссіз жүргізілуін, проблемалар шеңберінік бірізді күрделеніп, кенейе түсуін, баланын жеке басын калыптастыруға оны жан-жақты дамыту процесі ретінде дене, акыл-ой, адамгершілік, ецбек жэне эстетикалык тәрбиелерініц бірлігі ретінде комплексті карауды талап етеді. Ата-аналарды педагогикалык түрғыдан ағарту, жү.мыс накты сипатта болғанда ғана, неғұрлым пэрменді нәтиже бермек. Тәрбиешілер ата-ана-лардың баяндамаларда, лекцияларда, әцгімелерде, ақыл-кенестерде баян-далған жалпы теориялық және методикалык кағидаларды семьяда калЬй колдану керек екенін түсінулеріне көмектеседі. Ата-аналарға кеңес беру жэне ұсыну үшін тәрбиешг әрбір' баланын жасы мен жеке ерекшеліктерін, семьядағы түрмысы мен тәрбие жағдайын жаксы білетін болуға тиіс. Қандай да бір ортақ нэрсе біріктіретін (мэселен, семьяда бір баласы бар) ата-аналар тобымен откізілетін әнгімелер, әкелермен, әжелермен, аталар-мен откізілетін кездесу әнгімелері озін,ақтап жүр; балаларын жалғыз озі тәрбиелейтін аналарды бөлек жинайды. Семьяға койылатын жалпы талап­тар мен ұсыныстар ата-аналардын мүмкіншілігімен, жағдайымен, педаго­гикалык мәдениетінің дэрежесімен нақтыландыру, шәкірттердін семьяла-рына саралап карау — міне, балалар бақшасынын семьямен ойдағыдай жүмыс жүргізуінін кажетті шарттарынын бірі осы. Мектепке дейінгі мекеме кызметкерлерінін ата-аналармен карым-ка­тынасы сипатынын да манызы аз емес. Бұл карым-қатынас ізгі ниетті жэне достык сипатта болуға тиіс. Бұл карым-қатынас баланы жан-жакты да-мытуда семья мен мектепке дейінгі мекеме мүддесініц үйлестігіне негіздел-ген. Егер ата-ана баласынын тағдырына тәрбиешінін тікелей мүдделі адам екенін көрсе, олар тэрбиедііге досы әрі жакын адамы ретінде, сенім-мен, құрметпен карайтын болады. Егер ата-ана тәрбиещінін білгір маман, мәдениетті, әдепті, ізгі ниетті, инабатты адам екенін корсе, олардын коз алдында тәрбиешінің беделі жоғары болмак. Тәрбиешінін ата-аналармен карым-катынасы оларға енбеккер, оз шәкіртініц әкесі мён шешесі ретінде күрметпсн қарауға негізделген. Міне, сондыктан да тәрбиеші тарапынан ата-аналарға жалан ақыл үйрету, нағыз айту түрғысынан, әдепсіз караушылыкка әсте жол беруге болмайды. Педагогтын ата-аналармен карым-катынасынын жогары мәде-ниеті бала тәрбиелеудіц күрделі ісінде өзара түсінісу мен бірлік орнату үшін қолайлы негіз калайды. Мектепке дейінгі мекеменін ата-аналармен ойдағыдай жүмыс жүргізуіне көмектесетін шарттар осылар. § 5. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕНЩ СЕМЬЯМЕН ЖҮМЫСЫНЫҢ ФОРМАЛАРЫ МЕН МАЗМҮНЫ Семьямен Әрбір семьяны, онын тұрмыс жағдайын, баланы тәр- жұмыстыц биелеу жүйесін жаксы білу үшін, қажетті өзара түсі- жеке фор- HjCy мен сенім калыптастыру үшін мектепке дейінгі малары мекемелердің кызметкерлері ата-аналармен жеке жу- мыстын алуан түрлі формаларын пайдаланады, бүлар: әнгімелер, кон-сультациялар, семьяға бару, жекелеген аналарды, әкелерді балалар бак­шасына шакыру, жеке ескерткіш кітапшалар мен жылжыма-папкалар жасау. Ата-аналармен жэне семьянын баска да мүшелерімен әнгіме ертенгісін жэне кешкісін, балаларды балалар бакшасына экелген жэне үйге алған-кезде откізілуі мүмкін. Тәрбиеші әнгіме откізу үшін ата-аналарды немссс семьяның баска мүшелерін арнайы шақыра алады. Тәрбиешінін ата-аналармен танертенгі кездесу әңгімелері қысқа бола­ды, бірақ баланын көніл күйін білу үшін, сондай-ақ оның жақындарыныц көнілін көтеріп, тәрбиешіге сенім сезімін туғызу үшін ол әнгімелердін коп маңызы бар. Баланын кешкі уақытты және түнді калай откізгенін сүрағаннан кейін тэрбиеші ата-аналарға бүгін кандай қызыктар болаты­нын: паркке экскурсияға баратынын, музыка сабағы болатынын т. т. мүм-кіндігінше қыска хабарлайды. Ата-аналармен кешкі әнгімелер де уакыт жағынан шектеулі. Педагог олардын кейбіреулеріне балалар бакшасында баланын күнді калай откіз-генін, өзін калай үстағанын, не нәрсеге назар аудару керек екенін айтады; мысалы, ата-аналарға баласынын жаксы кезекші болғанын, оған озі тура-тын көшемен танысып келуге тапсырма берілгенін, осы жөнінде оған ке-мектесу керек екенін айтады. Баланын үстінен ата-анаға шағым айтуға болмайды, өйткені олардын бұған реакциясы педагогикалык турғыдан жарамсыз болып шығуы мүмкін. Жиі шағына беру тәрбиешінің педагог-тык дәрменсіздігін ғана дәлелдейді. Ата-аналармен кешкі әнгіме кезінде мектеп жасына дейінгі баланын сыртқы пішініне қатысты ескертпелер айтылуы да мүмкін (шашынын осіп кеткені, аяқ киімініи тарлығы т. б.) мундай ескертпені әдепті түрдс, ақыл-кенесін балаға деген қамкорлықпен негіздей отырып айту керек. Ата-аналармен әнгімелер қысқаша болғанымен мазмунды, олар үшін пайдалы болуға тиіс. Бүған тәрбиешінін жақсы дайындығы, ізгі ниеті комектеседі. Ата-аналармен балалар бақшасынын меңгерушісі де, медицина кыз-меткерлері де әцгімелеседі. Ата-аналарға консультациялар олардыц бала тәрбиелеуде жіберген кандай да бір ағаттыктары мен қателіктерін талдау үшін неғурлым келе-лі әңгіме қозғап, жағдайды түзету жонінде сапалы кецес пен нусқау беру қажеттігі туған кезде откізіледі. Мысалы, баланын кикарлану себебі семьядағы теріс тәрбиеден екеніне козі жеткен тәрбиеші кикарлык себебін түсіндіріп, оны жоюдың жолдарын үйрету үшін баланыц анасын немесс әкесін консультацияға шакырады. Ата-аналарға арналған консультацияны тәрбиеші, дәрігер, мекемс ыецгерушісі, логопед, юрист, өткізеді. Мунда ата-аналардын консультация өткізушіні ыкыласпен тындап, сұрак беруі, кейбір акыл-кецестерді жазып алуы үшін тыныш, Іскерлік жағдай туғызу маңызды. Консультация өткізу инициативасы тәрбиешідсн де, ата-аналардан да шығуы мүмкін. Консультацияныц онды нәтижесі педагогтыц нақ сол семьядағы баланы торбиелеу жүйесін білуіне, берілген ақыл-кеңес пен нүскаудыц қанщалықты сапалы екеніне байланысты. Консультациядан соц біраз уакыт өткеннен кейін ол ата-аналардын алған білімін өз балала-рын тәрбиелсуде калай пайдаланып жүргенін сұрап біледі. Шәкіртінін семьясын зерттеп бі.іудін, ата-аналармен тығыз байланыс жасаудың, пакты көмек көрсетудін пәрменді жолдарынын бірі тәрбиеші-ніц сол семяға баруы болып табылады. Педагог семьяға зерттеуші ретінде емес, бала торбиелеудіц курделі ісіндегі дос әрі жәрдемші ретінде келеді. Негізгі мақсат — бала тәрбиеленіп жүрген жағдайды көру және ата-ана-ға кажетті кемек кврсету. Тәрбиешіден әдептілік, инабаттылык, нұскау беру нактылығы талапетіледі. Міне; сондыктан да семьяға әрбір барған сайын жаксылап дайындалу: алдына айкын максат кою, педагог жауап алғысы келетін сұрактарды, ата-анаға айткысы келетін усыныстар мен акыл-кецестерді ойластырып алуы мацызды. Алғашкы бару айрыкша жауапты. Мектепке дейінгі мекеме мен семья арасындағы өзара түсінісудіц, сенім мен байланыстыц орнауы көп жағы- нан сол бірінші барудыц қалай өткеніне байланысты болмак. Семьяға барғанға дейін оның күрамын, ата-аналардын мамандығын, жұмыс ор- нын, үйден балалар бакшасы мен жүмыс орнына дейін қанша жер екенін сипаттайтын деректерді біліп алу қажет. Егер торбиеші семьяға барар алдынан өзі үшін баланын даму жоне тәрбиелену дәрежесі жөнінде мінез- деме тужырып, аныктауды, ата-аналармен бірге талкылауды керек ететін сәттерді айкындап алса, семьяға бару неғұрлым нәтижелі болады. Мыса- лы: егер бес жастағьгбала балалар бакшасында жеткілікті тәуелсіздік көрсетпесе, өзіне-өзі кызмет көрсету дағдыларын нашар мсцгерсе, тәрбие- ші семьяға барған кезде мына мәселелерді аныктайды: бала үйде нені өзі істейді? Кандай тапсырма мен міндет аткарады? Педагогтыц акыл-кецес- тері мен үсыныстары семьядағы оңгіменің барысынан туындайтын бола- ды. Бірінші бару тәрбиещіге семьяныц түрмыс жағданы, семья климаты», баланы торбиелеу жүйесі туралы жеткілікті түрде толық жалпы ұғым беретін болуға тиіс. • * Одан кейінгі барулар педагогтың бала тәрбиссінін накты мәселелерін, мысалы: оныц үйдегі ойын кызметін, ецбек торбиесін т. т. калай ұйым-ластырылатынын жэне баскарылатынын толығырак білуіне көмектеседі. Әдстте, ол өзініц баратын уакыты туралы ата-анамен алдын ала уағдала-сып алады,'муныңөзі торбиеші семьяға келген кезде неғұрлым емін-еркін жағдай туғызады. Жеке бакылаулар, ата-анаға, семьяныц' баска мүшелерже, баланыц өзіне қойылатын сурактар аркылы, ізгі ниетпен өтетін оңгіме барысында тәрбиеші өзіне кажетті, баланы оныц семьясын жаксырақ білуге, тэрбие- леу процесін неғұрлым пормендірек жүзеге асыруға көмектесетін уғымдар мен деректералады. ' Семьядағы әцгімелердіц мазмуны балалардыц жасына да байланысты.' Кішкене сәбилердіц ата-аналарымен әцгіме дербестік, гигиеналык дағды- лар тэрбиелеу, тілін дамыту туралы болады; мектепке дейінгі ересек балалардыц ата-аналарымен әцгіме — балалардыц ойыныц, енбегін баска- ру, кітапты пайдалану, адамгершілік-ерік сапаларын калыптасыру хакын- да болмак. , r fJ Семьяда кайталап болған кездері тәрбиеші езінің айткан ақыл-кенес-тері мен усыныстарыныц орындалған-орындалмағанын сурастырып біледі. 310 Семьяда болудың нәтижелерін арнаулы дәптерге немесе есеп күнделіпнс жазып отырған жөц, Баласынын мінез-күлкындағы кейбір ерекшеліктерді жэне оған педа­гогикалык ыкпал жасау жолдарын неғүрлым сенімді, айкын корсету үшін жекелеген ата-аналар немесе семьяныц баска мүшелері мектепке дейшп мекемеге шақырылады. Мысалы, Коляны үйінде өзіне-өзі кызмет керсету­ге кабілетсіз деп есептейді, оған шамадан тыс камкорлык көрсетіп, ол үшін бәрін ата-ананын өздері істейді. Баласынын топта өзін калай ус-тайтынын бакылаған ата-ана оныц кезекші міндетін атқарғанын, серуенге шыкканда өз,і киінгенін көзімен көреді. Өз баласыныц мүмкшдіктерше көзі жеткен ата-ана үйінде де оны дербестікке тәрбиелёй беретін болады. Семьямен жумыс практикасында тәрбиешініц ата-аналарға жекелеген тапсырмалар беріп, өтініштер айтуы өзін актап жүр, мәселен: куыршак-тарға арнап үлттык немесе кәсіби костюмдер тігу, ойыншыкты жөндсу, учаскеде ойынға арналған үйшік салу үйді мерекеге әзірлеуге көмектесу, кабырға газетіне макала жазу т. т. Мундай тапсырмаларды орындау ата-аналарды мектепке дейінгі мекеменін өміріне жакындата түседі. ■ Жекелеген семьялардағы балалардын турмысы мен тэрбие жағдайын, ата-аналардын кездесетін киыншылыктарын, олардын тәрбиелеудегі ағат-тыктары мен қателіктерін ескере отырып, педагог ескерткіш кітапшасын жасайды, онда белгілі такырыпка айтылатын акыл-кенестер мен усыныс­тар, мысалы: баланын бойында әдептілікті, ецбек сүйгіштікті, мшездін epik касиетін калай тэрбиелеу керектігі, үйде кітапты калай пайдалану. керектігі т: т. кыскаша баяндалады. Тәрбие проблемаларынын бірі егжей-тегжейлі көрсетілетін, ата-аналарға көмектесуге арналған материалды жеке папкаға жинап, семьяға уакытша беріп отыруға болады. Папкада балаға, мәселен, ақыл-ой тәрбиесін берудін мәнін ашатын бірнеше текст, ата-аналардыц окып білуіне арналған әдебиеттер тізімі, көрнекі иллюстра-циялық материалдар болады. Бала семьядан белек түратын мезгілде (саяжайға шығумен байланыс­ты) тәрбиеші ата-аналармен хат жазысып тұрады. Баламен бірге ол қыскаша хат жазып, онда баланыц көціл күйін, кандай табыстарға жет-кенін хабарлайды. Ата-аналар бұл хаттардан тәрбиешініц ыкыласын аңғарып, оған алғыс сезімін білдіреді. Жауап хаттарды балалар үлкен куанышпен кабыл алады. Семьямен жүргізілетін жеке жүмыстын алуан түрлі формаларын ше-бер тандай білу, ұштастыру, пайдалану семьядағы тәрбиеніц оңды тәжі-рибесін аШып, оны одан эрі зерттеп, таратуға, сондай-ак бала тәрбиесінде сол семьяның түрмыс жағдайын ескере отырып, ата-аналарға накты кемек керсетуге мүмкіндік береді. Ата-аналар Семьямен жұмысты ата-аналар коллективінін талкы- коллективімен сына салуды керек ететін проблемаЛар болады; Бүлар- жүргізілетін ға балалардын жасына, семьяныН түрмыс жағдайына жұмыс карамастан бәріне катысты мэселелер жатады. Мун- дай проблемаларға жататындар: ата-аналардын беделі; бала тәрбиссін-де семьяныц ролі, ата-аналардыц міндеттері туралы советтік зандар; ба­лаларды мектепке дайындау туралы; мектепке дейінгі мекеменін бір Жылға арналған жоспары туралы; ата-аналар активініц жүмысы туралы т. б. Осы мәселелерді коллектив болып талкылау ата-аналарды топтасты-РУға, дурыс журтшылық пікірін туғызуға жэне, акыр соцында, мектепке Дейінгі мекеме кызметкерлерінін уакыты мен күшін неғурлым үтымды пайдалануға көмектеседі. Семьямен жумыстыц коллективтік формаларына мыналар жатады: ата-аналар жиналыстары — топ жэне жалпы жиналыстар, топ консуль-тациялары, конференциялары, ата-аналарға арналған кештер. А а алао Ата-аналар жиналысына не мектепке дейінгі мекемеде жиналыстары тәрбиеленіп жүрген барлык балалардын, не жас жа-ғынан косарлас топтардағы балалардыц, не бір ғана жас тобындағы балалардыц ата-аналары шакырылады. Мұндай жиналыс-' тардын максаты ата-аналарға педагогикалык білім беру, олардыц педа­гогикалык мәдениетін көтеру, бала тәрбиелеуде оларға көмек көрсету болып табылады. Ата-аналардыц назары эдетте белгілі бір тәрбие пробле-масына аударылады, ол проблема негізгі баяндамада ашылып, жиналған- ■ дардыц сөздерінде талкыланады. Ата-аналар жиналыстарының тақырыптары қалай жоспарланады? Тақырып тандау балалар бақшасы мен семьяның алдында тұрған бала­ларды тэрбиелеу міндеттеріне, олардын дамуьғ мен тәрбиелену дәрежесі-не, семьядағы тәрбиенін жайына карай айқьшдалады. Аналар мен әкелерге педагогикалык тұрғыдан жақсырақ білім беру максатымен ата-аналар жиналыстарының тақырыптары перспективалы түрде, бірнеше жыл бұрын жоспарланады; бала мектепке дейіигі мекемеде болған жылдардыц ішінде ата-аналар оны тәрбиелеудіц негізгі мәселелері бойынша айтарлыктай толык білім алады. Ата-аналардын жалпы жиналыстарынык такырыптары топ жиналыс-тарынан өзгеше болады. Топ жиналыстарында сол жастағы балалардын ата-аналары үшін неғұрлым актуальды мәселелер талкыланады; мысалы: жалпы жиналыстыц тақырыбы «Балаларды адамгершілікке тэрбиелеу, оны жүзеге асыруда семьяның ролі» болса, естияр топта ол: «Балаларды ецбек сүйгіштікке тэрбиелеуде балалар бакшасы мен ата-аналардыц бі-ріккен жумысы», «Балаларды үлкендерді сыйлауға тэрбиелеу» т. т. сияк­ты болып нактылануы мүмкін. Әрбір жиналыстыц табысты болуы мен пәрменді нәтижесі ец алдымен оған тәрбиешілер мен ата-аналардыц му-кият әзірленуіне байланысты. Тәрбиеші әзірлігі баяндаманы ұкыпты дайындау, көрнекі иллюстрациялык материалды реттеу жэне көркемдеу, ата-аналарды хабарландыру т. б. камтиды. Мысалы: «Табиғат балаларды тәрбиелеудің факторы ретінде» деген тақырыптағы баяндамаға дайындал-ган кезде тэрбиеші осы мәселе жөніндегі әдебиетті окып зерттейді, мек­тепке дейінгі мекемеде жүргізілген жүмыска, семьядағы тэрбие тәжірибе-сіне талдау жасайды, балаларды тэрбиелеу үшін серуенді шебер пайдала-натын бірнеше ата-анамен олардыц жиналыста сөйлёуі туралы келісіп алады. Топта балалардыц табиғат туралы салған суреттерінің көрмесі, оларға арнап осы такырыпта жазылған әдеби шығармалар, пейзаждардыц репродукциялары, музыка шығармалары жазылған пластинкалар әзірле-неді..Осыныц бәрі жиналысты кызыкты әрі жемісті етеді. Тәрбиеші баяндама көлемін 20—25 минутта асықпай баяндауға есеп-тейді. Оныц мазмүны логикалы болуға, көрнекі құралдарды, балалар енбсктерін, әдебиетті нақты көрсетумеи, тиісті такырыптағы кинофильм-дерді, диапозитивтерді, слайдаларды көрумен косақтасып отыруға тиіс. Мысалдар пайдалана отырып, ата-аналардыц психологиясын ескеру керек: жағымды, оцды фактілер басым болуға тиіс, ал теріс фактілерге ке.іетін болсак, ол жөні.нде өте-мөте сактық, әдептілік керек. Ондай ретте ешкімніц атын атамай-ақ, жиналыстан соң оцаша әңгімелескенде баланыц кемшілігін немесе оған семьядағы теріс көзқарасты калай жоюға болаты-ны жайлы әцгімені жалғастырған жақсы. Жиналыстан кейін тәрбиеші ата-аналардыц айтылған акыл-кецёстер мен үсыныстарға қалай карағанына міндетті түрде зер салады. Мектепке дейінгі мекемеге жаца келген балалардыц ата-аналарының алғашқы жиналысы ерекше жоспар бойынша өткізіледі: мецгеруші олар-ға мекеменіц үйін, кұрал-жабдыктарын көрсетсді, оныц қызметкерлерімен таныстырады. Тэрбиешілер «Балалар бақшасындағы тэрбие программасы» мен таяудағы уақыт аралығында мектеп жасына дейінгі балалармен жүр-гізілетін жұмыс жоспары туралы қыскаша айтып береді. Ата-аналарды балалар бакшасының талаптары мен режиміне сэйкес сакталуға тиісті ережелермен таныстырады. Ата-аналардың жаздан кейінгі алғашкы топ жиналыстарында тәр-биешілер өткен жыл ішінде балалармен жүргізілген білім-тәрбйе жумы­сынын нәтижелері туралы есеп береді, алда түрған жылда шешілуге тиісті міндеттерді хйбарлайды; мектепке дейінгі мекеме қызметкерлері мен семьяның бірлесіп күш жүмсауын талап етеді. Сол жиналыстарда ата-аналар активі өз жүмысы туралы есеп береді, оныц жана күрамы сайлана-ды. Жиналыста болмаған ата-аналармен тиісінше консультация откізіледі. Балаларды тэрбиелеу мен оқыту тақырыбындағы ата-аналарға арнал- ған баяндамалар мен лекциялар балалар бакшасыныц кабырғасында да, одан тыс жерлерде де үйымдастырылады; кейде олар бір ' микроауданда орналаскан мектепке дейінгі бірнеше мекеменіц ата-аналарын біріктіреді. Олар ата-аналар жиналыстарыныц такырыптарын кайталамай, оларды толыктырып отыратын болуға тиіс. Топ консультация- Тәрбиешілер семьядағы тәрбиені зерттеудіц нәтиже- лары сінен туындайтыи беЛгілі бір мәселелер бойынша ата-аналарға арнап консультациялар откізеді. Мысалы, «Үйде балалардын бейнелеу іс-әрекетіне басшылык ету» деген такырып-тағы консультацияға бұған жеткілікті коніл бөлмейтін ата-аналар шакы­рылады. Сондай-ақ мецгеруші, дәрігер, логопед, музыкалык жетекші де ез компетенциясына жататын мәселелер бойынша ата-аналарға консуль­тация береді. Консультация откізу дайындықты, кейіннен ата-аналардыц алған рекомендацияларын бала тэрбиелеуде калай пайдаланғанын бақы-лап отыруды талап етеді. Ата-аналарға Мектепке дейінгі мекемелерде ата-аналар мен семья-арналған кештер ның баска да мүшелері үшін өткізілетін кештер тақы- мен үйірмелер рыптык сипатта болады, мысалы: «Музыка жэне ба­лалар», «Кітап бала өмірінде», «Бала жэне табиғат». .Жұмыстыц бул формасынын өзіндік ерекшелігі сол, қысқаша хабардан соң жиналғандар-ға балалардыц, балалар мекемесі қызметкерлерініц, ата-аналардын өзде-рініц көркемөнерпаздығын кору усыныладЫ. Мысалы, музыкалық жетек-шініц сөзінен кейін балалар өздері үйренген әндерді, билерді орын-дайды. «Өз балаларын калай сүю керек?», «Бала тәрбиесінде әкенін ролі», «Біз оз балаларымызды білеміз бе?» деген тақырыптардағы кештерді, сұрақ жэне жауап кештерін откізу тәжірибесі кызыкты; сондай-ақ ата-аналар­дыц балалар жазушыларымен, акындарымен, композиторларымен кезде-сулёрі де пайдалы. Бала тэрбиелеуде кажетті іскерліктерді мекгеруде ата-аналарға ке-мектесу мақсатымен оларға арнап кыска мерзімді курстар уйымдастыры-лады, ол сабақтарда ата-аналар балалар киімін пішуді, тігуді, токуды, алуан түрлі тағамдар пісіруді, балалар әндерін, колдан ойыншыктар жа­сау өнерін т. т. үйренеді. Семьямен жумыстағы ен мол сенімділік пен пәрмен-жумыстағы *Д'лік корнекі қуралдар комплексін пайдалану арқылы: кврнекілік тәрбиешінің балалармен жұмысын корсету, техника-4 лық куралдарды пайдалану, керкем стендтер, фото-витриналар т. т. үйымдастыру арқылы камтамасыз етіледі. Мектепке дейінгі мекемелердіц практикасына ата-аналар үшін ашык күндер (ата-ан.алар күндері) еніп жүр, бұлар бір жылға жоспарланады. Ол күндер туралы ата-аналарға ерте бастан хабарланады.. Бул күндері ата-аңалар балалардын сабағын, ойын жэне ецбек әрекетін, серуендеуін бакылайды: оларды окыту жэне тэрбиелеу ісінде тэрбиешінің кандай тәсілдерді пайдаланатынын, балалардын калай окитынын, енбектенетінін, өздерін коллективте калай ұстайтынын көздерімен көреді. Арнайы жос-иарланган ашық күндерден тыс, ата-аналарға мектепке дейінгі мекеме өмірінен жеке фрагменттер көрсету практикаланады. Кейде бұл белгілі 61 р такырыпта баяндама басталғанға дейін жасалады. Мысалы, баяндаманык тақырыбы «Балаларды мектепке математикалык жағынан дайындау» бол­са, ата-аналарға математика жөніндегі сабақты көрсетеді т. с. с. Тэрбие тақырыбына арналған кинофильмдер ата-аналарға үлкен пайда бсреді, булар көбінесе аналар мен әкелерді толғандырып жүрген мәселе-лср бойынша кызу талқылаудын, диспуттың бастамасы болады. Дыбыс жазатын техника балалардын калай сөйлейтінін, олар орын-дайтын әндерді, олендерді, әнгімелерді керсету үшін, сондай-ак балалар репертуарындағы музыкалык шығармалармен таныстыру үшін пайдала­нылады. Тәрбнешілер ата-аналарды балалардын творчестволык енбектерімен: суреттерімен, жапсырған, күраған, табиғи материалдан жасалған бүйым-дармен таныстыратын такырыптық кормелер үйымдастырады. Сондай-ақ мазмұны белгілі бір такырыпка арналған тексті матсриалдардан және фотоиллюстрациялы материалдардан түратын, мәселен: «Интернациона-листер тәрбиелейміз» немесе «Балаларды мектепке дайындаймыз» деген сиякты стендтер мен витриналар жасау да пайдалы. «Үйдсгі демалыс күні» балалармен табиғатка шығып серуендеу Семьяда дауыстап оку, ересектер мен балалардын бірлескен енбегі, үйдегі ойындар мен шаруа-лар туралы материалдардан қүралатын стендіні осылай атауға болады. Жекелеген стендтер информациялык сипатта болады: мектепке дейіғггі мексмедегі кун режимі, балалардыц салмағын өлшеу нэтижелері, тәрбие-шілердіц балалармен жүргізетін жүмысының бір-екі аптаға арналған жоспарлары, ата-аналар үшін консультациялар күндері мен сағатта-ры т. т. Корнскі материалды ата-аналардыц белсеніп кабылдайтын болуы үшін оған олардыц назарын аудара білу керек, ол' материалдыц бала тәрбиелеуде калай пайдаланылатынына зер салу кажет. Мектепке дейінгі мекеме омірінде, әсірёсе семьямен ж^шшіығы жұмыста ата-аналар жұртшылығы елеулі роль атқа- ¥Р рады. Әрбір балалар бакшасында ата-аналардыц жал- пы жиналысында сайланатын ата-аналар комитеті болады. Оған барлык жас топтарындағы балалардын ата-аналарынан окілдер кіреді. Ата-аналар комитсті оз жүмысын «Балалар бақшасындағы ата-аналар комитеті туралы ережеге» сәйкес үйымдастырады. Онын жүмысы бір жыл-ға жоспарланады; онын мазмуны балаларды тэрбиелеуде, сондай-ак семьямен жумыс жүргізуде мектепке дейінгі балалар мекемесінің кызмет-керлеріне көмек керсетуге бағытталған. Әрбір жас тобында ата-аналар активі бар, ол мүмкіндігінше тәрбиешілерге жәрдем керсетеді: ата-аналар жиналыстарын, кештерді әзірлеуге кемёктеседі, ата-аналарды жекелеген міндеттер мен тапсырмаларды орындауға тартады. Балалар бакшасыныц ата-аналар кбмитеті мен активі жайсыз семья-ларға ерекше кеціл беледі: оларға барып түрады, ез балаларын тэрбиелеу­ге жеткілікті түрде жауапты карамайтын, мектепке дейінгі мекеменін талаптарын орындамайтын ата-аналарға ыкпал жасайды. Тәрбиешілср-мен бірге ата-аналар активі семьядағы тәрбиеніц ец жақсы тәжірибесін зерттейді, оны таратуға қатысады. Ата-аналар комитеті тәрбиешілерге коғамдық бақылау жасау және ке-мек керсету максатымен мектепке дейінгі мекемеде ата-аналардыц кезек-шілігін ұйымдастырады. Ол әрбір ауданда, калада жэне жекелеген кәсіп- орындарда болатын ата-аналар жүртшылығы кенесімен тығыз байланыс­ты болуға, оның жүмысына белсене катысуға тиіс. Ата-аналарға педагогикалык білім беруді уйымдастыруда ата-аналар активінің ролі ете зор; активті ата-аналар мектепкё дейінгі мекеменін кызметкерлерімен бірге ата-аналардың жаппай окуын жүзеге асырады, педагогикалык білімдерді табандылықпен меңгерудің үлгісін керсетеді. Халыктын педагогикалык мэдениетін кетеру — ком-Халык арасындағы мунистік тәрбиеніц манызды күрамдас белігі. Барлық педагогикалык ересек халык, алдымен ата-аналар балалар мен жас-тарды тэрбиелеуге даярланған болуға тиіс. Осы мак-сатпен біздіц елімізде халык арасында педагогикалык білімді кецінен насихаттау ісі үйымдастырылады. Бүл жүмыстын үйымдастырушылары — Педагогикалык коғам, Бүкілодақтык «Білім» қоғамы, СССР Педагогика­лык ғылым академиясы. Елде ата-аналардын жаппай окуы жүргізілсді, оныц максаты барлык аналар мен әкелерді педагогикалык біліммен кам-ту, олардың әркайсысына тәрбиеніц езекті проблемалары бойынша білім жүйесін беру болып табылады. Өз шәкірттерінін ата-аналары женінде бүл міндетті мектепке дейінгі мекемелер шешеді. Халыкты педагогикалык біліммен кенінен қамту үшін елде педагогикалык білімніц халықтык, университеттерінің жүйесі курылып, барған сайын кецейе түсуде, оларда Мектепке дейінгі факультеттер, семьядағы тәрбие факультеттері бар. Олардын жұмысын-СССР Оку министрлігі жанындағы педагогикалык білімніц халыктық университеттеріне жәрдемдссу кецесі үйлестіріп оты­рады. Педагогикалык білімді насихаттау «Ата-аналар, сіздер үшін» деген рубрикамен берілетін телевизия жэне радио хабарлары түрінде, мерзімді баспасез, «Дошкольное воспитание», «Семья и школа» журналдары аркы­лы жузеге асырылады. Ата-аналарға арнап «Педагогикадык факультет» бюллетені («Білім» баспасы), кептеген керкем-педагогикалык, ғылыми-кепшілік жэне методикалык әдебиет шығарылады. Жас семья мектептері, жас ата-аналар клубтары, демалыс күнгі семья клубтары, тэрбие такырыбындағы мәселен, «Біздіц балаларымыздын бакыты неде?», «Үнемі біздікі дұрыс па?» сиякты ауызша журналдар барған сайын кенінен таралып келеді. Мундай журналдардык беттерін педагогтар, дәрігерлер, юристер жүргізеді. Кітапханалар коркем-педагр-гикалык шығармалар бойынша окырмандар конференциялары мен дис-путтарын уйымдастырады. Мектепке дейінгі мекемелердің кызметкерлері, алдымен тәрбиешілер педагогикалык насихатқа белсене катысады, онын уйымдастырушылары ролінде, мектеп жасына дейінгі балаларды тэрбиелеу мекемелері женінде-гі лекторлар мен консультанттар ретінде кеп жумыс аткарады. МЕКТЕПКЕ ДЕИІНГІ МЕКЕМЕ, ОДЫ ҮЙЫМДАСТЫРУ ЖЭНЕ ОҒАН БАСШЫЛЫҚ ЕТУ 21-тарау МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕНІҢ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖЭНЕ ОҒАН БАСШЫЛЫК ЕТУ Барлык типтегі мектепке дейінгі мекемелер ерте жас шағы жэне мектепке дейінгі балаларға коғамдык тэрбие беру максатында курылады. Олар «ССР Одағы мен одактас республикалардын халыкка білім беру туралы зандары негіздеріне», «Балалар бакшасынын уставына», сондай-ак СССР Оку министрлігі мен одактас республикалардын оку (халыкка бі-лім беру) министрліктерінін программалык-методикалык, нұскау беретін жэне нормативтік документтерге сэйкес жумыс істейді. Мектепке дейінгі эр мекемеде «Балалар бакшасындағы тэрбие про-граммасында» көзделген міндеттерді творчестволыкпен шешуге бағыттал-ған іскерлік жағдай туғызылуға тиіс. Оныц педагогикалык кадрларының мамандылығы, олардыц өз міндеттерін орындаудағы жауапкершілік пен идалдык дәрежесі жүргізілетін бүкіл жумыстын тиімділігі мен сапасынык тағдырын шешеді. § 1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДІҢ АШЫЛУ ТӘРТІБІ «ССР Одағы мен одактас республикалардын халыкка білім беру тура­лы зандары негіздерінде» (15-статья) былай деп көрсетілген: «Мектепке дейінгі балалар мекемелерін халык депутаттарынын аудандық, калалык, селолык жэне поселкелік Советтерінін атқару комитеттері, сондай-ак со-лардыц рұксатымен мемлекеттік кәсіпорындар, мекемелер мен уйымдар, колхоздар, кооперативтік жэне басқа коғамдық уйымдар ұйымдастыра-ды»1. Түрлі типтегі мектепке дейінгі мекемелерді ашу тәртібі, оларды үйым-дастыруға жэне оларға басшылык етуге койылатын талаптар СССР мен одактас республикалардын оку (халықка білім беру) жэне денсаулык сактау министрліктерінін нұсқау документтерінде: «балалар бакшасынын уставында», «Мектепке дейінгі балалар мекемесі — ясли-бакша туралы уакытша ережеде», «Колхоз балалар бакшасы туралы ережеде», «Қулағы мүкіс балаларға арналған мектепке дейінгі мекемелер мен топтар туралы типтік ережеде», «Тілі мүкіс балаларға арналған мектепке дейінгі мекеме­лер мен топтар туралы типтік ережеде» жэне ба?ка документтерде белгі-ленген. Оларда мектепке дейінгі мекемелер типтерінін эркайсысынык міндеттері мен құрылымы, топтардын толтырылымы, оларды комплекті-лсудін ерекшеліктері, балалардын оларда канша уакыт болатыны көрсе-тілген. «Балалар бакшасынын уставында» мектепке дейінгі мекемелерді осы максат үшін арнайы салынған үйлерде уйымдастыру көзделеді. Курылыс балалардын белгілі контингенті мен жас топтарынын белгілі санына арнап жасалған типтік жоба бойынша, олардын режимінін, климат айма-гынын ерекшеліктерін ескере отырып, санитарлык, курылыс нормалары мен ережелері негізінде жүргізіледі. Мектепке дейінгі мекемені ашуға дайындық оны пайдалану үшін қа-былдаудан 2—3 ай бурын басталады. Меңгеруші орындалған әрлеу жу-мыстарынын сапасын тексереді, топтарды, әсіресс сәбилерді орналастыру жоспарын ойластырады. Қурылыс жумыстары аякталған сок үйді мемлекеттік комиссия ка­былданды. Жака мекемеге облыстык (өлкелік), қалалық т. с. с. оку бө-лімінін буйрығы бойынша ретті номер немесе ат қойылып, мемлекеттік уйымнын зандық правосы беріледі. Мектепке дёйінгі мекеме .құрылысының сметасында онык жабдығына деген бюджеттік каржы көзд|леді. Осы каржыға сүйеніп жэне тиісті нус-кау документтерді басшылыкка ала отырып, менгеруші кажетті жабдык­тар мен кұрал-саймандардын тізбесін жасайды. Жабдыктар мен мебель-дер гигиеналык жэне педагогикалык талаптарға сай, балалардын калып-ты дамуына көмектесетін болуға тиіс. Жылдык барлык мезгілінде балалардыц ауада жүйелі түрде жэне узақ болуын камтамасыз ету үшін мектепке дейінгі әрбір мекемеге жер учаскесі беріледі. Үй-жай, учаске мен жабдыктар балалардын өмірін жэне олармен жүр-гізілетш оку-тәрбие процесін дурыс ұштастырудын материалдык шарты болып табылады. Мектепке дейінгі мекеменік үйі, ғимараттары, мүлкі мемлекеттік немесе колхоздык-кооперативтік меншік болып табылады. § 2. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНП МЕКЕМЕЛЕРДІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ Мектепке дейінгі балалар мекемелері мемлекеттік Смета бюджет қаржысы есебінен, коғамдык тутыну корынан каржыландырылады. Совет Одағы Коммунистік партиясыныц XXV съезіне КПСС Орталық Комитетінін жасаған Есепті баяндамасында Л. Брежнев жолдас онын­шы бесжылдыкта «коғамдык тутыну коры есебінен халыкка төленетін телемдер мен жең.ілдіктер 28—30 процент артады»1 деп көрсетті. Мектепке дейінгі мекемелердің казіргі бар жүйесін каржыландыруға жэне оны кенейтуге мемлекет жыл сайын орасан мол акша каражатын бо­лели Осының өзі-ақ Коммунистік партия мен Совет үкіметінің ана-эйел-дерге жэне балаларды тэрбиелеуге деген камқорлығыныц айкын куэсы болып табылады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды күтіп тэрбиелеуге жумсала-тын шығынды өтеуге ата-аналар үлкен үлес косады. Оларды толем молше-рі эке мен шешенін (немесе олардын орнындағы кісілердің) жалақысы-ныц жалпы сомасына карай белгіленеді. Коп балалы ата-аналар, жалғыз басты аналар, Ұлы Отан соғысыныц мүгедектері мемлекет тағайындаран жецілдіктермен пайдаланады. Ата-аналардыц төлемдері баланы күтіп тэрбиелеуге жумсалатын жалпы шығынныц орта есеппеи 15—20 процент! шамасында болады. Мектепке дейінгі мекемелердіц акша каражаты жөніндегі кажеті сме­та деп аталатын финанс жоспары негізінде белгіленеді. Смета — мемле-кеттік жоспар-финанс документі, онда календарлық жыл ішінде мекемені устауға жумсалатын акшалай қаражаттын мөлшері белгіленген. Жанадан балалардын белгілі контингенті мен жас топтарынын белгілі санына арнап жасалған типтік жоба бойынша, олардын режимінін, климат айма-гынын ерекшеліктерін ескере отырып, санитарлык, курылыс нормалары мен ережелері негізінде жүргізіледі. Мектепке дейінгі мекемені ашуға дайындық оны пайдалану үшін қа-былдаудан 2—3 ай бурын басталады. Меңгеруші орындалған әрлеу жу-мыстарынын сапасын тексереді, топтарды, әсіресс сәбилерді орналастыру жоспарын ойластырады. Қурылыс жумыстары аякталған сок үйді мемлекеттік комиссия ка­былданды. Жака мекемеге облыстык (өлкелік), қалалық т. с. с. оку бө-лімінін буйрығы бойынша ретті номер немесе ат қойылып, мемлекеттік уйымнын зандық правосы беріледі. Мектепке дёйінгі мекеме .құрылысының сметасында онык жабдығына деген бюджеттік каржы көзд|леді. Осы каржыға сүйеніп жэне тиісті нус-кау документтерді басшылыкка ала отырып, менгеруші кажетті жабдык­тар мен кұрал-саймандардын тізбесін жасайды. Жабдыктар мен мебель-дер гигиеналык жэне педагогикалык талаптарға сай, балалардын калып-ты дамуына көмектесетін болуға тиіс. Жылдык барлык мезгілінде балалардыц ауада жүйелі түрде жэне узақ болуын камтамасыз ету үшін мектепке дейінгі әрбір мекемеге жер учаскесі беріледі. Үй-жай, учаске мен жабдыктар балалардын өмірін жэне олармен жүр-гізілетш оку-тәрбие процесін дурыс ұштастырудын материалдык шарты болып табылады. Мектепке дейінгі мекеменік үйі, ғимараттары, мүлкі мемлекеттік немесе колхоздык-кооперативтік меншік болып табылады. § 2. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНП МЕКЕМЕЛЕРДІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ Мектепке дейінгі балалар мекемелері мемлекеттік Смета бюджет қаржысы есебінен, коғамдык тутыну корынан каржыландырылады. Совет Одағы Коммунистік партиясыныц XXV съезіне КПСС Орталық Комитетінін жасаған Есепті баяндамасында Л. Брежнев жолдас онын­шы бесжылдыкта «коғамдык тутыну коры есебінен халыкка төленетін телемдер мен жең.ілдіктер 28—30 процент артады»1 деп көрсетті. Мектепке дейінгі мекемелердің казіргі бар жүйесін каржыландыруға жэне оны кенейтуге мемлекет жыл сайын орасан мол акша каражатын бо­лели Осының өзі-ақ Коммунистік партия мен Совет үкіметінің ана-эйел-дерге жэне балаларды тэрбиелеуге деген камқорлығыныц айкын куэсы болып табылады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды күтіп тэрбиелеуге жумсала-тын шығынды өтеуге ата-аналар үлкен үлес косады. Оларды толем молше-рі эке мен шешенін (немесе олардын орнындағы кісілердің) жалақысы-ныц жалпы сомасына карай белгіленеді. Коп балалы ата-аналар, жалғыз басты аналар, Ұлы Отан соғысыныц мүгедектері мемлекет тағайындаран жецілдіктермен пайдаланады. Ата-аналардыц төлемдері баланы күтіп тэрбиелеуге жумсалатын жалпы шығынныц орта есеппеи 15—20 процент! шамасында болады. Мектепке дейінгі мекемелердіц акша каражаты жөніндегі кажеті сме­та деп аталатын финанс жоспары негізінде белгіленеді. Смета — мемле-кеттік жоспар-финанс документі, онда календарлық жыл ішінде мекемені устауға жумсалатын акшалай қаражаттын мөлшері белгіленген. Жанадан ашылатын мекемені үстауга арналған шығын оиы пайдалануға берген сәтхен бастап есептеледі. Смета СССР Финанс министрлііі белгілеген форма бойынша жаса­лады да, оны мектепке дейінгі сол мекеме бағынатын жоғары тұрған ұйым (оку бөлімі немесе ведомство) бекітеді. Онда барлык шығындар мен оларды жабатын көздер (мемлекеттік бюджет пен ата-аналар каржыла-ры) ескеріледі. Жазғы сауыктандыру шараларын өткізуге арналған шы-ғын негізгі сметаға енгізілмейді. Ол үшін косымша смета жасалады. Сметада шығынды жоспарлау жылына әр балаға шаккандағы есеппен әрбір статья бойынша жұмсалатын шығыннын мемлекеттік нормалары негізінде бюджеттік классификацияның статьялары бойынша жузеге асырылады. Айкындаушы нәрсе — мектепке дейінгі мекеме кызметінін көлемін сипаттайтын өндірістік көрсеткіштер: (балалардыц ясли жасында-ғы жэне мектеп жасына дейінгі балалардыц) контингенті; топтардыц саны, олардыц толтырылымы; мекеме жұмысының ұзактығы; онда жыл ішінде бір баланын канша кұн болатындығыныц жоспарлы саны. Будан баска, үйдіц алып отырған жерініц мөлшері мсн көлемі, жылу, жарык беруге, сумен жабдыктауға т. б. жумсалатын каржыныц молшері көрсе-тіледі. Смета мектепке дейінгг мекемені ұстауға, соныц ішінде жалакыга, әлеумсттік сактандыруға, кецсе, оку, шаруашылык шағындарына, балалар­дыц тамағына, командировкалар мен кызмет бабындағы журістерге, жаб-дыктар мен курал-саймандар сатып алуға, үйлер Мен ғимараттардыц күрделі ремонтына көзделген шығынның барлык статьяларын камтиды. Мектеп жасына дейінгі мекеменіц мецгерушісі сметаға сәйксс акша кара-жатын жумсаған кезде штаттық финанстәртібійіц қатаң сакталуын кам­тамасыз етуге міндетті. Мектепке дейінгі мексмелердіи финанстык кызметін сол рсспубликаның финанс министрлігініц бакылау-тёксеру баскармасы мен опыц жергілікті уйымдары, сондай-ак мектепке дейінгі мекемелер карайтын жоғарғы ұйымдар жүйелі түрде бакылап отырады. щтат Мектепке дейінгі мекемені педагог, медицина кадрла- рымен және кызмст корсетуші персоналией комплекті-леу тәртібі «Балалар бакшасыныц уставы», «Мёктепке дейінгі мекеме — ясли-бақша туралы уакытша ереже» негізінде типтік штатка сәйкее.жузеге асырылады. Мектепке дейінгі мекемеиін ұйымдастырушысы әрі басшысы меңгеру-ші болып табылады, ол калалық (аудандык) оку белімініц немесе ведомст-воныц (халыкка білім беру органдарымен келісілген) бұйрығымен таға-йындалады. Мектепке дейінгі мекеменін алғашкы кызметкерлері катарында оныц ашылуынан бір-екі ай бурын меңгеруші завхоз бен бухгалтерді (орталық-тандырылған бухгалтерия болмаған жағдайда) жумысқа алады, солар-мен бірге мекемені ұстауға арналғаи смета' жобасын жасап, мекемені жабдыктауға кіріседі. Мекеменін ашылуына бір ай калғанда мецгеруші халыкка білім беру болімі арқылы торбиеші кадрларды іріктейді. Нак сол кезеңде кызмет корсетуші персонал: үй сыпырушы, күтушілер, ас үй кызметкерлері, кір жуушылар т. б. жұмыска алынады. Жумыска алу кезінде әрбір кызметкер «Балалар бакшаларыныц кызметкерлеріне арналған ішкі енбек тәртібі ережелерімен», «Балалар бакшалары мен ба­лалар аландарында балалардын омірі мен денсаулығын қорғаУды уйым-дастыру жоніндегі нүскаумен»1 танысады. Мекеме ашылғанға дейін барлык қызметкерлер, лауазымдарына қара-мастан, оны жабдыктаумен жэне безендірумен шуғылданады, балаларды кабылдауға дайындалады. Үйымдастыру кезецінде мецгеруші әрбір кыз-меткердің іскерлік жэне жеке басыныц сапасын мүкият зерттейді, тәжіри-белі тәрбиешілерді жаца бастаушылармен үштастыра отырып кадрларды орналастырады. Кызметкерлерді балалар бакшасынын жүмыс режимімен таныстырады. § 3. МЕКТЕПКЕ ДЕИІНП МЕКЕМЕЛЕРГЕ БАЛАЛАР КАБЫЛДАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ «ССР Одағы мен одактас республикалардын халыққа білі&і беру ту­ралы зандарынын негіздерінде» былай деп корсетілген: «Балаларды мек­тепке дейінгі балалар мекемесіне орнаЛастыру ата-аналардыц немесе солардың орнындағы адамдардыц тілегі бойынша жүргізіледі» . Мектепке дейінгі .балалар мекемелеріне балаларды кабылдау тәртібі '«Балалар бакшасынын уставында», «Мектепке дейінгі мекеме — ясли-бак-ша туралы уакытша ережеде», «Колхоз балалар ба-қшасы туралы ереже-дс» жэне «тілі мен күлағы мүкіс балаларға арналған мектепке дейінгі мекемелер мен топтар туралы типтік ережелерде»2 белгіленген. Алдымен жумыс істейтіндердіц, окитындардыц жэне коп балалы ана-лардыц балалары кабылданады. Мектепке дейінгі мекемеге балалар ка-былдап алуды аудандык (калалык) оку болімінін немесе фабрикалык, заводтык, жергілікті касіподак комитетімен келісілген кәсіпорын, мекеме әкімшілігініц, колхоз баскармасыныц жолдамасы бойынша балалар бак­шасыныц (ясли-бақшаныц) мецгерушісі' жүргізеді. Жолдама ата-аналар­дыц немесе солардың орнындағы адамдардын арызы негізінде беріледі. Егер мектепке дейінгі мекеме аудан орталығынан алыс орналаскан болса, аудандык оку болімі меңгерушініц балаларды ата-аналардыц ары­зы бойынша кабылдап, жолдаманы кейіннен ресімдеуіне рұксат етеді. Мектепке дейінгі мекемені семьяныц түрған жеріне жақындату және ата-аналардыц балаларын алысқа тасуын азайту үшін оку болімдеріне кә-сіпорындар мен ведомстволардыц (колхоздардан басқа) мектепке дейінгі мекемелеріндегі орындардыц 10—15 процентін ата-аналары сол кәсіпорын-да (мекемеде) жұмыс істемейтін, бірақ ведомствоға карасты мектепке дейінгі мекеме орналаскан ауданда туратЫн балалармен толтыруға право берілген. Мектепке дейінгі мекеме ашылғанға дейін-ак мецгеруші, оку бөлімі немесе тиісті ведомство аркылы балалардыц санын, жасын аныктайды да, сол мәліметтерді ескере отырып, жас топтарын үйымдастырады. Мектепке дейінгі мекемені катан түрде жасына карай'топтау принципімен комплек-тілеу барлык балалардыц Балалар бақшасындағы тэрбие программасы-на сәйкес жан-жақты дамуын камтамасыз етеді. Жаца балаларды кабылдау сентябрьдің екі аптасы бойына біртіндеп жүргізіледі. Әрбір балаға кобірек'көціл бөліп, оның жаца омір жағдайына тезірек үйренуі, тәрбиешілермен, оз қатарларымен танысуы үшін бүл та­ланты сәбн топтарда сактау оте манызды. § 4. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕ ДОКУМЕНТАЦИЯСЫ «Балалар бакшасынын, уставына» сэйкес мектепке дейінгі мекемеде белгілі документация жүргізілуге тиіс.. Бұйрык кітабы балалар бакшасына ретті номер берілген сон жүргізі-леді. Оныц барлык беттері нөмірленіп, ен соцында парактар саны көрсе-тіледі. Балаларды есептеу кітабы (ДП-2 форма) балалар мен олардыц ата-аналары жөніндегі мәліметтерді, үй адресін, баланыц орналасқан және шығып кеткен даталарын қамтиды. Әрбір топта балалардыц күнделікті есебі жүргізіледі (ДП-3 форма). Сондай-ақ мынадар жүргізіледі: кызметкерлердіц, балалардыц жеке басының іс қағаздары, медициналық карталар; мектепке дейінгі мекеме­лерге нұсқау беретін, инспекциялайтын және тексеретін адамдардын. ес-кертпелері. мен ұсыныстары жазылатын кітап; санитарлык журнал; педа­гогикалык, өндірістік кецестер мен ата-аналар жиналыстарыньщ прото-колдары; күрал-саймандар мен тамак өнімдерінің есебі жөніндегі кітап; мекеме жүмысыныц жылдык жоспары жэне т. б. § 5. ПЕДАГОГИКАЛЫК КОЛЛЕКТИВ ЖЭНЕ ОНЫҢ ҚУРАМЫ Педагогикалык коллективті мектепке дейінгі мекеменін меңгерушісі баскарады. Соныц басшылығымен балаларға коммунистік тэрбие беру ісі жүзеге а&ірылады. Тәрбиешілер,- сестра-тәрбиешілер «Балалар бакша­сындагы тэрбие программасына» сэйкес балалармен жүргізілетін педаго­гикалык процесті үйымдастыруда және өткізуде орталық түлғалар болып табылады. Топтары коп мектепке дейінгі мекемелерде мецгерушіге комекші етіп тәрбиеші-методист тағайындалады, оныц эдетте, мектепке дейінгі тәрбие жөнінде жоғары білімі және кемінде екі жыл жүмыс стажы болады1. Тәрбиеші-методист тәрбиешілердіц жүмысына бағыт беріп, ол жұмысты жетілдіруге ат салысады. Музыкалық-эстетикалык тәрбиені музыка оку сағатының жетекшісі, сондай-ақ тәрбиешілер жүзеге асырады. Медициналық қызмет көрсетуді дәрігер мен аға медициналық сестра камтамасыз етеді. Мектепке дейінгі мекеме басшысынын басты міндеті — педагогикалык коллективті баскару, оны Коммунистік партия мен Совет үкіметінін мек­тепке дейінгі коғамдык тэрбие саласындағы шешімдерін творчестволыкпен жүзеге асыруға жүмылдыру. Мецгеруші озініц бүкіл кызметін алда түр-ған міндеттерді шешуге қабілетті, ынтымакшыл, максат қоя білетін, твор­честволык коллектив қалыптастыруға бағындыруы тиіс. Мұндай коллек-тивке тән қасиет — коммунизм құрылысыныц ортак ісіне өзінің катысты екенін сезіну, оку-тәрбие процесін жетілдіріп отыруға, балаларды тэрбие­леу мен окыту эдістерініц тиімділігін арттыруға үмтылу болмақ. § 6. МЕКТЕПКЕ ДЕИІНП МЕКЕМЕНЩ ТӘРБИЕШІСІ Тәрбиеші Мектепке дейінгі мекеменіц тәрбиешісі балаларға ецбегінің коммунистік тэрбие беру жэне оларды мектепте ойда- манызы ғыдай окытуға дайындау ісін жүзеге асырады. Жоға- ры. білімді тәрбиешіге тэн касиет марксизм-ленинзм теориясын терен білу, педагогтық шеберлік, елдің коғамдық-асяси өміріне белсенді қатысу болып табылады. Мектепке дейінгі мекеме қызметкерлерініц идеялык-саяси тәрбиесі педагог кадрларға қойылатын лениндік талаптар рухында жүзеге асыры-лады. «Ендігі жерде біз,— деп корсеткен болатын В. И. Ленин,— партия-мен, оның идеяларымен тығыз байланыскан, оныц рухымен жігерленген педагогикалык, мүғалімдер персоналыныц жаца армиясын тэрбиелеуге тиіспіз...»1 Н. К. Крупская тәрбиеші ецбегінін коғамдық маңызын үнемі атап көрсетіп, мектепке дейінгі мекеме қызметкерлерін-социалистік мемлекеттіц мүддесімен тыныстауға, елімізде социализм орнату ісіне езініц ецбек үлесін қосуға шақырып отырды. Тәрбиешініц саяси кемелділігі оның балаларды тәрбиелеудік сапасы үшін Отан мен коғам алдындағы өз жауапкершілігін сезінуіне, педагоги­калык міндеттерді шешуге творчестволыкпен қарауына, езініц шеберлігін ұдайы жетілдіріп, жүмыстас жолдастарының өсуіне шын ыкыласымен комектесіп отыруына мүмкіндік береді. Маркстік-лениндік теорияны білу, табиғат пен коғам дамуыныц зан-дылыктарын түсіну, қоғамдық-саяси белсенділік, жалпы жэне мектепке дейінгі педагогиканы, балалар психологиясы мен физиологиясын мецгеру тәрбиешініц педагогикалык күбылыстарды талдауға нағыз ғылыми түр-ғыдан қарап, баланы жан-жақты дамыту міндетін ойдағыдай жүзеге асы-руына мүмкіндік береді. Тандаулы тәрбиешілер өз тәжірибесін корытып, ғылыми-практикалык конференцияларда, Педагогикалык оқуларда ортаға салып отырады, бас-пасозге макалалар. жазады. Олар оздерінің творчестволык еңбегімен мек­тепке дейінгі тәрбиенін теориясы мен практикасын дамытуға ат салы­сады. - Семьямен үдайы байланыс жасай отырып, мектепке дейінгі тэрбие пе­дагогией ата-аналардыц балаларды тәрбиелеуіне көмектеседі. Тәрбиеші — ецбек коллективініц мүшесі, онын іскерлік жэне жеке дара касиеттері сол коллективте көрінеді. Мектепке дейінгі мекеменің максат пен міндет бірлігі аркылы біріккен ынтымакшыл коллектив творчестволык инициативаны дамытуға, тэрбие процесінін тиімділігін арттыруға көмек-теседі, әрбір қызметкердіц моральдык бейнесі мен педагогикалык шебер-лігін жетілдіруге ыкпал жасайды. Мамандық борышын сезіну, өзінің мәртебелі міндеті мен жауапкершілігін түсіну, енбекке коммунистік көз-қарас, творчество, максат коя білу мен табандылык, өз қызметін сын түрғысынан бағалай білу — совет педаг^гы үшін тэн. Совет педагогы — азаматтық, принциптілік, жолдас талғағыштык, адалдық пен шыншылдық секілді моральдык биік сапаға ие үлкен мәдениет адамы. Тәрбиешініц қоғамдык істерінің өрісі оте кец — мектепке дейінгі .мекеменің тапсырмаларынан бастап халық депутаты ретінде мемлекетті баскаруға белсенді катысуға дейін үласып жатады. Тәрбиешініц педагогикалык шеберлігі коп кырлы.Юл Тәрбиешінің- мамандык даярлыктан, теориялық білімін үнемі те- педагогикалык рендетіп отырудан, жұмыс тәжрибесінен, баланы сүю-шеберлігі ден күралады. Н. К. Крупская педагогикалык шебер-лікті оның ' дүниетанымымен, идеялык бағытымен, жалпы және арнайы даярлығымен тығыз'байланыста карады. Балалардыц психологиясын, олармен жұмыс істеу методикасын жаксы білетін, беделі жоғары, педагогикалык әдептілікті мецгерген оте мәдениет- ті адам ғана тэрбиелеу мен окыту шеберлігіне ие болмак. Мектепке дейін-гі балалармен жұмыс істеу үшін сондай-ак өлеқ айтып, "билеу сымбатты кимылдау,' дүрыс сөйлеу, көркем шығарма оқу дағдысын менгере білу өте манызды. Қолының іске ептілігі мен шеберлігі бар тәрбиеші балалар ал­дында үлкен беделге ие болмақ. А. С. Макаренко былай деп жазды: «Тэрбиешінің шеберлігі талантты керек ететін ерекше бір өнер емес, бірак ол дәрігерді шеберлікке қалай үйрету керек болса, музыкантты калай үйрету керек болса, солай үйрету-ді керек ететін мамандық»1. Тәрбиешініқ шеберлігі бірте-бірте калыптасады. Педагогикалык учили-щенін өзінде-ак оолашақ тәрбиеінілер алған теориялык білімін практика-да қолдануды үйренеді. Жұмьісқа ықыласпен ден қойған жас маман одан үлкен қанағат алады. Бүл оны езінін мамандық шеберлігін жетілдіре тү-суге ынталандырады. Қызметкерлердіц идеялық-саяси дәрежесі мен педагогикалык маман-дығын көтеру мақсатында мектепке дейінгі мекемеде қоғамдық-саяси жэ­не методикалык шаралар (саяси сабактар, семинарлар, педагогикалык советтік мәжілістері т. с, с.) ұйымдастырылып, үнемі өткізіліп тұрады, бүлар мамандык шеберлікті арттырудыц манызды шарты болып табы­лады. Марксизм-ленинизм классиктерінін енбектерін терен окып үйрену тәр-биешілерді педагогикалык процеске диалектикалык көзқараспен карулан­дырады, оныц мәнін ұғынуына көмектеседі. Методикалык шараларға белсенді катыса отырып, тәрбиешілер мектеп- ке дейінгі мекемелердің- тандаулыларының жүмыс тәжірибесін біледі, психология, мектепке дейінгі педагогика, арнаулы методикалар саласын- дағы жаца зерттеулермен танысады. - Шебер педагогтыц' калыптасуы үіііін оның өз мамандығын арттыру жөнінде тынбастан жүмыс істеуініц зор маңызы бар. «Балалар бакшала-рыныц тәрбиешілері мен меңгерушілерінін мамандығын арттыру жүйесі туралы ережеде» бул үшін өздігінен дербес жүмыс істеу, курстарда оку, сондай-ак ауданныц, қаланыц методикалык шараларына катысу сиякты жолдар бар екені туралы айтылады. Осының бәрі мектепке дейінгі педагогтардыц коммунистік тәрбие тео-риясы мен практикасын меңгеруіне, «Балалар бакшасындағы тәрбие про-граммасын» жүзеге асыруға творчестволықпен қарауына, балаларды тэр­биелеу мен окытудыц алуан түрлі әдістері мен тэсілдерін колдануына көмектеседі. Шебер педагогтын манызды сапасы өз енбегінік нәтижесіне талдау жа­сап, оны объективті бағалай білу болып табылады. Егер балалар «Бала­лар бақшасындағы тэрбие программасыныц» барлық бөлімдері бойынша тиянақты білім, іскерлік, дағды алса, тәрбиеші ыкпал жасаудың педагоги­калык жағынан негізделген әдістері мен тәсілдерін пәрменді меңгергені. Жана адамды калыптастыратын совет педагогынын Баланыц жеке басын Ө31 біздіц коғамныц алдыцғы катарлы азаматы болу-ҚтЛр^ешІ^нУролі' ға ТИ'С- Коммунистік сенім, мамандық шеберлік, ба-s .лаларға деген сүйіспеншілік накты істерде, қылықтар-да, адамдармен езара қарым-катынастарда көрінеді жэне балаларды тэрбиелеу күралы болып табылады. Н. К. Крупская педагогтыц өз басы-ның балаларға тигізер зор ыкпалын атап корсете келіп, былай деп жазған болатын: «Балаларды үстамды болуға үйретіп, өзі үстамсыздық жасайтын, балаларды жолдастықка үйретіп, өзін олармен жолдас ретінде емес, бас- тык ретінде үстайтын тәрбиеші жаман тәрбиеші... Балалар үшін идея жеке дара адамнан алшак емес»1. «Тәрбиеші балалардын жакын досы болуға тиіс»2. Адамныц жеке басының алғашқы нёгіздері қалана бастайтын мектеп жасына дейінгі балаға ересектердін ыкпалы өте күшті болады. «...Бала ақылчш мен адамгершілік жагынан адамныц жеке басыныц тікелей ыкпа-лымен ғана тәрбиеленеді, канаттанады,— деп көрсетті К. Д. Ушинский,— ал адамныц жеке басыныц ыкпалын ешкандай формалармен де, ешкандай тәртіппен де, ешкандай уставтармен де, оку сағаттарының кестелсрімен де жасанды түрде алмастыру мүмкін емес»3. Мектепке дейінгі мскемеде бала.өз өмірініц алғашқы жеті жылы бойы­на болады, сол кезеңде ол үшін тәрбиеші сөзсіз өнеге әрі бедел болып табылады. Сондықтан да педагогтын өз басына койылатын талап оте жоғары. ; Тәрбиешініц балаға ықпалы күнделікті омірде.-ойындарда, оку саратта-рында, бірлескен ецбек әрекетінде, карым-катынаста жүзеге асады. Ол әр-бір баланы мұкият зерттеп, оныц өзіндік ерекшеліктерін білуге, балалар­дыц бәріне бірдей объективті қарауға, педагогикалык әдептідік керсетуге, балалардыц мінез-күлқы мен іс-әрекет нәтижелерін әділ бағалауға, дер кезінде кемек керсетуге, олардыц семьядағы еміріне зер салып отыруға тиіс. Тек сонда ғана педагог баланын жеке басыныц дамуына мақсатты түрде ыкпал жасай алады. Тәрбиеші кызметініц ойдағыдай болуыныц сезсіз шарты онын балалар­га деген акылға конымды талапкершілікпен үштаскан сүйіспеншілігі бо­лып табылады. Оның шынайылығы, кішіпейілділігі, мейірімділігі, кайы-рымдылыгы балалардыц оған деген жүрек жылуын, ыстык ыкыласын туғы-зады. § 7. МЕКТЕПКЕ ДЕЙ1НП ҚЫЗМВТҚЕРЛЕР КАДРЛАРЫН ДАЯРЛАУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ЖҮЙЕСІ Біздіц елімізде мектепке дейінгі кызліеткерлер кадрларын даярлау пе­дагогикалык училищелерде жэне педагогикалык институттардыц мектепке дейінгі тэрбие факультеттерінде жузеге асырылады. Мектепке дейінгі профиль мамандарын даярлауға жоғары талаптар ко- йылады. «Бүгінгі совет маманы — маркстік-лениндік ілімнің негіздерін жақсы менгерген, партия мен елдін саяси мақсаттарын айқын керетін, ғылыми жэне практикалык мол.даярлығы бар, ез мамандығын жетік мен- герген адам»4 . • «Балалар бакшасының уставында» мектепке дейінгі мекёме тәрбиеші-сініц арнаулы білімі болуға тиіс делінген. Арнаулы орта білімі бар тәр-биешілерді даярлау орталау жэне толык орта мектептіц негізінде окушы­лар қабылдайтын педагогикалык училищелердің күндізгі, кешкі және сырттан оқытатын белімдерінде жүзеге асырылады. Педагогикалык училищелердің оку жо.спарын СССР Жоғары жэне ар­наулы орта білім министрлігі окушылардыц жалпы білім даярлығын ес­кере отырып әрбір белім (күндізгі, кешкі жэне сырттан окытатын) үшін саралап бекітеді. Ол жоспар коғамтану, тарих, ғылыми атеизм негіздері, экономикалык география, эдебиет, орыс тілі, математика, физика, химия, лікті мөлшерде идеялық-теориялық жэне жалпы білім алуын көздейді. Келешек тәрбиешілердіц мамандық даярлыш балалардын, жас ерекшеліктерін; олармен жүргізілетін білім-тәрбие жұмысынын мазмуны мен методикасын жақсы білу үшін қажетті анатомиялық-физиологиялық, психологиялык, педагогикалык пәндерді окып үйрену процесінде жүзеге асырылады. Мектепке дейінгі профильдің жоғары білімді мамандарын қалыптасты^ руда педагогикалык практика елеулі орын алады. Мектепке дейінгі мекеменіқ тәрбиешісі теориялық жэне практикалык оқытудың нәтижесінде маркстік-лениндік ілімнін негіздерін, балаларды тэрбиелеу мен окыту методикасын терен мецгеруге, профессионалдық эрудиция алуға, алған білімін,- іскерлігін, дағдысын балалармен жумыс практикасында ойдағыдай қолдануға тиіс. Педагогикалык уяилищені бі-тірген түлектерді ^мектепке дейінгі мекемелерге жібереді, сонда барып олар педагогикалык еңбектің шеберлері болады. Педагогикалык училищелердіц ең тандаулы окушылары мен мектепке дейінгі мекемелердіц тәрбиешілері педагогикалык институттардың мектеп­ке дейінгі тәрбие факультеттерінде өздерініңбілімін жалғастыра алады. Институтты бітірген түлектерге мектепке дейінгі педагогика мен психоло-гияның окытушысы, мектепке дейінгі тәрбие жөиіндёгі методист деген ква­лификация беріледі. Мектепке дейінгі мекеменің жогары педагогикалык білім алған, прак­тикалык жұмыста тәжірибесі бар ец талантты тәрбиешілері, басшылары асйирантурада окуын жалғастырып, содан соц ғылыми жұмыспен шұғылт дана алады. Меңгеруші мектепке дейінгі мекеменің ұйымдастырушысы және басшы-сы, маманданған педагог болып табылады. Оныц праволары мен міндетте-рі «Балалар бакшасыныц уставында» белгіленген. Мектепке дейінгі мекеменің мецгерушісі орта немесе жогары педагоги­калык білімі бар, педагогтық жумыс стажы екі-үш жылдан кем емес адамдардан тагайындалады. Оныц бүкіл қызметі мектепке дейінгі бала-ларға коммунистік тэрбие беру міндетін шешуге бағытталған. Ол балалар бакшасында педагогикалык жэне гигиеналық талаптарға толык сэйкес білім тэрбие процесін ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажетті жағдай жа-салуын камтамасыз етеді. коллективте іскерлік, мақсат і<оя білушілік жэ­не ынтымақшыл жағдай туғызады, оған жалпы басшылыкты жүзеге асы­рады. Мектепке дейінгі МеҢгеРУші ез жұмысында Қоммунистік партия мен мекеменіц меңгеру- Совет үкіметініц халыққа білім беру жэне мектепке шісіне қойылатын дейінг.і тәрбие мекемелері жөніндегі шешімдерін бас- талаптар шылыкқа алып, ол шешімдерді творчестволыкпен іске асыра білуге тиіс. КПСС Орталық Комитетініц КПСС XXV съезіне Есепті баяндамасында Л. И. Брежнев жолдас былай деді: «Қазіргі басшы өз бойында партия-лылықты терең білгірлікпен, тәртіптілікті инициативамен және істі твор­честволык тұрғыдан атқарумен табиғи ұштастыруға тиіс. Сонымен бірге кандай да болсын учаскеде басшы әлеуметтік-саяси, тәрбиелік жай-жап-сарларды да ескерш отыруға, адамдарға, олардыц қажеттері мен тілекте-ріне сергек қарауға, жумЫс пен түрмыста үлгі өнеге болуға міндетті»1. Жорары саналылық пен саяси кемелділік, принциптілік, өзіне және қа-рамағындағыларға талапкершілік оларға деген құрметпен уштасады —■ міне, мектепке дейінгі мекеменің меңгерушісіне қойылатын міндетті талап осьшдай. Коллективтегі өзара дұрыс қарым-қатынас әрбір қызметкердің еңбек тәртібі мен ендірістік тәртіпті сақтауына комектеседі. Басшының лауазымы меңгерушіні езінің идеялық-теориялық дәрежесі мен мамандык шеберлігін үздіксіз көтеріп отыруға, педагогикалык білім-дерді, балаларды тэрбиелеу мен окытудыц теориясы мен практикасын мықтап меңгеруге, қазіргі кезецде мектепке дейінгі мекёменің алдында тұрған міндеттерді білуге, оз' білімін практикалык қызметте пайдалануға міндеттейді. Мектепке дейінгі мекемеге басшылыкты барлық кызметкерлердің бас­ты назары үңемі балаларда, оларды жан-жакты тэрбиелеу мен дамытуға қамқорлық жасауда болатындай етіп жүзеге асыру кажет. Мецгеруші программалық-методикалық, нұсқаулық, нормативтік доку-менттерді жақсы білуге, оларды өз жұмысында басшылыққа алып отыру-ға тиіс. Ол педагогикалык процестің мәніне терец бойлап, жетістіктер мен олқылықтарды айқын көріп, кемшіліктерді жоюға дереу шаралар қолда-нып отыруы керек. Мектепке дейінгі мекеменің басшысы кызметкерлердің жұмысына ұда-йы бакылау жасап, оларға практикалык комек көрсетуге, олардыц әрқай-сысының ёңбегін әділ багалауға, кемшіліктерге төзбестік тэрбиелеуге, іс-керлік сын мен озара сынды орістету үшін барлык жағдайды жасап, бас-шылықтың сыннан откен бұл әдісін жалпы жүмыс сапасын жақсарту мақсатында пайдалануға тиіс. Бүгінгі басшы жаца, озат атаулыныц бәрін колдап, мекеме қызметінің перспективасын кере білуі керек. Меңгеруші басшылығыныц стилі іске мемлекеттік түрғыдан караумен, мекемеде іскерлік, творчестволык, өзара кемек, өзара қүрмет ахуалын туғызумен айқындалады, Меңгеруші жұмысыньщ мазмүны балалар мекемесінің Мецгеруші алдында тұрған міндеттерден туындайды және мына-жұмысының дай бөлімдерді қамтиды: әкімшілік-шаруашылық жә-мазмұны не уйымдық-педагогикалык кызметке басшылық ету; методикалық жэне тәрбие жумысына, сондай-ақ ата-аналармен жұмысқа басшылык ету. Мекеме жұмысыныц барлық . бөлімдері озара байланысты жэне оның қалыпты жұмыс істеуі үшін ма­нызды. Әкімшілік-шаруашылық және ұйымдык-педагогикалык жумысқа бас­шылык-балалардын өмірі мен қызметі үшін, оларды тэрбиелеу мен оқыту үшін қажетті материалдык жағдайларды жасауға және жетілдіруге ба-ғытталған (тамақтыц жеткілікті жэне алуан түрлі болуы, дұрыс күн ре­жим! т. т.). Меңгеруші барлық үй-жайлардың, учаскелердің жабдықтал-уын және көркейтілуін, жондеу жұмыстарының жүргізілуін, педагогика­лык куралдар мен ойыншықтардың алынуын камтамасыз етеді. Ол мектепке дейінгі мекемнің бүкіл финанс-жоспарлау қызметіне басшылык етеді, кадрларды іріктеу және орналастыру жұмысын жүзеге асырады, жазғы сауықтыру шараларын, жаца оку жылына дайындықты, балалар мерекелерін еткізуді, үй-жайлардың санитарлык-гигиеналық күйіне ба-кылауды, т. б. жүзеге асырады. Басшылықта «Балалар бақшасының уставына» жэне «Балалар бақша ларынын кызметкерлеріне арналған ішкі ецбек , тәртібінін ережелеріне» еәйксс педагогтар мен кызмет керсетуші персоналдыц жұмысын ұйымдас-тыру мәселелері манызды орын алады. Тәрбиешілерді орналастырған кезде олардыц білім дәрежесін, балалар­мен практикалык жұмыс тәжірибесін, жеке сапасын ескеру кажет. Тәрбие-ші, әдетте, балалар тобын мектепке бергенге дейін алып баруға тиіс. Мектепке дейінгі мекеменіц қызмет көрсетуші персоналына мыналар жатады: шаруашылык мецгерушісі, бухгалтер, аспазшы, аспазшыныц жордемшісі, үй сыпырушы, күтушілер, қоймашы, кір жуушы, ағаш ұстасы, т. б. Шаруашылык меңгерушісіне кызмет көрсетуші персоналдыц жүмысы-на басшылык ету жэне мектепке дейінгі мекеме мүлкініц сакталуы үшін материалдык жауапкершілік жүктеледі. Кызмет көрсетуші персонал онысыз балаларды тэрбиелеу процесін жузеге асыруға болмайтын жагдайлар жасайды: оныц камкоршыл колы-мен балалар бакшасында тазалык пен тәртіп сақталады, балалардын то­лык кунды тамағы, күтімі камтамасыз етіледі. Тәрбиешілер мен кызмет көрсетуші персонал мектеп жасына дейінгі балаларға коммунистік тэрбие беру міндетін шешугс кабілетті біртүтас, ынтымакшыл коллектив күрайтын болуға тиіс. Мектепке дейінгі мекеме мецгерушісі кызметінін мацызды тарауы кол-лективтегі методикалык жэне тэрбие жүмысына-басшылык-ету болып та­былады. Ол бүл жұмыстыц барлык кызметкерлердің идеялык-іеориялық дәрежесі мен педагогикалык мамандығын арттыруға бағытталған алуан түрлі формалаоын үйымдастырады. Методикалык шаралар педагогикалык коллективті жаца білімдермен, іскерліктермен, балаларды тәрбцелеу мен окытудың үтымды әдістерімен және тәсілдерімен каруландырады, жүмыс сапасын жаксартуға көмектеседі. Методикалык басшылык эр түрлі формаларда жузеге асырылады, бү-лар: педагогикалык советтер, оку сағаттарын, серуендерді, ойындарды т. т. ашык байқау; педагогикалык кабинеттің жүмысын үйымдастыру; жас топтарын арнайы аралап көру, олардын жумьісын фронтальды жэне такы-рыптық түрғыдан тексеру; тэрбие жұмысыныц жоспарын карау жэне тал­дау, жеке жэне коллективтік консультациялар беру. Мектепке дейінгі мекеменің педагогикалык кеңесі— түрақты жұмыс істейтін ұйымдық-әдістемелік орган, ол тәрбиешілердің ма­мандык шеберлігін көтерудің аса манызды формаларының бірі болып табылады. Оның міндетіне мыналар кіреді: мемлекеттік білім беру жүйесі шешімдері тұрғысынан балаларды тәрбиелеу мен оқытудың көкейтесті мәселелерін талкылау, ол шешімдерді орындау жөиінде накты шаралар белгілеу; «Балалар бакшасындағы тәрбие бағдарламасы» жұмысын практикаға енгізу; озат тәжірибені зерттеу, жинактау жэне тарату және т. б. Педагогикалык кеңес жүмысының мазмұны жылдык жоспармен белгі-ленеді. Кеңесте балаларды тәрбиелеу сапасын жаксарту үшін зор манызы бар мәселелер, мектепке дейінгі мекеме кызметінің айкындаушы перспективалары талкыланады. Педагогикалык кеңес жұмысының тиімділігі.онын әрбір мәжілісін мүкият әзірлеуге, ұсынылған мәселелерді талқылауға қатысатын тәрбиешілердің белсенділігіне, шешімдердің нақтылығы мен олардың орындалуын тексеріп отыруға байланысты. Педагогикалык советтіц кұрамына менгеруші, тәрбиеші-методист, тәр-биешілер, тәрбиеші-сестралар, музыкалық жетекші, дәрігер (немесе аға медициналык сестра), ата-аналар комитетінін председателі кіреді. Совет-тіц барлык мүшелерінің шешуші дауысы бар. Советтіц председатели болып мецгеруші тағайындалады; оқу жылына түрақты секретарь сайланады. Советтік мәжілісі кемінде екі айда бір рет өткізіледі. Оку сағаттарын, серуендерді, ойындарды, режимдік процестерді бай- каужүмыс тәжірибесін алмасу максатымен жүргізіледі. Оку сағаттарын байкау менгерушініц немесе тәрбиеші-методистің басшылығымен өткізіле-ді және міндетті түрде талкылаумен аякталады, талқылау барысында тэрбиеші жүмысыныц жаксы жактары атап көрсетіледі, байкалған кем-шіліктерді жою үшін үсыныстар айтылады. Тандаулы тәжірибе пакты жас тобындағы жүмыс ерекшеліктері мен балалардыц мүмкіндіктерін ескере отырып колдануға үсынылады. Мектепке дейінгі мекеменіц педагогикалык кабинеті «Балалар бакша-сындағы тэрбие программасын» іске асыруда тәрбиешілерге методикалык көмек көрсету үшін, сондай-ак олардыц жұмысыныц тандаулы тәжірибе-сін жинактап, тарату максатымен үйымдастырады. Кабннетте кажетті саяси, методикалык жэне балаларі әдебиеті, көрнекі күралдар, педагогика­лык документациянын үлгі нүсқалары (жылдык, календарьлык жумыс жоспары, есептер), тәрбиеші, музыкалық жетекші жұмысының тәжірибесі-нен материалдар (баяндамалар, оку сағаттарыныц конспектілері, тәрбие жумысы жөніндегі жоспарлар меи есептердіц үлгі нүскалары, балалар ойындарыныц сипаттама жазбалары, ата-аналар жиналыстарынын, ашык. сабактарды талцылаудыц протоколдары, тандаулы балалар ецбектері, фотостендер т. б.) болуға тиіс. Мецгерушінін жас топтарын арнайы аралап көруі олардағы оку-тәрбие жүмысының калай койылатынын зерттеу, ец жаксы тәжірибені ашу, кем-шіліктердіц алдын алу және жою үшін мекеменіц жылдык жоспарларьша сәйкес үдайы жасалады. Балалармен жұмысты кадағалап, талдай отырып, мецгеруші «Балалар бақшасындағы тэрбие программасыныц» орындалуын, тәрбиешініц пай-даланатын тэсілдері мен әдістерініц тиімділігін, балалардыц білімдерінін, іскерліктерінің.дағдыларынын дәрежесін тексеруге мүмкіндік алады. Ол тэрбиешінін мамандык шеберлігі арткандығыныц, алған білімін практика­лык жүмыста колдана білуінің нәтижелерін бағалайды. Осымен бірге мсцгеруші, әр түрлі жас топтарын аралай жүріп, жекелеген тәрбиешілер мен бүкіл педагогикалык коллективтік жүмысына өз басшылЫғыныц пәр-менділігін аныктайды. Балалар бакшасынын мецгерушісі жас топтары бойынша оку-тәрбие жүмысын жоспарлауға көп көніл бөледі, жоспарларды карап, талдау жа­сап отырады. Жоспар «Балалар бакшасындағы тэрбие программасыныц» жүйелі жэне дэйскті турде орындалуын, әрбір топта жумыс істейтін тэр-биешілерге койылатын талаптардыц бірлігін, олардгін қызметіндегі сабақ-тастықты камтамасыз етеді. Жоспарларды тексеріп талдағанда белгіленген білім-тәрбие жұмысы-ның программалык талаптарға сәйкестігін, материалды берудің идеялылы-ғына, түсініктілігіне, жүйелілігіне, тацдап алынған методикалык тәсілдер-діц орындылығына, балалармен жеке жұмыс жүргізілуіне жоспарланған нәрсеніц онын алдындағы нәтижелермен байланысына назар аударылады. Жоспарлар айына кемінде екі рет тексеріліп, меңгеруші бекітіп отырады. Коллективтік жэне Жеке консультацияларды менгеруші жас топтарын-дағы оку-тәрбие жұмысыныц жайын зерттеудін, педагогикалык докумен­тация мен балалар жүмыстарын тексерудін нәтижелеріне карай, сондай-ак бір немесе бірнеше тәрбиешінің өтініші бойынша ұйымдастырады. Мецгеруші жас тәрбиешілерге үлкен көмек көрсетуге тиіс. Менгеруші олардын педагогикалык шеберлікті мецгеруіне, ата-аналармен байланыс орнатуына ^кәрдемдеседі, өз күшіне сенімдерін туғызады. Осы мақсатпен әр түрлі әдістер; балалар коллективе ұйымдастыруды, оку сағаттарын, .ойындар өткізуді накты корсету, педагогикалык документация жасауға көмектесу, методикалык әдебиеттер ұсыну т. т. әдістер пайдаланылады. Эр түрлі формада жүргізілетін ұстаздык өте тиімді нәтиже береді. . Тәрбиешілердік жұмысын бағыттап және бақылай жүріп, мецгеруші творчестволык инициативаны, бағалы бастамаларды көтермелеп отырады, балаларға жан-жақты тәрбие беруге көмектесетін сәтті әдістер мен тәсіл-дерді атапкөрсетеді, ен үздік тәрбиешілердіқ табысын бүкіл коллективтің игілігіне айналдыру үшін жұмыс тәжірибесін алмасуды ұйымдастырады. Тэрбиешілердің Тәрбиешілердің идеялык-теориялык дәрежесі мен пе-мамандыкын арт- дагогикалык мамандығын арттыру ен алдымен мектеп- тыру жөніндегі ке дейінгі мекеменің өзінде меқгерушінің басшылығы-жұмысты ұйымдас- мен жүзеге асырылады. тыру . Тәрбиешілер аудандык оку бөлімі жанындағы се-минарлар мен үйірмелерде маркстік-лениндік ілімнін негіздерін, Комму-нистік партия мен Совет үкіметінін қызметін, еліміздің өмірін ашып кер-сететін документтер мен материалдарды оқып үйренеді, халықаралық жағдай туралы лекциялар тыадайды т. т. Олардыц педагогикалық маман-дығын арттыру педагогикалык советтерде, ашық сабактарда, педагогика-лык жаналықтарды, журналдарды, көрнекі күралдарды талкылау проце-сінде жүзеге асырылады. Бұдан тыс, осы максатпен әрбір тәрбиеші аудан-нын. методикалык кабинеті үйымдастыратын қоғамдық-саяси және методикалык шараларға белсенді катысуға міндетті. Меңгеруші тәрбиеші-лердің бүл жұмысын бакылап, оның мазмұнымен танысып отырады, бала-ларды тәрбиелеу мен окыту ісіндегі бағалы нәрсенін бәрін педагогикалык коллективен игілігіне айналдыру үшін шаралар колданады. Қазіргі колданылып жүрген ереже бойынша әрбір тәрбиеші оқу бөлі-мі ұйымдастыратын курстарда 5 жылда бір рет өзініқ мамандығын арт-тыруға тиіс. Мектепке дейінгі мекемелер балаларға коммунистік Ата-аналармен жү- тәрбие беруді семьямен тығыз ынтымактаса отырып . мысқа басшылық жү3еге асы рады. Ата-аналармен жұмысты менгеруші бағыттап оты­рады. Ол ата-аналардын әлеуметтік кұрамын, кәсібін, жүмыс орнын, білі-мі мен мәдени дәрежесін, семьясының қурамы мен тұрмыс жағдайын, тәр-бие мәселелеріне ықыласын біледі. Сёмьямен байланыстын, ^атынастың нығаюы мечгеруші мен педагогтардың барлык белгілі формаларды пайда-ланып, жака формаларды аша отырып, бұл жүмысты мазмұнды, сенімді, ұғымды стіп ұйымдастыра білуіне байланысты. . Меңгеруші ата-аналардың жалпы жиналыстарын өткізеді, топ жина-лыстарын әзірлеуге, көрмелер, консультациялар, лекциялар жоне ата-ана-лар үшіи баска да шаралар үйымдастыруға басшылық жасайды. * Менгерушінін тікелей басшылығымен ата-аналар комитеті жұмыс іс-тейді. Мектепке дейінгі мекеменің жұмысын мүлтіксіз ұйым-м«ТеменічжІН-Г ДастыРУДы және басқара білуді: ^адрларды дүрыс мысын жоспарлау орналастырып, коллективтің әрбір мүшесінін, тапсы- рылған іске жауапкершілігі.н арттыра білуді талап етеді. Бұл айкын жоспарлау және белгіленген шаралардың орындалуын жіті бақылау аркылы қамтамасыз етіледі. Балалар бақшасыныц жылдық жоспары партия мен үкіметтік халыкка білім беру мен мектепке дейінгі тәрбие саласындағы шешімдерін, СССР мен одактас республикалардың Оку министрліктерінін программалык-ме-тодикалык документтеріне сәйкес жасалады. Ол мынадай тарауларды камтиды: 1. Кіріспе бөлім. 2. Негізгі міндеттер. 3. Ұйымдык-педагогика-лык жұмыс. 4. Идеялық-теориялык дәреже мен педагогтык мамандыкты арттыру жөніндегі шаралар. 5. Ата-аналармен жұмыс. 6. Әкімшілік-ша-руашылык кызмет. 7. Қызмет көрсетуші персоналдың мамандығын артты­ру. 8. Медициналық шаралар. 9. Өндірістік-көпшілік шаралар. Оқу жылына арналған жүмысты жоспарлауға кірісе отырып, меңгеру-ші мектепке дейінгі мекеменік коғамдық ұйымдарымен бірлесе отырып, өткен жылғы жұмыс жайына талдау жасайды, баға береді, пакты жағдай-ды, педагог кадрлардың кұрамын, олардын іскерлік сапаларын ескереді. Осыған сүйене отырып, коллектив жүзеге асыру үшін ецбектенуге тиісті негізгі міндеттер белгіленеді. Дәл тұжырымдалған ол міндеттер мекеме кызметінің айкын перспективасын жасап, назарды әлі шешілмеген міндет-терге шоғырландырады. Жоспардың әрбір міндеті накты шаралармен ашып көрсетілуге тиіс. Ол шаралардын әркайсысының орындалу мерзімі мен орындауға жауапты адамдар міндетті түрде көрсетіледі. Жоспар оку жылына (сол жылдың бірінші сентябрінен бастап) жасалады. Ол өндіріс-тік кеңесте немесе кенейтілген педагогикалык советте талкыланып, бекіті-леді және коллективтің әрбір мүшесі үшін міндетті болып табылады. Жылдық жоспардың негізінде айлык жұмыс жоспарлары жасалады. Жылдык және айлық жоспарлардың мазмүны мекеменін өмірі мен кыз-метінің барлык жактарын камтитын болуға тиіс. Жұмыстың барлык тарауларына дәйекті және мүлтіксіз басшылыкты жүзеге асыру үшін менгеруші жоспарларды тексеретін, топтарды аралап көретін, ата-аналарды қабылдайтын, шаруашылық мәселелерді шешетін тұракты күндерді белгілеп қояды. Менгеруші жұмысын үйымдастырудын мұндай жүйесі коллективті тәртіпке баулиды, мақсат қоя білетін басшы­лыкты камтамасыз етеді. Оқу жылының сонында істелген істің корытындысы шығарылады. Бүл үшін тәрбиешілердін есептері, меңгерушінін өз бакылауларынын жазба- лары, жүргізілген методикалык және өндірістік шаралардың протоколда- ры пайдаланылады. Есептіц корытындылары келесі жылға арнап мііідет- тер белгілеген кезде негіз болуға тиіс. Мектепке дейінгі Мектепке дейінгі мекеменің мекгерушісі жеке басшы- мекемеге басшы- лықтың лениндік принципін коллективтік басшылык- лық жасауда ко- пен шебер ұштастыра білуге тиіс. Партия, комсомол, ғамдық ұйымдардык кәсіподақ ұйымдарымен іскерлік катынас, өндірістік ролі және кадр мәселелері жөнінде бірлескен шешімдер кабылдау балалар бақшасынын ойдағыдай жұмыс істеуінің кепілі болып табылады. КПСС Программасында былай деп жазылған: «Кең өрістеген коммунизм кұрылысы кезенінде қоғамдық ұйымдардың ролі артады. Әсі-ресе басқару мектебі, шаруашылык жүргізу мектебі, коммунизм мектебі ретінде кәсіптік одақтардын манызы арта түседі»1. Мектепке дейінгі мекеменің коғамдық ұйымдары коллективті тәрбие-леуде өзініқ авангардтык ролін аткарып, кызметкерлердіқ идеялык-тео­риялык дәрежесі мен іскерлік мамандығын арттыруға белсенді ыкпал жасап отыруға, оларды еңбскке коммунистік көзкараста тәрбиелеуге тиіс. Мәселен, неғүрлым бұқаралык ұйым ретінде кәсіподақ ұйымынық мінде-ті — ең жаңа, ек озат атаулының бэрін колдап отыру, ең үздік тәжірибені таратуға ат салысу, менгерушінің коллективтегі карым-қатынасты дұрыс реттеуіне көмектесу. Қәсіподақ үйымы енбекті жаксы ұйымдастыруға ке-мектеседі, әрбір кызметкерден тапсырылган іске жауапкершілікпен қарау-ды талап етеді, мүпы жолдастық талғам формасында білдіреді. Ол кәсіпо-дак мүшелерінік коғамдық белсепділігін арттыру жөнінде, коллективті мекеменік алдында түрған міндеттерді орындауға жұмылдыру жөнінде үлкен жұмыс жүргізуге тиіс. Комсомолецтер мен КПСС мушелері балалар бакшасынын алдында тұрған міндеттерді творчестволыкпен шешудің үлгісін көрсетеді, бүкіл білім-тәрбие жүмысынын, идеялык-теориялык дәрежесін арттыруда меқ-герушіге күнделікті көмектесіп отырады. § 9. СЕЛОЛЫҚ ЖЕРДЕ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДІ ҮЙЫМДАСТЫРУ Колхоздардағы мектепке дейінгі мекеменін жетекші турі тұракты жу-мыс істейтін балалар бакшасы болып табылады. Олар «Колхоз балалар бақшаеы туралы ережеге» (1954) сәйкес ұйымдастырылады және балалар-ға коммунистік тәрбие беру, оларды мектепте окытуды ойдағыдай дайын-дау міндеттерін шешуді көздейді. Маусымдык балалар аландары ауыл шаруашылык жұмыстары кезекі-не құрылады. «Колхоздардағы маусымдык балалар мексмелегл туралы ережеде» былай делінген: «Маусымдык балалар мекемелері (балалар аландары мен яслилері) үйымдастырылуда... колхозшы әйелдердің ауыл шаруашылык ендірісіне белсенді катысуы үшін жағдай жаса.у және ба-лалардын дұрыс күтілуі мен тәрбиеленуін камтамасыз ету максаты үшін»1. Балалар бакшалары мен маусымдық аландар колхозшылардын жалпы жиналысынын шешімі бойынша құрылады және колхоз коры мен ата-ана-лардын үлеспен катысуы есебінен қаржыландырылады. Балалардық олар-да болуыньщ ұзактығы аналардың жұмыс күнінін ұзактығына карай белгіленеді. Егер. ата-аналар орталық ұсадьбадан алыста, дала косында жұмыс істеп жүрсе, балалар аландары, яслилері мен балалар бакшалары балалардьін күн тәулігіне күтілуін камтамасыз етеді. Мектепке дейінгі мекеменін менгерушісін оку бөлімімен келісе отырып колхоз баскармасы тағайындайды; меңгеруші өз жұмысы туралы басқар-ма мен оку бөлімі алдында ессп беріп отырады. Топтарды комплектілеу балалардың санына карай жүргізіледі. Бала­лар алакында мектепке дейінгі аралас жастағы балаларды бір топқа ор-наластырған дұрыс; жас балаларды өз алдына.жеке топ етіп бөлген жөн. Балалармсн тәрбие жұмысы «Балалар бакшасындағы тәрбие програм-масына» сәйкее жүргізіледі. Селолык жерде мектепке дейінгі тәрбиені дамыту үшін СССР Министр-лер Советінін «Колхоздарда мектепке дейінгі балалар мекемелері торабын одан әрі дамыту жөніндегі шаралар туралы» каулысынын (1973) зор ма-цызы бар. Сол каулыға сәйкес селолык балалар бақшаларын, аландары мен яслилерін кажетті жабдыктармен, ойыншыктармен, оку күралдары-мен камтамасыз ету жөніндегі шаралар жүзеге асырылуда. Олардьщ кол-хозға мүше емес кызметкерлеріне колхоз есебінең тегін пәтер беріледі, коммуналдык т. б. кызметтер тегін көрсетіледі. Педагог кадрларды іріктеуде, селолық балалар бакшасынЛа тәрбие жұмысын жолға коюда оку бөлімдері, педагогикалык училищелер, педа-гогикалык институттардын мектепке дейінгі торбие факультеттері үлкен көмек көрсетуде. § 10. СССР-дегІ МЕКТЕПКЕ ДЕИІНП ТӘРБИЕГЕ БАСШЫЛЫҚ ЖҮИЕСІ «ССР Одағы мең одактас республикалардын халықка білім беру тура­лы зандары нсгіздеріне» (1973) сәйкес мектепке дейінгі мекемелерге педа-рогикалык басшылыкты жоне оларды педагогикалық қызметксрлер кадр- ларымен камтамасыз етуді (мекемелердіц ведомстволык жагынан кімге бағынатынына карамастан) СССР Оку министрлігі, одақтас және автоно-миялы республикалардын оку (халыкка білім беру) министрліктері мен олардык жергілікті органдары жүзеге асырады1. СССР Оку министрлігінде мектепке дейінгі торбие жөніндсгі басқарма бар, ол одактас республикалардын оку (халыкка білім беру) министрлік-терінін тиісті басқармалары (бөлімдері) аркылы елдегі мектепке дейінгі тәрбие ісіне тікелей басшылык жасайды. СССР Оку министрлігінін Мектепке дейінгі тәрбие жөніндсгі баскар­масы өз жұмысында Коммунистік партия мен Совет, үкіметінін мектепке дейінгі коғамдык төрбиені дамыту және жетілдіру туралы қаулыларын басшылыкка алады. Партия үкімет документтері негізінде Мектепке де-йінгі торбие жөніндегі баскарма балаларды мектепке дейінгі мекемелерде, семьяда тәрбиелеу мен окыту мазмүнын айкындауға жоне терендетуге, «Балалар бақшасындағы тәрбие программасын» жетілдіруге басшьыық етеді, мектепке дейінгі мекемелерге методикалык басшылыкты жаксарту-да одактас республикаларға көмектеседі, олардың кызметіне бакылау жа­сайды. Одактас рспубликаларда мектепке дейіигі мекемелерге басшылықты сол республикалардын оку (халыкка білім беру)" министрліктерінін Мек­тепке дейінгі тәрбие жөніндегі баскармалары (бөлімдері) облыстык, ө.т-келік, калалық (республикаға бағынатын калалар) оку бөлімдері мен АССР Оку министрліктері аркылы жүзеге асырады. Одактас республикалардын Мектепке дейінгі тәрбие жөніндегі баскар­малары да сол территориянын шегінде нак сондай .функциялар — басшы­лык ету, үйлестіру, бакылау кызметін аткарады. Облыстык, өлкелік, калалык,оқу бөлімдері мен АССР Оку министрлік-тері одактас республикалардын оку минйстрліктеріне бағыНады және мек­тепке дейінгі мекемелерге аудандық оку бөлімдсрі аркылы басшылык «теді. Облыстык, өлкелік, калалык оку бөлімдерінде мектепке дейінгі ■секторлад, кұрылған, оларға аудандык оқу бөлімдері мсн соларға бағынатын мекемелердін кызметіне, мектепке дейінгі тәрбие кызметкер-лерінін мамаидығын арттыруға басшылык етіп, бакылау жасау жүктел-ген. Аудандык оку бөлімі аудан территориясында орналасқан мектепке де-. . йінгі барлық мекемелерге, олардың ведомстволық жағынан кімге қарай- тынына карамастан, методикалық басшылык жасайды, олардык кызметін ұдайы бакылап отырады, мектепке дейінгі мекемелер жүйесінің аудандағы (облыстағы) өндіргіш күштердің дамуына сәйкес дүрыс орналастырылуын кадағалайды. Мектепке дейінгі мекемелерге тікелей басшылык жасау оку бөлімінін мектепке дейінгі тәрбие жөніндсгі методист-ннспекторына жүк- телген. Тәрбие жұмысын жаксарту және мектепке дейінгі мекемелердің жүмысына бакылауды күшейТу үшін оку бөліміне көмеккс жұртшылык: коғамдык инсиекторлар; методистер, методикалық бірлестіктердін жетек- шілері кенінен Тартылып, семьяға жәрдәмдесу советтері күрылады. „ „. . Мектепке дейінһі тәрбие жөніндегі инспектордың жұ- тзрбиТКж^идегі мысы күрделі де сан кырлы. Инспектор ез кызметінде инспектор жумысы- Коммунистік партия меу Совет үкіметініН мектепке нык мазмуны дейінгі тәрбие саласындағы шешімдерін, *ССР Одағы мен одактас республикалардын халыкка білім беру туралы зандары негіздерін», сондай-ак оку (халыкка білім беру) министр-ліктсрінін нұсқау және программалык-методикалык документтерін бас шылыққа алады. Инспектор дегеніміз аудандағы мектепке дейінгі істің ұйымдастырушысы әрі басшысы, білімді педагог-методист, мемлекеттік бакылаушы. Ол саяси сауатты, моральдык жағынан ұстамды болуға, іске мемлекеттік тұрғыдан қарауға, мектепке дейінгі мекемелерге басшылык мәселелерін жедел шешіп отыруға, талап коя бақылауды практикалык кө-мекпен ұштастыра отырып, олардың жүмысын объективті түрде жоне саралап багалауға, педагогикалык әдептілік көрсоте отырып, адамдармен жұмыс істей білуге тиіс. Мектепке дейінгі мекемелер жұмысына ойдағыдай басшылық жасау үшін инспектор өз кызметін айкын жоспарлап отыруга, журтшылыкка кен көлсмде сүйенуге міндетті. Халыктың мектепке дейінгі мекемелерге деген кажетін өтеу инспектор-■дың ерекше камкорлык жасайтын ісі болып табылады. Осы мақсатпен ол торапты кенейту жөніндегі күнделікті жүргізілетін және перспективалык, жоспарларды жасауға катысады, жака мекемелердің пайдалануға бері-луін жүйелі бакылап отырады. Инспектор мектепке дсніпгі мекемлердін халық шаруашылығы жоспарын орындауын катаң бакылап, олардык рен-табельді жүмыс істеуіне күш салады, селода балалар бакшаларын салуға мыктап көніл бөледі, олардыц материалдык базасын жаксартуға камкор­лык жасайды. Инспектор каржыландыру мәселелерінен хабардар болуға, мектепке дейінгі мекемелерді жабдықтау, балалардың тамағы жөніндегі норматив-тік документтерді білуге, мекемеге арналған ақшалай каражаттын. Дер кезінде және дұрыс жүмсалуын жүйелі бакылап отыруга, орталыктанды-рылған бухгалтериямен ынтымақтасып жүмыс істеуге тиіс. Мектепке дейінгі мекемеге бара жүріп инспектор методикалык, тәрбие және әкімгершілік-шаруашылық жүмыстын жайын зерттейді, озат тәжриі-бені, жүмыстағы кемшіліктерді ашады, кажетті көмск көрсетеді. Ол «ба­лалар бакшасындагы тәрбие программасыныц* орындалуына бакылау жасайды, педагог кадрлардын күрамы мен орналасуын зерттейді, олардың мамандык дәрежесін арттыруға бағытталған шаралар колданады. Инспектордын жұмысында ата-аналар комитеттерінің кызметіне бас­шылык және халык арасында педагогикалык білімдерді насихаттау жө-. ніндегі жүмысты үйымдастыру мацызды орын алады; ол ауданныц жағдайына сойкес бүл жүмыстың мазмүны мен формаларын белгілейді. Инспектор халыкты кабылдайды, келген кісілерді ыкыласпен тыңдайды, олардыц мектепке дейінгі мекемелерге балаларын орналастыру жөніндег» өтініштерін канағаттандырады. Біздіц елде мектепке дейінгі тәрбиеге методикалык, жмь^к^бас- басшылык жасау жүйесі кұрылған: Бүл басшылык, шылық жасау республикалык, облыстык (өлкелік), калалық, аудан-дық методикалык кабинеттер аркылы жүзеге асыры­лады. Олар тиісті оку бөлімдері жанында күрылады да, сонын методика­лык базасы болып табылады. Одактас республикалардын Оку (халыкка білім беру) министрліктері мен АССР Оку министрліктерініц жанынаі» республикалык методикалык кабинеттер курылады. Мектепке дейінгі аудандық методикалык кабинет мектепке дейінгі ме-кеме кызметкерлёрінін барлык категорияларының мамандығын арттыру-мен шүғылданады. Оның жұмысына катысу әрбір торбиеші мен мецгсруш» үшін міндетті болып табылады. Кабинет кызметінің мазмүны мектепке дейінгі мексмелсрдіқ алдында түрған кезекті міндеттермен, мекемсдегі методикалык және тәрбие жүмы-сынын жайымсн, тәрбиешілердін мамандык дэрежесімен айкындалады. Сондыктан кабинет кызметкерлері мектепке дейінгі мекемелердін. жумы-сын жүйелі зерттеп, соған сойкес өзінік басшылығын жүргізеді. Тәрбиешілердін мамандык шеберлігін арттырудың негізгі формасы ме­тодикалык бірлестіктер болып табылады, олар педагогтар күрамын теориялық біліммен, практикалык іскерлікпен каруландырады, «Балалар бакшасындағы тәрбие программасын» орындауға көмектеседі. Методика­лык кабинет сондай-ак үйірмелер, семинарлар ұйымдастырады, олардын. жүмысына қатысу таңдап алған проблема бойынша неғурлым теренірек мамандануға көмектессді, тәрбиешілер мен меңгерушілердін ғылыми және таным ыкыластарын дамытады. Мектепке дейінгі мекеме кызметкерлерінін мамандығын арттыру үшін Педагогикалык окуларда, ғылыми-практикалык жәнс корытынды конфе-ренцияларда педагогикалык жүмыс тәжірибесін алмасудың, сондай-ак балаларды тәрбиелеу мен оқытудык актуальды проблемалары жөніндегі лекциялардың зор манызы бар. Методикалык кабинет озат тәжірибені зерттейді, жинактайды, тарата-ды, ол үшін алуан түрлі жолдарды: методикалык бірлестіктерді, тәжірибе алмасу жөніндегі кенестерді, баспасөзді, радионы, көрмелерді, фотовитри-наларды, стендерді т. б. пайдаланады. Облыстык (өлкелік), калалық (республикаға бағынатын калаларда) мектепке дейінгі методикалык кабинеттер өз алдына дербес немесе муға-лімдердіц білімін жетілдіру институттарынык жанында жүмые істейді. Олар мектепке дейінгі тәрбие кызметкерлерініқ басшылык күрамының (инспекторлардың, методистердін, аудандық оку бөлімдері жанындағы ме­тодикалык бірлестіктер, үйірмслер, семинарлар жетекшілсрініц) идеялык-теориялык дәрежесі мен іскерлік шеберлігін арттыруды ұйымдастырады; оларды мектепке дейінгі тәрбие жөніндегі партия үкімет документтерімен, сондай-ак жана программалық-методикалык материалдармен таныстыра-ды, оларды мектепке дейінгі мекемелердін жүмыс практикасына енгізудіи жолдары мен тәсілдерін үсынады; методикалык жумысқа басшылык жасау тәсілдерін, инспекциялау әдістерін, педагогикалык документация жасауды, мецгерушілер мен тдрбиешілерге көмек көрсету тосілдерін, бала-лардын білім және дағды дәрежесін тексеру тәсілдерін, методикалык жұ-мыска басшылық жөніндегі тәжірибе алмасу, аудандык методикалык ка-бинеттердіц жүмысын бакылауды үйрету ісін жүзеге асырады. Одақтас республикалардың Оку (халыкка білім беру) министрліктері жанында республикалык ғылыми-мётодикалық кабинеттер құрылады. Олар мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен окытудыц мазмүны, формалары мен әдістері туралы методикалык рекомендациялар-ды талдап әзірлейді, АССР-лердің, облыстардық (рлкелердін), калалар-дыц, аудандардыц мектепке дейінгі методикалык кабинеттеріне методика­лык көмек көрсетеді, олардыц жумыс тәжірибесін зерттейді. Республикалык кабинет идеялык-теориялык дәреже мен педагогтык шеберлікті арттыру женіндегі жұмыска өзіне бағынатын облыстык (өлке-лік), калалык кабинеттер аркылы басшылык жасайды. Ол «Балалар бак-шасындағы тәрбие программасынық» орындалу нәтижелілігін, балалар-дыц білімдерініц, іскерліктері мен дағдыларыныц сапасын зерттейді; көр-некі кұралдар, курстык, семинардыц, үйірмелердік оку жоспарларын жасауға катысады; облыстардағы (өлкелердегі), калалардағы, аудандар-дағы мамандык арттыру жөніндегі жүмыстыц тиімділігін зерттейді, бүкіл-одактык, республикалык көрмелерге кою үшін ец үздік жүмыс тәжірибе-сін үсынады, оны енгізу жөнінде рекомендация әзірлейді. Республикалык кабинет автономиялы республикалардың Оку министр-ліктерінің, облыстық (өлкелік), калалык оку бөлімдерінің басшы күрамы-мен (ииспекторлар, методистер, үйірмелердін, семинарлардыи жетекшіле-рі т. б.) жүыыс істейді. Мектепке дейінгі мекемелердің, оку бөлімдерінің, республикалық, об­лыстык (өлкелік), калалык, аудандық методикалык кабинеттердік озат жүмыс тәжҒрибесі СССР халық шаруашылығы жетістіктері көрмесінің «Халыкка білім беру» павильонында көрсетіледі. Мұнда сондай-ак мек­тепке дейінгі тәрбие саласындағы жаңа ғылыми зерттеулер («Ғылым — практикаға) койылған, тәжірибе алмасу жөнінде бүкілодактык семинар-лар, ғылыми-практикалық конференциялар өткізіліп тұрады. Біздің елде жұртшылыктын ролі орасан зор-. Енбекші- Оқу бвлімдерінін лер коғамдык негізде.модени және шаруашылық. кұ-жумысына жұртшы- рылыска, қоғамдык тәртіпті қорғауға белсене қаты- лықтың катысуы сады. Жұртшылык мектепке дейінгі тәрбиеге басшылык жасауда үлкен роль атқарады. Оку бөлімдерінің жанында мектепке дейін-гі тәрбиеге көмектесу жөніндегі Совет күрылған және арнаулы ережелер-мен мектепке дейінті тәрбне жөніндегі коғамдық инспектор мен методис-тін праволары белгіленген. Жұртшылықтык күш-жігері балаларды тәрбиелеу мен окытудың сапа-сын арттыруға, озат тәжірибені творчестволыкпен енгізуге, мектепке дейін-п мекемелердін кызметкерлеріне практикалык көмек көрсетуге бағыттал-ған. Оку бөлімінін активі дегеніміз тандаулы тәрбиешілер, тәжірибелі менгерушілер, мектепке дейінгі тәрбиенін ардагерлері, ата-аналар. Олар өздерінін калтқысыз енбегімен мектеп жасына дейінгі балаларға комму­ниста тәрбие беру ісіне баға жетпес үлес косып келеді М а з н ұ н ы Кіріспе . . 1-тарау. Педагогиканын пәні мен міндеттері .. . 2-тарау. Даму және торбие 3-тарау. Коммунистік тәрбиенін максаты мен мшдетгері 4-тарау. СССР-дс халыкка білім беру жүйесі эз 5-тарау. Мектепке дейіигі коғамдык тәрбиенін дамуы 6-тарау. «Балалар бакшасындағы торбие программасы» . . . . 7-тарау. Сабилік балалық шактын ерекшеліктері және онын манызы . ші 8-тарау. Өмірінін алғашкы жылында балаларды тәрбиелсу .... 10- 9-тарау. Екі жаска шығатыи балалардын дамуң және оларды тәрбнелсу . 10-тарау. Үш жаска шығатын балалардын даууы жэне'оларды тәрбислеу . 11-тарау. Мектепке дейінгі балалардын дене тәрбиесі • • 12-тарау. Мектепке дейіигі балалардын акыл-ой тәрбиесі. Балалар бакша- сында окыту . . . . . іэі 13-тарау. Мектепке дейінгі балаларға адамгершілік тәрбие беру . . . іоо 14-тараү. Мектепке дейінгі балалардык енбек тәрбиесі • 15-тарау. Мектепке дейінгі балалардын эстетикалык тәрбиесшіц манизы мен міндсттері ... . • rjn 16-тарау. Балалар бақшасындағы ойын ..... 17-тарау. Балалар бакшасындағы мерекелер мен сауыктар .... 18-тарау. Балалар бакшасы мен мектеп жұмысындағы сабактастык 19-тарау. Балалар бакшасындағы білім-тәрбие жұмысын жосцарлау және есепке алу ^JS 20-тарау. Мектепке дейінгі мекеменін семьямен жұмысы **? 21-тарау. Мектепке дейінгі мекеменің жұмысын ұйымдастыру және оған басшылык ету жүктеу/скачать 0.59 Mb. Достарыңызбен бөлісу: