Мектеп жасына дейінгі бала дегеніміздің өзі қандай бала?



жүктеу/скачать 0.59 Mb.
бет1/4
Дата31.10.2022
өлшемі0.59 Mb.
#463716
  1   2   3   4
Мектеп жасына дейінгі бала дегенімізді зі андай бала


КІРІСПЕ
Сіздер, еліміздің ең кішкентай азаматтарының болашақ тәрбиешілері, тәрбие беру ғылыми-педагогиканы оқуға кірісіп отырсыздар.Бұл ғылымды меңгеру сіздердің кәсіби парыздарыңызды — коммунистік қоғамның болашақ құрылысшыларын тәрбиелеу ісін ойдағыдай атқару үшін қажет.
Біздің елімізде тәрбие беру ісі рухани кемелділігі, моіральдық тазалығы және күш-куатының жетілуі жарасымды үйлесе біткен жаңа адамды қалыптастыруды көздейді.
Жан-жақты тәрбие беру адам өмірінің ең балғын шағынан басталуға тиіс және бұл ретте халыққа білім беру жүйесінің бастапқы буыны — мек­теп жасына дейінгі мекемелер жетекші роль аткарады.
СССР-дің жаңа Конституциясының 25-статьясында халыққа білім берудің біздің елімізде құрылған бірыңғай жүйесі үздіксіз жетіле түсіп отырғаны атап көрсетілген. Жеткіншек ұрпаққа коммунистік тәрбие беруді қамтамасыз ету, оны еңбекке және қоғамдық қызметке даярлау — оның борышы.
Жаңа адамды қалыптастыру — коммунистік қоғам орнатудың кажетті шарты, КПСС XXV съсзінде тәрбие беру мәселелеріне соншалықты үлкен көңіл бөлінгені де сондықтан. Атап айтқанда, съездің шешімдерінде мек­теп жасына дейінгі мекемелер жүйесін одан әрі кеңейту көзделген. Мек­теп жасына дейінгі мекемелерге семьямен бірлесіп еліміздің болашақ азаматтарына қамқорлық жасау жүктеліп отыр.
Жаңа қоғамнық құрылысшысы болғанға дейін бала дене және психикалык дамудың күрделі жолынан өтеді.
Мектеп жасына дейінгі бала дегеніміздің өзі қандай бала?
Бала өмірінің алғашқы жеті жылы — денсаулықтың, акыл-ой, адам-гершілік, еңбек және эстетикалык дамудың негіздері қаланатын өте маңызды кезең.
Мектепке дейінгі шақ — қоршаған дүниені белсенді түрде танитын кез. Бөбек аяғына қаз тұрысымен оның дүниеге көзі ашыла бастайды. Ол бөл-медегі, үйдегі, балалар бақшасында2ғы, көшедегі заттармен танысады. Бөбек әр түрлі заттармен әрекет жасап, оларды анықтап көріп, олардан шығатын үндерді тындай отырып, олардың касиеттері мен сипаттарын таниды; оның көру-сезіну әсері және көру-бейнелеу ойы қалыптасады.
Айшықты, таңсык нәрсенің борі бөбектердін назарын аударады, сон­дықтан да балалардың ойлау белсенділігін қоздыратын ойыншыктар мен ойын тәсілдері тәрбие беру процесінде кеңінен пайдаланылады.
Кішкентай балалардың қоршаған дүниені эмоциялык қабылдауы педа-гогтарға сергек те зейінді болуды, тәрбие беруде балалардың сезімдеріне сүйенуді, балалар бақшасы әр бала үшін жайлы орын, жайдары орта болуы үшін жағдай жасауды міндеттейді.
Мектеп жасына толмаған балаларға еліктеушілік тән. Ересектер бұл ерекшелікті пайдаланып, өз өнегесімен, сондай-ақ көркем образдарды келтіре отырып, бөбектерді өзара тату болуға, үлкендерді сыйлауға, өсімдіктер мен жануарларға, адам еңбегінін нәтижелеріне ұқыпты қарауға үйретеді.
Мектепке дейінгі шақ дамудын бір-бірінен әжептәуір өзгеше кезеңдерін камтиды: бірінші кластағы мектеп оқушылары мен орта мектепті бітірушілер арасындағы дене және психика ерекшеліктеріне қарағанда, бір жастағы балалардың мұндай ерекшеліктері жеті жастағы балалардың ерекшеліктерінен анағұрлым өзгеше. Мектепке дейінгі балалық шақтың әрбір кезеңі психофизиологиялык дамудың өзіне тән ерекшеліктерімен, ал әрбір бала—даралық ерекшеліктерімен сипатталады. Жас шамасы мен даралык ерекшеліктерді білу, балалармен жұмыс істеу методикасын игеру тәрбиешінің балаларды топтан топқа ойдағыдай апаруына, оларды даму мен тәрбие беруде бір сатыдан екінші сатыға жоғарылатып отыруына көмектеседі.
2000-жылдың белсенді енбеккерінін жеке басы бүгінгі танда қалыптасуда. Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту програм­масы қандай болуы тиіс? Оның міндеттері мен мазмұнын белгілеу үшін болашаққа көз жүгіртіп, бүгінгі бала 15—20 жылдан кейін белсене қатысатын қызметті ойдағыдай орындауынын негіздерін әзірлеу керек.
Бүгінгі мектепке дейінгі балаларға тәрбие беру міндеттерін болжаумен және белгілеумен маркстік-лениндік педагогиканың берік іргетасына сү-йенетін педагогика ғылымының ерекше саласы — мектепке дейінгі педаго­гика шұғылданады.
Мектепке дейінгі советтік педагогика дүние жүзілік педагогика ғылы-мында ерекше орын алады. Ол мектепке дейінгі балаларға жан-жакты коммунистік тәрбие берудің мақсаттарын, міндеттері мен мазмұнын зерттейді. Коммунистік партия мен мемлекет мектепке дейінгі мекемелер жүйесін кеңейту, олардың қызметін жетілдіру, орта және жоғары білімді мамандар даярлау туралы үнемі қамқорлық жасап отырған біздің елімізде тәрбие берудің қоғамдық сипатын мектепке дейінгі советтік педагогика бейнелейді. Мектепке дейінгі советтік педагогика ғалымдардың коллективтік ойы мен озық тәжірибенің қорытпасы болып табылады.
Біздің елімізде мектепке дейінгі балаларды олардың психофизиология­лык және даралық ерекшеліктерін ескере отырып жан-жақты тәрбие беруді көздейтін мемлекеттік «Балалар бакшасындағы тәрбие программасы» колданылады. Осы программаны жасау тәжірибесі және практикада жүзеге асыру туысқан социалистік елдерде де зерттеліп, колданылуда. Мәселен, кішкене балаларды тәрбиелеудің мемлекеттік жас программаларының бірі Бостандық аралында жүзеге асырылуда.
«Балалар бақшасындағы тәрбиелеу программасын» орындауды ең алдымен педагог (тәрбиеші) жүзеге асырады. Ол — мектепке дейінгі мекемеде басты тұлға.
Тәрбиеші өзінің күрделілігі мен әсемдігі жағынан қайталанбайтын, ештенемен салыстыруға болмайтын жеке адамньщ калыптасу процесін баскарады. Тәрбиешінің балалар бакшасындағы жұмысы —тәрбие, білім беру, яғни басты міндетті шешу: жан-жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу, сабақтарда баланың ана тілін, математиканың бастауыш негіздерін дамытуы және т. б. үшін кажетті әр түрлі, онын түсінуіне оңай білімдерді, іскерлік пен дағдыларды калыптастыруды қамтиды.
Адамның жеке басын қалыптастырушы деген талаптарды қанағаттандыру үшін балалар бақшасынын тәрбиешісі кандай болуы тиіс?
Ол ең алдымен балаларды сүюі тиіс, өйткені тәрбиелеу — үлкен шы-дамдылық пен жан сезімінің жомарттығын қажет ететін ұзақ процесс.
Тәрбиеші дегеніміз Коммунистік партияның Программасын ойымен де, жүрегімен де қабылдайтын, кішкене балаларға коммунистік тәрбие беру туралы ғылымды меқгерген өз Отанының патриоты, интернационалист.
Тәрбиеші советтік педагогика ғылымы мен озық тәжірибенің жетістіктерін пайдаланып, өзінің шеберлігін үнемі жетілдіріп отырады.
Осы заманғы баланың білім кұмарлығын қанағаттандыру, оның қоршаған дүниені тануына көмектесу үшін тәрбиешіге алуан түрлі білім қажет.
Тәрбиеші балалар мен олардын ата-аналары үшін беделді болуы, семьямен бірге тәрбие берудің жауапты міндеттерін шешуі тиіс.
Қазіргі кезде біздін елімізде 12 миллионнан астам бала мектепке дейінгі мекемелерге барады. Бұларда 700 мын тәрбиешілер істейді. Оларға ел ең асылын — өзінің болашағың сеніп тапсырып отыр.
Тәрбиешілердің осы санында болатындарыңызды мақтан етіңіздер, мемлекетіміздің жоғары сенімін ақтауға тырысыңыздар.

ПЕДАГОГИКАНЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ


1-тарау
ПЕДАГОГИКА ПӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МІНДЕТТЕРІ
Педагогика пәні Педагогиканын ғылым ретінде өз пәні, яғни ғылым
ғылым таным-білімнің белгілі бір саласы бар.
Бұл қоғамның жас ұрпақты өмірге даярлау жөніндегі ерекше функциясы — тәрбие беру саласы болып табылады.
Тәрбиенің негізгі максаты—жинақталған білім мен қоғамдық-тарихи тәжірибені жеткіншек ұрпактарға беру.
Тәрбиелеу процесінде жаңа ұрпақтар білімді, белгілі еңбек машығын меңгеруге, қоғамдағы мінез-құлық нормаларын ұғып, өмірге деген көз-қарастардың белгілі жүйесін калыптастыруға тиіс. Әрбір ұрпактың ал­дында көбінесе күні бұрын болжауға болмайтын міндеттер туып отыратындықтан, жас адамдардың бойында оларды жаңа міидеттерді бағдарлай білуге, оларды шешуге потенциалды дайын болуға көмектесетін белгілі бір қасиеттер қалыптастырылуы тиіс.
Педагогиканың тәрбиелеудегі ролі кандай? Ғылым ретіндегі педагоги­ка мен коғам функциясы ретіндегі тәрбиенің арасындағы байланыс неден көрінеді?
Бұл сұрақтарға жауап беру үшін тәрбиенін коғамдық мәнін ашып,
адамзат коғамы дамуының түрлі кезендерінде оны жүзеге асырудын ерек-
шеліктерін талдап қарау, сондай-ак педагогика ғылымы қалай дамып, қа-
лыптасқанымен танысу кажет. .
Ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар К. Маркс Тәрбие — қоғамдық пен Ф. Энгельс қоғамдық дамудың заңдарына материалистік талдау жасап, тәрбие мен өндірігіш күштердің дамуы арасында заңды байланыс болатынын анықтады.Олар «адамдардын тұрмыс жағдайларынын,олардың қоғамдыққ қатынастарының, олардың қоғамдық болмысынын езгеруімен бірге олардың түсініктері, көзқарастары мен ұғымдары да өзгеретінін...» дәлелдеп берді. Тәрбие беру сипаты әрқашан өндіргіш күштердің даму дәрежесі мен нақ сол қоғамдық тарихи формацияға тән өндірістік қатынастарға сәйкес келетіні де осыдан.
В. И. Ленин тәрбие беруді адамзат қоғамының дамуымен ажырамас байланыстағы мәңгілік категория деп атады. Тәрбие беру қоғамнық қа-жеттерінен туады және енбек кұрал-жабдыктарының дамып, жетіле түсуіне, еқбек қызметінің, еңбек внімдерін бөлісудік жаңа түрлері мен форма-ларынық пайда болуына және оған қатысушылар арасындағы қатынастардың өзгеруіне қарай алмасып отырады. Сондықтан да тәрбие ісі белгілі бір коғамдық-экономикалык формациянық өзіне тән белгілерін бейнелей отырып, айқын көрінетін тарихи сипатқа ие болады.
Мәселен, алғашкы кауымдық қоғамда тәрбие ісі тіршіліктіц енбек әре-кетінің барысында жасы үлкендерге еліктеу негізінде жүзеге асырылды.
Ұлдарға аншылық, балык аулау тәсілдері, қару мен еңбек кұралдарын жасау және қолдану; кыздарға жеуге болатын жемістер мен өсімдіктерді жинау, киім-кешек тігу, үй жұмысын атқару үйретілді; балалардың бәрі үлкендерге құрмет көрсетуге тәрбиеленді'.
Егіншілік пен мал шаруашылығы дамып, еңбек әрекетінің күрделене түсуіне қарай тәрбиенің мазмұны мен әдістері өзгеріп отырды. Рулық кауымда семья бөлініп шыкканда балалар алғашкы тәрбиені семьяда, ал өмірге даярлықты ө.з руының, тайпасынын мүшелерімен қарым-катынаста алды, мәсслен, аса епті де жолы болғыш аңшылардан аң аулау тәсілдерін үйренді және т. б.
Көсемдердің, ру басшыларының, абыздардың билігі күшейген алғашкы кауым формациясы дамуының кейінгі кезенінде тәрбиенін түрі өзгеріп, кейбір балаларды жөн-жораларға, салттарға, басқаруға байланысты ерек­ше функцияларды атқаруға даярлай бастады.
Құл иеленуші қоғамда тәрбие беру сапа жағынан басқа сипатқа ие болды. Бұл кұл иеленушілер мен құлдар боп антагонистік таптарға бөлінген, тұрмыс жағдайлары, қоғамдық болмысы ете-мөте өзгеше тұңғыш қо­ғам болды. Тәрбие қоғамның функциясы болып қалғанымен оған мемлекет бағыт бере бастады. Тәрбиені жүзеге асыратын арнаулы оқу-тәрбие беру мекемелері құрылды. Бұлар алғаш біздің замыздан бірнеше ғасыр бұрын Ежелгі Шығыс елдерінде пайда болды. Олар оку мен жазу, математиканың бастамасы мен діни ғибадаттардың негіздері оқытылатын абыздық мектептер, сондай-ақ сауаттылық пен есепке үйрететін, балалар­ды мемлекетті басқаруға, құлдарды бақылауға байланысты істерді жүргізуге даярлайтын жазғыштар мектептері еді.
Ежелгі Грецияда — Спарта мен Афиныда — тәрбие берудің сындарлы жүйесі калыптасты. Спартада басқыншылық соғыстар жүргізуге және өздері жаулап алғандарын қорғауға даярланған құл иеленушілер балаларының тәрбиесінде әскери іске, дене шыныктыру жаттығуларына, әскери-спорттық ойындарға үлкен орын берілді. Афиныда ақыл-ой және эстетикалық тәрбиеге көп көңіл бөлінді. Құл иеленушілердің балаларын ғылым мен өнерге тартып, білімді, жігерлі әкімдер мен әскери басшылар ісіне әзірледі Оларды дене еңбегін жек көру рухында тәрбиеледі.
Құлдардық балалары көнгіштікке, бас июшілікке үйретілді. Бұлар үшін ешқандай арнаулы оқу орны болған жоқ, тәрбиелеу және еңбек шеберліктері мен дағдыларын үйрету еңбек ету процесінде жүзеге асырылды. Сөйтіп, қоғамның таптарға бөлінуімен тәрбие де таптыққа айналды: өмірге даярлаудың түрлі мақсаттарына сәйкес балаларды —түрлі таптардың өкілдерін — тәрбиелеудің әр түрлі жүйесі пайда болды. Тәрбие мемлекеттін қарамағында болғандыктан ол билеуші таптын позициясын нығайтуға бағытталды және таптық теңсіздікті тереңдете түсуге, еқбекші халықты қанауды күшейтуге көмектесті.
Феодалдық қоғамдағы негізгі антагонистік таптар — феодалдар мен шаруалар. Феодалдар табынын ішінен дін басылары мен дворяндар сословиесі бөлініп шыкты. Тәрбиенін де айкын бейнеленген таптық сипаты болды. Феодализм дәуірінде ақсүйектер топтарына кызмет ететін, мысалы, дін басыларыныц балаларыиа діни, дворяндардың балаларына рыцарлык тәрбие беретін оку-тәрбие мекемелері одан әрі дамытыла түсті..
Россияда да белгілі бір сославиё балаларына арналған ақсүйектердің оку орындары қүрылды.
Өндірістің даму дәрежесі басыбайлы шаруалардан білімнің тіпті әліп-пвсін де талап етпейтін феодалдық қоғам орнығуының бастапкы кезенде-рінде шаруа балаларының басым көпшілігі мектептерде екыған жок. Әдептілік пен тәртіптілік дәстүрлері, үлкендер мен кішілердің арасындағы
катынастар, біркатар міндеттерді орындау семья аркылы берілш келді. Кейбір дәстүрлер халык салттарында бейнеленді.
Феодализм дәуірі, әсіресе онын. ерте кезені үшін тәрбиеге шіркеу мен дін басыларының жетекші және бағыт сілтеуші ролі тән болды. Мұны атап көрсете келіп, Ф. Энгельс: орта ғасырлар дәуірінде «...интеллектілік, білімге деген монополия поптардык қолына тиді, сөйтіп, өз бетімен білім алу осыған байланысты көбінесе тақуалық сипатта болды»' деп жазды. Сондықтан да шіркеу кұратын оқу-тәрбие мекемелерінін жүйесі неғұрлым кек дамыды. Бұлар дін басыларын даярлауға, сондай-ак коғамның баска топтарын діни тәрбиелеуге арналды.
Қалалардын өсуіне байланысты каналушылардык элеуметтік жана топтары — колөнершілер, ұсақ саудагерлер пайда болып, калыптаса бас­тады, олар формальді түрде ерікті болды.Қолөнер өндірісінің даму про-цесінде есеп, айырбас, сауда жүргізу үшін кажетті практикалык білім-нің — сауаттанудын, есептеудін әліппелеріне деген мүктаждық туды. Қол-өнершілер мен ұсақ саудагерлердің балалары шіркеу мектептерінде, ал кейіннен цехтық және гильдиялық мектептерде оқи бастады. Сонан сон шіркеу мектептеріне шаруалардын балалары да түсе бастады.
Мемлекеттердін арасында сауда мен сауда-экономикалык байланыс-тардың ұлғаюы, калалардын есуі, кәсіпшілік пен мануфактуралардың дамуы буржуазияны өмірге келтірді, ол оку орындарынын сословиелік сипатына төзе алмады. Оны калалық өкімет орындары ашатын шіркеу жанындағы приходтық, цехтық, гильдиялық және баска мектептердіц әр түрлі типтері беретін білімнін шектеулі қорлары да канараттандыра ал­мады. Жас әрі күш жинап келе жатқан буржуазия тәрбие мәселелері жөнінде ол кезенде прогресті болды: ол білім беруді анағүрлым кең да­мыту, өз балаларын дворяндардың балаларына арналған мектептерге жіберуді, тэрбиенің ғылыми негіздері мен практикалық бағыттылығын күшейту жөнінде талаптар койды. Дамып келе жатқан өнеркәсіп өндірісі-не сауатты жұмысшылар керек болғандықтан буржуазия тіпті халык бұкарасын ағарту ісін үлғайтуды жақтады, ейткені дамып келе жаткан өнеркәсіп өндірісіне сауатты жүмысшылар кажет еді. Енбекшілердің ба­лаларын ұйымдаскан түрде окыту коғамдық қажеттілікке айналды. Со-ның нәтижесінде мектеп білімін беру кеңейіп, мектептердін жана типтері пайда болды. К. Маркс тәрбие беруді дамытудағы бүл айрықша мәнді кезенді атап көрсете келіп, былай деп жазды: «Жалпы адамзат жараты-лысын ол өзі еңбектін белгілі бір саласында даярланып, машықтанатын-дай, дамыған және дараланған жұмысшы күшіне айналатындай етш өзгерту үшін белгілі бір білім немесе тәрбие кажет...»1.
Буржуазияның саяси аренада позициясы нығаюымен феодализмге қарсы күрес кезенінде білім беру саласында қойылған демократиялык талаптардан шегіну басталды. Буржуазия білім беруде катан таптык жіктелуді жүзеге асыра бастады. Ол үстем.тап бола отырып, өз балаларын мемлекетті, онык экономикасын, қарулы күштерін басқаруға даярлау үшін оларға жақсы білім беруге тырысты. Бүл мақсаттарға ен алдымен, мем-лекеттік мектептёр жүйесімен косарласа істейтін, жоғары акылы жеке меншік мектептер қызмет етті.
Капитализмнін тұсында да бұрынғысынша күшті канаушы тап болып калған феодал шонжарлары да ездерінің артықшылыктарынан айрыла койған жоқ. Буржуазия білімнін неғұрлым жоғары сатыларына апаратын жолда екбекшілердін балалары алдынан толып жатқан кедергілер қойып, тек аукатты ата-аналар балаларынын ғана қолдары жететін мектептердін
біркатар типтерін қүрды. Кедейлердің балаларына арналған бұқаралык мектептерде берілетін білімнін мазмүны күрт шектеулі болды. оларға ма-шиналармен жабдыкталған өндірісте істеу үшін білімнің қажетті мини­мумы ғана берілді
Ф. Энгельс afa*n керсеткеніндей, буржуазия жүмысшыларға білімді «өз мүдделеріне сай келетін мөлшерде ғана»1 береді.
Өркендей бастаған капиталистік өндіріс жағдайынык өзінде ауыл ша-руашылығының техникалық дәрежесі төмен болып кала бергендіктен шаруалардан не жалпы, не арнаулы білім кажет етіледі. Селолык екімет орындары ашатын әр түрлі шіркеу-приходтык мектептер оларға бұрынғы-сынша бастауыш білім берді. Алайда шаруалардын балаларын білім берумен камту мардымсыз болды. Жағдай анағұрлым сауатты қызметкер-лердің болуын кажет еткен ауыл шаруашылығын техникалык жағынан жабдықтандыру колға алынғаннан кейін ғана өзгере бастады.
Өз праволары үшін, сонын ішінде өз балаларының білім алу правосы үшін күрес жүргізген қаналушы жана таптық — пролетариаттын шығуы тәрбие саласындағы барлық кайшылыктардын шүғыл шиеленісуіне әкеліп сокты. Бұл кайшылықтар казіргі заманғы буржуазиялык коғамда шиеле-нісе түсуде.
Біздін елімізде 1917 жылы болған Ұлы Октябрь социалистік революциясы өмірге коғамдық жана формация — социалистік коғамды ала келді және жеткіншек үрпақтардың әр жақты білім алып, бар кабілеттерін да-мытулары үшін түнғыш рет кең мүмкіндіктер ашып берді. Тәрбие сала-сындағы демократиялық міндеттердін бәрін шешу үшін саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар туды. Тәрбие беру мемлекеттін ерекше функциясы ретіндс жана бағыт алды. Таптык қоғамның тарихында тұңғыш рет мектеп қанаушылардың үстемдік кұралынан таптары антагонистік емес мемлекетте коғамды коммунистік түрде кайта кұру кұралына айналды.
Социализм түсындағы өндіріс пен өндірістік катынастар дамуынын жаңа снпаты жана типте әр жақты білім алған қызметкерлерге деген кажеттікті туғызды, оларды даярлау үшін оқу-тәрбие мекемелер інің өз-геше жүйесі, тәрбие берудін жаңа мазмұны мен әдісін әзірлеу керек болды. Қоғамныц барлық мүшелерініц жалпы, содан кейін кәсіптік неме­се арнаулы білім алуын камтамасыз ететін халыққа білім берудін жана жүйесі калыптаса бастады.
Социалистік коғам дамуынық алғашқы кезенінде — социализмнін ір-гетасын калау кезецінде — еңбекшілерді ағарту саласында сауатсыздыкты жою, міндетті түрде жалпыға бірдей бастауыш білім беруді енгізу және халықтык жалпы білімі және мәдени дәрежесін арттыруды камтамасыз ету міндеттері шешілді,
СССР территориясын мекендейтін, бұрын мешеу қалған халыктарды ағарту ісін дамытуға көп көңіл бөлінді.
Социализм негіздерін орнату кезеңінде міндетті түрде жаппай жеті жылдық білім беруді енгізу міндеттері ойдағыдай шешілді, жоғары және арнаулы орта оку орындарына түсушілердің жалпы білім даярлырынык жеткілікті болуы камтамасыз етілді, мұнын өзі жоғары және арнаулы білімі бар мамандардыц үлкен армиясын күруға мүмкіндік берді. Бүкіл халықтьщ білім және мәдени дәрежесі едәуір артты.
Біздің коғамымыз кемелденген социализм кезеціне аяқ басканда жап-пан орта білім беруді енгізу, адамды жан-жакты дамытуды және онын коммунистік көзқарасын калыптастыруды анағұрлым тиімді жүзеге асыру мшдеті койылды.
Коммунизмнің матсриалдык-техникалык базасын құруға көмегін тигі-зетін ғылыми-техникалық революция сонымен бір мезгілде кен көлемді жалпы білімі мен арнаулы даярлығы болуға тиісті жақа адамды тәрбие-леудіқ барлық міндеттерін неғұрлым табьісты шешудін алғы шарттарын жасайды. Ғылым мен техникаиын жоғары дәрежесі адамныц творчество-лык күштерінін артуы және жан-жақты дамуы үшін анағұрлым жаксы жағдайларды қамтамасыз етеді: қорамда еқбекшілердік әл-аукатын үз-діксіз арттыру, халыкка білім беруді дамыту, онык материалдық базасын нығайту, әр түрлі мәдени-ағарту мекемелерінін жүйесін кекейту үшін каржыны көбейту мүмкіндігі туады. Жан-жақты дамыған адамдар жоға-ры дамыған өндірістің түрлі салаларында қызметкерлерге койылатын талаптарға сай болып қана коймайды, сонымен бірге ғылым мен техника-ны одан әрі дамытуға белсене ыкпал етеді, материалдық және рухани жана игіліктер жасайды. Бұл міндеттер мен коммунизм кұрылысшыларын тәрбиелеу шарттарын дамыту СССР-дің 1977 жылғы октябрьде қабыл-данған жаца Конституциясында бейнеленген.
Тәрбие коғамдык құбылыс ретінде тарихи белгілі бір Педагогика — тэрбне дәуірде ұсынылып, дамытылатын педагогикалык идея-туралы ғылым лардын ыкпалы аркылы нақтылы формалар кабыл-дайды, сондыктан ол көбіне-көп педагогтар мен ағар-тушылар кызметінің нәтижелерін бейнелейді. Педагогиканың шығуы жеткіншек үрпақтарды неғұрлым тиімді тәрбиелеу кажеттігінен туды. Педагогиканы арнаулы ғылым ретінде бөліп шығару балаларды тәрбие-леудіц казірдің өзінде жинақталған тәжірибесін ой елегінен өткізу, одан белгілі зандылыктар шығару, ев жаксы үйымдык формалар табу, сондай-ак жеткіншек үрпаққа тэрбие беру жөніндегі ережелер мен басшылыкка алынатын кзғидалар жасау кажеттігінен туды.
Ен алдымен жөн-жора мен салтқа байланысты мінез-қүлықтың белгілі формалары, үлкендер мен кішілердіц өзара карым-катынастары калып-таса бастаған сонау алғашкы кауымдық коғамнык өзінде де тәрбиелеу тәжірибесі жинакталып, қорытылғаны шүбәсыз.
Педагогика ғылыми пән ретінде кұл иелеиуші қоғамда калыптаса бастады. Тэрбие коғам өмірінде елеулі роль аткара бастаған кезде ар­наулы оку-тәрбие мекемелерін күру колға алынды, мүнда ерекшё адамдар жеткіншек үрпакты өмірге неғұрлым жүйелі және максатты түрде даяр-лауды камтамасыз етуге тиіс болды. Бұл міндеттерді орындау үшін тәр-биешілерден педагогикалык іскерлік пен арнаулы білім талап етілді. Тэр­бие беруде бүрыннан жинақталған тәжірибені корытындылауды бейне-лейтін бүл білім мен іскерліктің мәні нендей болуы тиіс еді? Адамнын жеке басын калыптастыру, оны өмірге даярлау жөнінде тәрбиеші нені бағдар етуге және оны калай колдануға тиіс еді? Жеткіншек ұрпакка максатты тэрбиелік ықпалды жүзеге асыру үшін кандай мёкемелер ка-жет еді? Mine, осы сүрақтарға педагогика ғылыми жауап беруге тиіс болды.
Педагогикалык ой-пікір бастапкыда тәрбиенін мазмұны мен міндетте-рі туралы, шәкірттердіқ ұстазбен қарым-катынастары және мінез-қүлық нормалары туралы жекелеген ойлар мен айтылған пікірлер түрінде ка-лыптасты: кейіннен бұл ойлар мен пікірлер жинактау сипатына ие бола бастады.
Теориялық педагогикалык ой-пікірдің бастауын өмірді ой елегінен өт-кізумен, адамнык өмір сүру мақсаты, оныц қоғамдағы ролі мен орны туралы, өзінін өмірдегі міндетін жүзеге асыруға даярлану туралы сүрақ-тарға жауап іздеумен айналысатын ғылым ретінде ежелгі замандардан мәлім болған философияның койнауларынан іздестірген жөн.
Құл иеленуші қоғамда философиялық ой едәуір дамыды. Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит дейекті философиялык жүйелер күрды. Олар­дын жүйелерінде тэрбиеге елеулі орын беріліп, оны жетілдіре түсу тура­лы ұсыныстар койылды.
Ұлы чех педагога Ян Амос Коменский, француз ағартушысы Жан-Жак Руссо, швейцар педагогы Иоганн Песталоцци жэне баскалар педагогика­лык ой-пікір тарихынын жаркын беттерін жазды.
Педагогикалык теориянын дамуына революцияға дейінгі Россиянын проіресшіл кайраткерлері елеулі ыкпал тигізді. Революцияшыл-демокра-тиялык педагогиканың негізін калаушылар В. Г. Белинский, А. И. Гер­цен, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов елде халык ағарту ісін өзгертуге багытталған жобаларды ұсынды, еңбекшілердін балаларына білім алуға тен право беруді талап етті. Әлбетте, олардык үсыныстары-нын.басым бөлігі патша чиновниктерінен колдау таппады да жүзеге ас-пай калды. Бірак олардың енбектерінде педагогикалык ойдың даму тарихында түңғыш рет тэрбие беру мүраттарын жүзеге асыру міндеттері коғамды қайта кұру жолындағы күрестін кажеттілігімен байланысты-рылғанын ұмытуға болмайды.
Орыс мектебі мен педагогиканы дамыту ісіне белгілі орыс хирургі әрі либерал коғам кайраткері Н. И. Пирогов (1810—1881) көп енбек сіңірді. Ол сословиелік мектепті батыл сынады, тэрбиеге деген жалпы көзкараска түбегейлі өзгерістер енгізуді жактады, баланын жеке басын күрметтеуді талап етті.
Отандык педагогикалык ой-пікірді дамытуда үлы орыс педагогы К. Д. Ушинский үлкен роль аткарды. Оның теориялык көзкарастары «Адам-тәрбие тиегі» дсген іргелі еңбегінде баяндалған және оның жазған бірнеше окулық кітаптарында методикалык жағынан іске асырылған. Олардың арасында кецінен әйгілі болған, солардан балалардыц талай үрпактары окыған «Ана тілі» және «Балалар әлемі» бар.
К. Д. Ушинский балаларды патриотизм, халыктың ен жаксы бейнесі ретінде ана тіліне сүйіспеншілік сезіміне тәрбиелеуге, адамгершілік ка-сиеттерді калыптастыруға, енбекті кұрметтеуге тәрбиелеуге ерекше мән берді. Ол «ермек ету педагогикасына» карсы болды және окытуға күш-куат пен ерік-жігерді жүмылдыруды кажет ететін байыпты енбек ретінде карады. К- Д. Ушинский сабактың қурылымын егжей-тегжейлі карап, дэйекті дидактикалык жүйе жасады. Ол окытудын біркатар методикалык тәсілдері мен ережелерін үсынды және негіздеп берді, сонын ішінде оку-ды үйретудің дыбысты аналитикалык-синтетикалык әдісін жасап шы-ғарды. К- Д. Ушинский бастауыш класта окытудын мазмүны мен методи-касын жетілдіру, сондай-ақ мұғалімдер кадрларын даярлау үшін көп іс істеді.
Педагогикалык теория және практикалық окыту мен тэрбие беруді үйымдастыру мәселелерімен Л. Н. Толстой көп айналысты. Ол шаруалар-дын балаларына арнап мектеп ашты, мектеп окушылары үшін өзі бірнеше окулыктар, соныц ішінде «Жаңа әліппе» мен арифметика окулығын жазды. Өзінін педагогикалык ізденістерінде Л. Н. Толстой патша мекте-бініц формализмі мен жауапсыздығына карсы наразылық білдірді, бала-лардын творчестволық кабілеттерін дамытуға, эр баланын жеке басын кұрметтеуге шақырды.
Халык бұкарасының мүдделері мен талаптарын білдіретін жэне ал-дыцғы катарлы педагогтардың еңбектері мен практикалық кызметінде өз бейнесін тапкан прогресшіл педагогикалык ой-пікірдің дамуымен бір мезгілде халык педагогикасы да дами берді. Халык даналылығы мен ен­бек, адамгершілік жэне эстетикалык тәрбие саласындағы тағылымдары ертеплерде, батырлар жырларында, макалдарда, мәтелдерде, жұмбактар-да, ойындар мен билерде, әндерде, мереке салттарында, сондай-ак семьяда тэрбие беру дәстүрлерінде бейнеленді. Халық педагогикасы коллектив-тік енбек жэне эстетикалық тәжірибені сақтауға және ұрпақтан-ұрпакка беруге, енбек адамдары пікірлерінік даналығы мен айкындығын үйренуге ықпалын тигізді. Өткендегініц прогресшіл педагогикалық идеяларымен катар ол социалистік коғам педагогикасынық негіздерін калыптастыру-дын кайнар көздерінің бірі болды.
Педагогикалық кұбылыстарды шынайы ғылыми түсіндіру, олардын зандылықтарын белгілеу және жака, коммунистік педагогиканын негізде-рін калыптастыру ғылыми коммунизм теориясының — марксизм-ленин-измнің шығуымен ғана мүмкін болды.
К. Маркс пен Ф. Энгельс өткендегінің прогресщіл педагогикалық ой-пікірі үсынған идеяларды дамыта отырып, бүл идеяларды түнғыш рет коғамды революциялық кайта өзгерту міндеттерімен байланыстырды жэ­не адамнын үйлесімді де жан-жакты дамуы кажет екенін, өйткені оған вндіріс заңдылыктары себепші болатынын ғылыми жолмен дәлелдеп берді. Олар былай деп жазды: «Жеке меншік индивидтердін жан-жакты дамуы жағдайында ғана жойылуы мүмкін, өйткені қолда бар катынас формалары мен өндіргіш күштері жан-жақты. Сондықтан тек кана жан-жакты дамып келе жаткан индивидтер ғана оларды иемдене алады, өзінін еркін тіршілік кызметіне айналдыра алады».
К. Маркс пен Ф. Энгельс сондай-ақ адамнын осылай дамуын жүзеге асырудын аса маңызды шарттары енбектін бүрынғыша бөлінісін жою, кызмет түрлерін ауыстыруға негізделген дүрыс енбек тәрбиесі, оқытуды өнімді енбекпен байланыстыру3 болуға тиіс екенін көрсетіп берді. Олар бірде-бірін калдырмай барлық балаларды мемлекет есебінен жаппай окытуды, адам қоғамиын дербес мүшесі ретінде әрекет етуге кабілетті болатын жаска дейін барлығын бірдей окытуды камтамасыз ету талабын алға койды.
К. Маркс пен Ф. Энгельстік тәрбие және білім беру туралы ілімі со­циалисте коғамда тәрбие мен білім берудіц негізгі принциптері тұжы-рымдалған шынайы демократиялык маркстік педагогиканы жасау үшін негіз болды.
Педагогика саласындағы маркстік идеяларды одан әрі дамыту В. И. Лениннін үлесіне тиді, пролетарлык революцияныц жеңісінен кейін қалыптаса бастаған совет педагогикасыныц орнығуы онын есімімен бай-ланысты.
Сөйтіп, торбие туралы ғылым ретінде педагогика коғам дамуының белгілі кезеціне шыкты және дами келе тәрбиеніц шенбері барған сайын кеңейе түсіп отырған міндеттерін шеше бастады.
Тэрбие туралы ғылым ретінде педагогика тәрбиенің максаты туралы (жеткіншек ұрпакты неге дайындау керек), оныц мазмұны мен әдістері ту­ралы (балалар мен жастарға нені және калай окып, олардың бойында кандай касиеттерді тэрбиелеу керек), үйымдастыру формалары жөніндегі (окыту мен тәрбие беруді кайда және кандай оқу-тәрбие мекемелерінде жүзеге асыру керек, оку-тәрбие процесін ұйымдастырудыц кандай форма-ларын пайдалану керек) жалпы сұрактарға жауап береді.
Біздіц оқитын пэніміз советтік педагогика болып табылады.
Советтік педагогика — бұл коммунистік тәрбие тура-Советтік педагогика лы ғылым. Оныц шығуы жаңа қоғамдық-экономика-лық формация — социалистік қоғамның дамуымен байланысты. Ол коммунистік коғам күрылысынын барлық кезендерінде жеткіншек үрпактарға тәрбие беру ерекшеліктерін зерттейді және педа­гогика ғылымыныц дамуындағы сапалык жағынан жаца, жоғары саты болып табылады. Өзінің даму барысында ол өткендегінік барлык прогрес-шіл педагогикалык идеяларын өз бойына жинактады, отандык жоне шет-елдік педагогиканык үтымды да тиімді тәжірибесін сын елегінен өткізіп пайдаланды.
Советтік педагогика — шынайы демократияшыл педагогика: ол тәрбие мәселелерін түнғыш рет халык мүддесіне сай шеше бастады.
Коммунистік тэрбие теориясыныц К. Маркс пен Ф. Энгельс жасағаң негіздері тэрбие мәселелерін жүзеге асырылған революция жағдайында шешкен В. И. Ленинніц енбектерінде одан әрі дамытылды.
В. Й. Ленин ағарту мен саясаттын тығыз байланысты екенін көрсете келіп, буржуазиялық педагогиканын мектеп саясаттан тыстүра алады-мыс деген екі жүзді түжырымын әшкереледі: «Барлық буржуазиялық мемле-кеттсрде саяси аппарат ағарту ісімен айрықша берік байланысты, алайда буржуазиялық коғам мүны тура мойындай алмайды».
В. И. Ленин революция женгеннен кейіи мектеп жана коғам кұру жо-лындағы күрестін күралына айналуға, коммунисті идеологияны жүзеге асырушы болуға тиіс, деп атап көрсетті.
Жаңа мектепті кұру ісінде К. Маркстін, Ф. Энгельстін жэне В. И. Лениннің мектептегі оқытудың политехникалык бағыттылығы, окытуды енім-ді енбекпен байланыстыру туралы кағидаларының ерекше манызы болды. В. И. Ленин жастарды коммунистік адамгершілік рухында тәрбислеуге, олардык адамзаттың барлык білімдерін игеруіне үлкен маңыз берді.
Окыту мен тәрбие берудін К. Маркс, Ф. Энгельс және В. И. Ленин жасаган принциптері біздін елімізде халыққа білім беру жүйссін кұрудыц негізіне алынды және маркстік педагогиканы жана жағдайда — социа­листе революциянын жецісі жағдайында одан әрі дамытудык ғылыми іргетасы болды.
Маркстік педагогиканы дамытуда Н. К. Крупскаянын (1869—1939) ро-лі аса көрнекті. В. И. Лениннің адал досы әрі серігі Н. К. Крупская рево-люцияға дейін де тәрбие проблемаларына көп көңіл бөлді, өзі де педаго­гикалык қызмет атқарды, шетелдерде балаларды оқыту және тәрбиелеу тәжірибесін зерттеді. Н. К. Крупскаянын' педагогикалык көзкарастары мен халыкка білім беруді уйымдастыру және жастар тәрбиесі туралы ойлары тұнғыш маркстік педагогикалык енбек болып табылатын «Халык­ка білім беру жэне демократия» деген жүмысында баяндалды. Бұл идеялар Н. К. Крупскаянын Октябрь революциясынан кейінгі теориялық жэне практикалық жүмысында, ол жаца мектепті, мектеп жасына дейінгі коғамдық тэрбиені қүрумен тікелей айналысканда неғүрлым толык да­мытылды. Н. К. Крупская коммунистік тэрбие беру теориясын, балалар мен жастардан коммунистік қозғалысының ғылыми негіздерін жасауға үлкен үлес косты.
Советтік педагогиканы дамытуда жэне тэрбие берудің практикалық міндеттерін шсшуде аса ірі совет педагога А. С. Макаренко (1888—1939) елеулі роль аткарды. Ол балалар коллективін кұру принциптерін, енбек тәрбиесі мен саналы тәртіп рухында тэрбиелеу методикасын ұсынып, оларды жүзеге асыруға болатындығын практикада дэлелдеді.
А. С. Макаренконың педагогикалык идеялары жэне ол баскарған тэр­биелеу мекемелерінде іске асырылған торбие берудіц негізгі принциптері оныц «Ұстаздык дастан», «Мұнарадағы жалаулар» атты кітаптарында, толып жаткан теориялық және публицистикалық жүмыстарында айкын
бейнеленді. Өмірінің соңғы жылдарында ол семьяда тэрбие беру мәселе-сімен көп шұғылданды, «Ата-аналарға арналған кітап» пен «Балалар тәрбиесі туралы лекциялар» жазды, ата-аналар мен педагогикалык жұрт-шылықтың алдында жиі-жиі сөйлеп жүрді.
Аса көрнекті совет педагогы В. А. Сухомлннскийдің есімі кенднен мэ-лім, оның педагогикалык қызметі гуманизм идеяларына, коллективтік формалар мен әркімге дара жол таба білуді ұштастыратын тәрбие дұрыс үйымдастырылған жағдайда әр баланың мүмкіндіктері үлкен болатынына деген сенімге толы.
Советтік педагогикалык ғылым педагогиканық алдына коғамның объ-ективті қызметтерін білдіретін міндеттер койып, оларды тиімді шешу жолдарын белгілеуге кемектесетін Совет Одағы Комммунистік партиясы-ның тікелей басшылығымен дамып келеді. Мектептіқ, совет мұғалімі мен ағарту қызметкерлерінің қажеттері туралы күнделікті камқорлық партия съездерінік материалдарынан, партия мен үкіметтің халыкка білім беру жөніндегі арнаулы қаулыларынан жэне баска да директивалы документ-терден өз бейнесін табуда.
Советтік педагогиканы дамытуда КПСС XXII съезінде (1961) қабылданған Коммунистік партияның Программасы айрыкша зор роль аткар-ды, оның «Партияның идеология, тәрбне, білім беру, ғылым мен мәдениет саласындағы міндеттері» деген бөлімінде халыкка білім беру мен енбек-шілерге коммунистік тәрбие беруді' дамытудык перспективалары белгіле-ніп берілді: «Партия казіргі кезеңде идеологиялык жұмыстағы басты нәрсе — барлық еңбекшілерді жоғары идеялық, коммунизмге берілгендік, еқбекке және коғамдық шаруашылықка коммунистік көзкарас рухында тәрбиелеу, буржуазиялық көзкарастар мен әдет-ғүрыптардыц сарқын-шақтарын толық жою, адамды жан-жакты, жарасымды етіп жетілдіру, рухани мәдениеттің нағыз байлығын жасау деп санайды». КПСС Прог-раммасында партия жеткіншек үрпакты тәрбиелеуге ерекше маныз беретіндігі жазылған. Осыған байланысты жалпыға бірдей орта білім беруді енгізу арқылы енбекшілердін білім және мәдени дәрежесін артты-рудың жана өрлеуін камтамасыз ету, коммунизм құрылысшысының мо-ральдык кодексінің талаптарына сәйкес адамға адамгершілік тәрбие беру саласында бұрынғыдан да үлкен табыстарға жету көзделген. КПСС XXIV съезінде (1971) адамды жан-жақты дамыту жөніндегі жүмысты күшейту қажеттігі атап көрсетілді. «Ұлы істі — коммунизм қүрылысын — деп атап көрсетілді КПСС Орталық Комитетінің Бас секретары Л. И. Брежневтін баяндамасында,— адамнын өзін жан-жакты дамытпайынша алға бастыру мүмкін емес. Тиісті материалдық-техникалык база болмайынша коммунизмнін болуы мүмкін емес, дәл сондай адамдар-дық мәдениетінік, білімінін, коғамдық санасынын, рухани жетілуінін дәрежесі жоғары болмайынша да коммунизмнін болуы мүмкін емес».
Мектеп пен педагогиканы дамыту үшін қоғамдық қатынастардың осы саласында зандылықты одан әрі нығайтуға бағытталған жэне Коммунис­ток партия мен Совет үкіметінін мектеп жасына дейінгі тэрбие туралы, орта жэне жоғары мектеп туралы шешімдерін практикада іс жүзіһе асыруға көмектесетін «ССР Одағы мен одактас республикалардын халыкка білім беру туралы зан негіздерінін» (1973 ж. июль) үлкен манызы бар. Бұл документте біздің елімізде халыкка білім берудік советтік педагогика ғылымы жасаған ғылыми негіздері мен жалпы прннциптері баянды етілді.
КПСС XXV съезінде (1976) педагогика ғылымы мен халыкка білім берудік бүкіл жүйесі алдына жаңа міндеттер қойылды. XXV съездіқ ше-шімдерінде халыққа білім беру жүйесінің барлык буындарын, окыту мен тәрбиелеудіц мазмұны мен әдістерін, педагогика кадрларьш даярлауды комплексті дамыту мен жетілдірудін кен программасы белгіленді.
Съезде бұл міндеттердін ғылыми-техникалык революцияны өрістету-мен байланысты екені атап айтылды. Л. И. Брежнев съезге Есепті баян-дамада былай деді: «Коммунистік тэрбие халыкка білім беру мен кәсіп-тік даярлык жүйесін үздіксіз жетілдіріп отыруды көздейді. Бүл әсіресе қазір ғылыми-техникалык революция кезінде ерекше мацызды. Ғылыми-техникалык революция еңбекке, демек адамды еқбекке даярлау ісіне де бүрынғыдан өзгеше сипат береді».
1977 жылы октябрьде жаңа Конституцияныц кабылдануы еліміздің өміріндегі аса маңызды окиға болды, мұнда толысқан, кемелденген со­циализм сатысына жеткен біздін коғамымыздыц казіргі заманғы даму кезеқі бейнеленген.
Бүл зак документінде, сондай-ак жеткіншек ұрпакка коммунистік тэрбие беруде кол жеткен табыстар баянды етілген, советтік оқу-тэрбие мекемелері беретін білімніц шынайы халыктык, биік адамгершілік сипа­ты ашып көрсетілген.
Конституцияда, атап айтканда 25-статьяда былай делінген: «СССР-де халыкка білім берудің бірыңғай жүйесі бар жэне ол жетіле түсуде, бұл жүйе азаматтардың жалпы білім алуын және кәсіптік даярлықтан өтуін камтамасыз етеді, жастарға коммунистік тэрбие беруге, олардың рухани жэне дене кабілетін дамытуға қызмет етеді, оларды еңбекке және қо-ғамдык қызметке даярлайды».
1977 жылдың декабрінде КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советі «Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды окытуды, тәрбиелеуді жэне оларды ецбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы» қаулы қабылдады. Онда біздің елімізде ағарту саласында қол жеткен ірі табыстар атап көрсетілген. Міндетті түрде жалпыға бірдей орта білім беруге көшудің аякталуы Коммунистік партия мен совет халкының, со-циалистік қоғамдык күрылыстың аса үздік табысы болып табылады. Мұның өзі еңбек өнімділігін одан әрі арттыру, коммунистік коғамнық жан-жакты дамыған адамын қалыптастыру үшін жаңа мүмкіндіктер туғызады. Қаулыда ецбек тәрбиесін, окушыларды қоғамдык пайдалы өнімді еңбекке даярлауды түбегейлі жаксартуға жәрдемдесетін, жалпыға бірдей білім беретін мектеп кызметінің барлык жағын жетілдіре түсуге, мектеп, семья жэне қоғам тарапынан балалар мен жастарға тэрбие беру женінде жұмсалатын күш-жігердіц бірлігін камтамасыз ететін нактылы шаралар-дын кең шеңбері белгіленген.
СССР-дің жаңа Конституциясы 45-статьяда СССР азаматтарынык білім алу правосына кепілдік береді. Бұл право оқудыц барлык түрініц теңдігі арқылы, жастарға міндетті түрде жалпыға бірдей орта білім бе-руд! жүзеге асыру, сондай-ак мектеп оқулыктарын тегін беру жэне т. с. с. аркылы камтамасыз етіледі. КПСС Орталык Комитеті мен СССР Ми-нистрлер Советінің «Жалпыға бірдей білім беретін мектептерде окушы-лардың окулықтарды тегін пайдалануына көшу туралы» каулысында (1977 ж. ноябрь) оны 1978—1983 жылдары жүзеге асыру көзделген. Мек­теп окулықтарын тегін пайдалану, деп айтылған қаулыда, міндетті түрде жалпыға бірдей орта білім беруді жүзеге асыру жағдайын жаксартуға, оку-тәрбие процесін одан әрі жетілдіре түсуге жәрдемдесетін болады.
Социализмнен коммуиизмге өту жағдайында халыкка білім беру мен
тәрбиені дамытудыц және социалистік мектептің коммунистік мектепке ұласуының ғылыми негіздерін әзірлеу казіргі кезевде педагогика ғылымы-нын алдында тұрған басты міндет болып табылады.
Педагогика тарихи тәжірибені, казіргі заманғы мектеп пен озат мүға-лімдердің жұмыс практикасын зерттеп және жинактап кана коймай, түрлі қоғамдык көріністердін ерекшеліктері мен тенденцияларын зерттеу негі-зінде халыққа білім беруді дамытудык болжамдарын әзірлеуге де тиіс.
Советтік педагогика социалистік елдердегі педагогика ғылымымен тығыз байланыста дамуда, ал олар өз кезегінде маркстік-лениндік теорияға сүйенеді. СССР-де мектеп пен педагогиканы дамытудың практикалык тәжірибесін үйреніп, оны ор елдін ұлттык нсэне тарихи жағдайларып ескере отырып қолдануда.
Отаршылдық құлдыктың бұғауын талқандаған дамушы елдер үшін совет педагогнкасы мен СССР-дегі мектеп кұрылысы тәжірибесініқ ма-нызы өте үлкен.
Кез келген ғылым сол ғылым зерттейтін кұбылыстар-
не^згіаЛЫҚ дың мәнін байланыстары мен қатынастарын сипат-
түсініктер тайтын ұғымдар мен категориялардың белгілі бір шецберімен байланыста болады. Педагогикалык негізгі ұғымдар: тәрбиелеу, окыту, білім беру болып табылады.
Қазіргі заманғы педагогикада тәрбие ұғымы үш мағынада колда-нылады:
әлеуметтік кеқ мағынада, бүкіл қоғамдык кұрылыс пен барлық ко-ғамдық институттардын адамға тигізетін тәрбиелік ықпалы туралы сез болғанда;
педагогикалык кен мағынада, оку-тәрбие мекемесінде жүзеге асыры-латын және бүкіл оқу-тәрбие процесін қамтитын максатты тэрбие туралы сөз болғанда;
педагогикалык тар мағынада, тәрбиеленушілердің жеке басынын бел­ил! сипаттары мен касиеттерін, көзкарастары мен сенімдерін калыптас-тыруға бағытталған тэрбие туралы сөз болғанда.
Осы мағыналардын эркайсысын жеке карап көрелік.
Тэрбие беру мен педагогикалык ой-пікірдіц калыптасу тарихының заңдылыктары педагогика ғылымы зерттейтін тэрбие өте кен көлемді қо-ғамдык кұбылыс болып табылатынын көрсетеді.
А. С. Макаренко былай деп жазды: «Тэрбие — барынша кен мағынадағы әлеуметтік процесс. Адамдар, заттар, күбылыстар — бәрі де тэр-биелейді, бірақ адамдар бәрінен бұрын және бәрінен де көбірек тәрбие береді. Олардын арасында бірінші орында ата-аналар мен педагогтар тү-рады. Бала қоршаған болмыстыц аса күрделі бүкіл дүниесімен шексіз қатынастар жасайды, ал бүлардың әркайсысы үздіксіз дамып, езге қаты-настармен сабактасып, баланын дене, адамгершілік жағынан өсуімен күрделене түседі».
Шынында да, өсіп келе жаткан адамнын калыптасуына семья, балалар бакшасы, мектеп, пионер жэне. комсомол үйымдары, адамды жеке адам ретшде калыптастыратын, онын өзін коғамның мүшесі ретінде сезінуіне жәрдемдесетін бүкіл әлеуметтік орта ықпал жасайтынын білеміз.
Әлеуметтік орта мен кұрылған қоғамдык мекемелерден тарайтын ыкпалдардыц бүкіл жиынтығы дегенде, тәрбиеніц барынша кең —әлеу-меттік — мағынасы сөз болады.
Педагогиканың ғылым ретінде тікелей зерттейтін саласы жеткінш^к үрпактарды өмірге, қоғамдык өндіріске қатысуға мақсатты және жос-
парлы түрде даярлауды камтамасыз ету үшін арнайы күрылған коғамдык оку-тәрбие мекемелер жүйесінде жүзеге асырылатын тәжірибе болып табылады.
Алайда тіпті осылай етіп шек койғаннын өзінде де тәрбие айтарлык-
тай кен ұғым болып кала береді. Оку-тәрбие мекемелері жүйесінде ар-
найы ұйымдастырылған процесс ретіндегІ тәрбие коғам бөлетін арнаулы
адамдардын — мұғалімдердін, окытушылардың, тәрбиешілердіц — бас-
шылығымен жүзеге асырылады. Ол окытуды да, яғни окушыларды білім-
мен, іскерлікпен және дағдылармен каруландыруды, сондай-ақ тәрбиенін
езін де камтиды. Біз совет педагогикасы — коммунистік тэрбие беру мек-
тебі дегенімізде, оку-тәрбие мекемелерінде педагогтардың басшылығымен
жүзеге асырылатын тэрбие беретін окытуды да, сабактан тыс уақыттағы
тэрбие жүмысын да біртұтас етіп камтитын педагогикалык кен мағынада-
ғы тәрбиені сөз етеміз. . .
Анағұрлым тар мағынадағы тэрбие дегенде біз адамныц белплі си­паттары мен касиеттерін, оның көзкарастары мен сенімдерін калыптасты-ру деп түсінеміз. Тэрбие осы мағынада көбінесе сабактан тыс уакытта жүзеге асырылатын арнаулы тэрбие жүмысын белгілеу үшін қолда-нылады.
Ұғымдарды педагогикалык кең мағынадағы тэрбие және тәрбиелеу жұмысы деп осылайша бөлу біршама жасанды екені күмәнсыз, алайда мұныц өзі тәрбиеленушілермен жүргізілетін жүмыстың ерекше үйымдык формалары мен әдістерін кажет ететін, тәрбие беретін окыту мен сабак­тан тыс жүргізілетін жұмыстың өзгешеліктерін неғүрлым егжей-тежгейлі карауға көмектеседі.
Білім беру қоғамдык кажетті білімнің, іскерлік пен дағдынын белгілі бір жиынтығын меңгеруді көздейді. Ол кашан болса да қоғамныц өндір-гіш күштерінін даму дэрежесімен белгіленеді. «Білімді адам» деген ко-ғамның түрлі тарихи дәуірлері мен кезеңдерінде бірдей болған жок. Қо-ғамдық кажетті білімнін дәрежесі коғамнын дамуына, оның өндіргіш күштерінің өсуіне байланысты жоғарылай түседі.
Адам алған білім оку орны жүргізетін оку сабактары мен сабактан тыс уакытта жүргізілетін алуан түрлі тэрбие жұмысының барысында да, сондай-ак мектептен тыс өз бетімен білім алуда калыптаскан білімді, іскерлік пен дағдыларды да қамтиіы.
Оқыту дегенде окушыларды біліммен, іскерлікпен, дағдылармен, сон­дай-ак оку сабактарыныц барысында окытушынын басшылығымен жүзе-ге асырылатын таным қызметінің тәсілдерімен қаруландыру деп түсі-неміз.
Оқыту — білім беруге қарағанда анағурлым тар үғым. Окыту бір жүйеге келтірілген білімді, іскерлікті, дағдыларды меңгеруді камтамасыз ететін негізгі тәсіл болып табылады.
Қазіргі кезде кітап оку, радио тындау жэне телехабарларды көру, ки-ноға, театрларға, концерттерге бару аркылы алынатын білімніц көлемі едәуір арта түсуде. Окушылардың казіргі заманғы бүкаралык коммуни-кацияныц көмегімен игеретін информациясы олардын тікелей оку орнын-да алатын білімдерін терендетуге және кецейтуге жәрдемдеседі.
Л. И. Брежнев КПСС XXV съезіндегі баяндамасында былай деді: «Адамға кажетті білім көлемі күрт жэне тез өсіп отырған казіргі жағ-дайда белгілі бір фактілер жиынтығын игеруді басты міндет етіп калдыра беру мүмкін емес. Адамды вз-бтяімга дербес тилык.іира;білуге, ғылымн жэне саяси информацияның үдегён таскынындабаРДар фба білуге баулу кажет. Бүл салада бізді үлкен жұмыс күтіп түр».
Окытуға байланысты педагогикалык кұбылыстарды карағанда білім, іскерлік, дағды деген ұғымдар колданылады.
Мәселен, білім—окушылар менгерген оку-таным информациясы бо­лып табыладыі-ол фактілер мен кұбылыстардын байланыстарын айкын-лайтын нактылы фактілерді, ережелерді, зандар мен зандылыктарды кам-тиды. Окушылар білімді мекгерс отырып, терминологияны, негізгі ғылыми үгымдарды және баскаларын игереді.
Іскерлік — бұл алынған білімнін негізіпде белгілі әрекеттер жасауға окушылардын бойында калыптаскан кабілеттілік. Ісксрлік іс-әрекеттен көрінеді
Дағды — алған білімнік негізінде тез жэне катесіз әрекет жасау аркы-лы көрінетін автоматтандырылган іскерліқі' Дағды белгілі әрекеттерді элденеше рет орындаудың нәтижесінде калыптасады.
Кандай ғылымның болсын белгілі салаләры оныц өзгешеліктерін неғұрлым айкын көрсетуді жәнс нак сол байланысы ғылым шешуге тиісті мәселелердін шенберін накты-лауды мақсат етеді. Алайдар бірде-бір ғылым мүлде оқшау дамымайды: онық баска ғылымдардын деректерін пайдалануына, гылыми білімдердін баска салаларында зерттеудік калыптаскан әдістерімен карулануына, ор-так проблемаларды зерттеу үшін шектес ғылымдармен бірлесуіне, баска ғылымдардын термннологиясын . паидалануына тура келедһ-Өсынын бәріпедагогиканың дамуына да тән.
Педагогтардын окыту жэне тэрбие беру объектісі өсіп, дамып келе жаткан адам болғандыктан педагогика адамды зерттейтін ғылымдармен тығыз байланысты. Тәрбиені коғамдық күбылыс ретінде зерттей отырып, педагогика адамды коғамнын мүшесі ретінде зерттейтін ғылымдармен байланысты.
Маркстік-лениндік философия — табиғаттын. адамэат коғамы мен ой-лаудын барынша ортак зандары туралы ғылым - советтік педагогика ғы-лымы дамуыныц іргетасын қүрайды, онын м"ётодологиялык негізі болып тафылады.
Педагогиканык проблемаларын эзірлеу ісінде философиянын социоло­гия,.этика, эстетика, ғылыми атеизм сиякты салаларынын үлкең | манызы 6apJ,
Социология — коғам туралы, коғамдык түрмыстык негізгі зандары ту­ралы ғылым. Ол әлеуметтік ортаныц адамға тигізетін ыкпалын зерттейді, педагогикаға адамның элеуметтік калыптасу процесін үғынуға көмекте-седИ
Этика — моральдың тсориялык негіздемесін береді, жеткіншек ұрпак-қа адамгершілік тэрбие беру проблемаларын, адамның жеке басын ка-лычтастыруда адамгершілік^іүраттың ролін ұғынуды терендете түседі.
Эстетика адамнын болмыска. өнерге деген эстетикалық катынастары дамуынык жалпы зандылыктарын зерттейді, эстетикалык тәрбие берудін ғылыми негізі болып табылады
Білім беру ғылыми-техникалъіқ прогресті жүзеге асырудын ажырамас бөлігі мен шартына айналган коғамымыз дамуынын казіргі кезенінде пе-рагогиканыц экономикамен байланысы арта түсудеі Экономистердін зерт-теулері жалпы жэне арнаулы білімнін ғылым метГ техниканы дамытуға тигізетін ыкпалын белгілейді жэнеЙГілім еңбек өнімділігін арттырудыц аса мадызды шарттарынын бірі болып табылатынын дәлелдейді.
Педагогика адамды биологиялык эволюция заты ретінде зерттейтін физиологнямен тығыз және тікелей байланысты!
Физиология педагогиканыц табиғи ғылыми Оазасы деп қаралады, ол ен алдымен физиологиянын адамнын жоғары нерв кызметініц дамуы ту­ралы, нерв жүйесінін типологиялык ерекшеліктері туралы, сезім органда- рының, тірек-козғалыс аппаратынын, жүрек-тамыр және тыныс жүйелері-нін, ішкі секреция бездерініц және баскаларының дамуы мен жүмыс істеуі турады деректеріне сүйенеді. Педагогика осы деректердіц негізінде оку-тәрбие ироцесінің тиімділігін арттыру мәселелерін неғурлым табысты ше-ше алады, психикалык күбылыстар мен процестердін кейбір зандылықта-рына тереңірек ене алады. Осы заманғы физиология педагогикаға аса мацызды педагогика проблемаларын: орта, түкым куалаушылық пен тэр­бие баланын дамуына, онын кабілетін калыптастыруға жэне баскаларына тигізетін ықпалынын аракатынасын аныктауға көмектеседі.
Окыту жэне тэрбие беру мәселелерін әзірлеу үшін, әсіресе өсіп келе жаткан организм күрылысыныц негізгі принциптері мен жұмыс істеу зан-дылықтарын ашып көрсететін жас ерёкшелігі фнзнологиясының үлкен ма­нызы бар. Бүл ерекшеліктерді білмейінше тәрбиелеу кұралдары ыен әдіс-терін, сабакты немесе тәрбиелеу шараларын тәрбиеленушілердін жасына сәйкес дүрыс белгілеу мүмкін емес.
Адамның болмысты тануын аныктайтын және онын мінез-күлкын рет-тейтін психиканың зандылыктары мен мехачизмі туралы ғылым ретіндегі жалпы психология адамнын даму, оған тәрбие беру және айналадағы ортамен өзара әрекет жасау (ойлау, есте сактау, елестету, сезім, ерік жэне т. б.) процесінде калыптасатын алуан түрлі психикалык процестерді, күйлер мен сапаларды зерттейді. Ол педагогиканы өсіп келе жаткан адамнын жеке басынын түрлі касиеттері мен сипаттары калыптасуыныц ішкі процестері барысының булан бурым танымал болған жағдайлары мен меха-низмдері жөніндегі біліммен каруландырады, педагогика буларды пайдаланып, тәрбиенін мазмуны мен әдістерін жасайды.
Қазіргі кезде психология белгілі шенберде психологиялық қүбылыстарды зерттейтін біркатар дербес салалары бар, күрделі, тармақталған ғылым болып табылады. Солардың арасынан педагогиканын дамуы үшін ба­ла жас ерекшелігі психологиясы мен педагогикалык психологиянын үлкен манызы бар. Педагогиканын әлеуметтік, инженерлік жэне дифференциалды психологиямен байланыстары күшеие түсуде.
Жас ерекшелігі физиологиясына негізделетін жас ерекшелігі психоло­гиясы түрлі жастағы балалардын таным мұмкіндіктері, олардын белгілі бір тәрбиелік ыкпалдарды кабылдауы туралы хабардар болу ісінде педагогикаға көмектесіп, өсіп келе жаткан адамнын психикалык процестерініц дамуы мен өту зандылыктарын зерттейді.
Педагогикалык психология баланы жэне окыту барысында психикалык процестердің өту ерекшеліктерін, сондан-ак педагогикалык тиімді ықпал-дың жеке адамнын калыптасуына тигізетін психологиялык зандылыкта­рын зерттенді. Педагогикалык психология балалардын үйымдаскан түрде окыту мен тэрбие берудің ықпалымен даму ерекшеліктерін зерттей оты­рып, оқытудын мазмүнын белгілеудін жана тәсілін әзірлеу, окыту мен тәрбиенін неғұрлым тиімді әдістерін іздестіру үшін педагогикаға жол салып береді. Мәселен, психологтардын төменгі жастағы окушыларды оқыту мүмкіндіктерінін бетін ашу жөніндегі зерттеулері бастауыш білім беру жүйесін кайта куруды негіздеуде манызды роль аткарды.
Шын мәніне келгенде, осы заманғы педагогикалык психология педаго­гиканын да, психологиянын да күрамына кіреді жэне екі ғылымнын түйіскен жерінде пайда болған шекаралык арнаулы пэн ретінде қаралуда.
Әлеуметтік (қоғамдык) психология түрлі әлеуметтік топтарға енгізіл-ген жеке адамнын калыптасу ерекшеліктерін зерттейді жэне окушыларды коллектнвте тәрбиелеуді зерттеу мен оларға коллектив арқылы ыкпал жасаудың әдістері мен құралдарын әзірлеу үшін педагогиканы бағалы деректермен және фактілермен каруландырады.
Инженерлік психология — психологиялық ғылымныц біршама жас саласы — адам мен техниканыц өзара катынастарын зерттейді. Ол адамнын техникалык кұрылғыларымен жұмыс істеу тиімділігінін жағдайларын анықтайды, сондай-ак, техшікалық қүрылғылар адамның психофизиоло-гиялық мүмкіндіктеріне сай болуы үшін оларға қойылатын талаптарды белгілейдЦИнженерлік психология саласындағы зерттеулер нәтижелерінін ғылыми-техникалық революция заманында педагогиканык көптеген проб-лемаларын әзірлеу үшін үлкен мацызы бар. Педагогика, инженерлІк пси-хологиянын деректеріне сүйене отырып, оку процесінде техникалық кұрал-дарды пайдаланудың тиімді ғылыми негізделген методикасын әзірлеумен шұғылданады жэне оқушыны да, сондай-ақ мұғалімді де осы заманғы тех-никамен жүмыс істеуге психологиялық және практикалық жағынан даяр-лауға жәрдемдесуге тиіс.
Дифференциалды психология — осы заманғы психологиянын адамдардын жеке-дара психологиялык өзгешеліктерін зерттеумен шұғылданатын саласы, ол оқыту мен тәрбиені дараландыруда, әрбір окушыға жеке-дара катынас жасауды жүзеге асыруда педагогикаға көмектеседі.
Соңғы кезде педагогика кибернетикамен — динамикалык күрделі жү-йелерді басқару туралы ғылыммен байланыс жасай бастады. Кибернети­ка тұрғысынан алғанда, окыту жэне тәрбие процесін баскарылатын объек-тіден (окушыдан) баскаратын орталықка (мүғалімге немесе тәрбиешіге) тартылған кері байланыстыц негізінде баскарылатын динамикалык түйық жүйе деп тануға болады. Бұл жүйе жағдайында кері байланыс окушыныц оку материалын меңгеру барысы туралы информацияныц мүға-лімге жетуін жүзеге асырады, мұгалім (тәрбиеші) соған қарай алдағы жерде оку-тәрбие процесін қалай кұру, оған қандай түзетулер енгізу ке­рек екенін шешуі тиіс. Программалық окыту дегенді дамыту жалпы ки­бернетика идеяларын педагогикаға қолданудың іс жүзіндегі нәтижелерініц бірі болып табылады, ал онын негізіне окытатын айрыкша күралдар-ды — окушыныц таным қызметін анағұрлым тиімді баскаруды жүзеге асыруға көмектесетін программаланған окулыктар мен окытатын маши-наларды пайдалану алынған.
Сөйтіп, педагогика, өзі зерттейтін объектісі мен пәні бола отырып, бір- катар шектес ғылымдармсн тыгыз байланысқан. Адам дамуыныц жеке кырларын зерттейтін басқа пәндерге қарағанда, педагогика адамды тұтас зерттейді және түтас алғанда жеке адамның калыптасуыныц неғүрлым пәрменді жолдарын іздестіреді.
Философияның қойнауында туып, педагогика ұзақ даму жолынан өтті де қазіргі кезде теориялык және эмпирикалық бай материал жинақтаған ғылымға айналды, ал мұның өзі дифференциацияны, педагогика білімдерінің жекелеген салаларын бөлуді кажет етті.
Педагогика білімдерінің ерекше саласы ретінде педагогика тарихы қо-ғамдық құбылыс ретінде тәрбиенің дамуы жэне педагогика ілімдерінін дамуы мәселелерін зерттейді.Ол педагогикадағы идеализм мен материа­лизм күресін, прогресшіл педагогтардың реакцияшыл педагогикаға қарсы күресін көрсетеді, сондай-ақ педагогика теорияларының Іс жүзінде бейне-ленуін қарастырады. Педагогика тарихы советтік педагогика өткендегі педагогиканың прогресшіл идеяларының мұрагері екенін білумен бірге, ол неліктен маркстік педагогиканы дамытудыц сапалык жана кезеңі бо­лып табылатынын үғынуға да көмектеседі.
Біздін елімізде мақсатты коммунистік тэрбие беру барлык жастағы топтарға таралады. Осыған орай педагогиканы мектепке дейінгі (балдыр-ған шақтың педагогикасын да коса), мектеп және ересектер педагогикасы деп бөліп қарау қабылданған.
Мектепке дейінті педагогика мектепке дейінгі балалармен (туғанынан бастап 7 жасқа дейін) білім-тәрбие беру жүмысының заңдылықтарын зерттейді жэне мектепке дейінгі коғамдық мекемелер семьяның тәрбиелік ыкпалдарының біртүтастығын қамтамасыз етуге үмтыла отырып, бұл жұ-мыстыц мектепке дейінгі- мекемелердегі (яслийлерде, ясли-бақшаларда, балалар бақшасында) программасы мен әдістерін әзірлейді.
Мектеп педагогикасы балаларды бүқаралык орта мектепте окыту мен тәрбиелеудіц заңдылықтарын зерттейді.
Мектеп-интернаттарда, Суворов жэне Нахимов училищелерінде, сон­дай-ак кәсіптік-техникалық училищелер мен арнаулы орта оку орындарын-да окыту мен тэрбие берудің өзіндік ерекшеліктері бар.
Ересектер педагогикасының жоғары оку брны жағдайында жастарға коммунистік тәрбие берудің теориясы мен методикасын әзірлейтін саласы ретінде жоғары мектеп педагогикасы барған сайын тиянакты түрде қа-лыптаса түсуде.
Педагогика ғылымынын, кейбір салалары қазірдің өзінде айкын калып-тасып, айтарлықтай терең әзірленген (мысалы, мектепке дейінгі педагоги­ка, мектеп педагогикасы), басқалары (жоғары мектеп педагогикасы, әнді-рістік педагогика) калыптасу процесінде, кейбір салаларды бөлу енді ра­на басталып отыр.
Нақтылы ғылымдарды оқыту мен зерттеудіц зандылыктарын зерттеу­мен шүғылданатын жеке методикалар деп аталатындар да педагогиканын салаларына жатады. Қазіргі кезде мектепте оқылатын негізгі пәндерді окыту методикалары (физиканы, химияны, географияны, тарихты және т. б. оқыту методикалары), сондай-ақ балалар бакшасының білім-тәрбие беру жүмысыныц мазмүнын кұрайтын бөлімдерінін методикасы (дене тәр-биесі, адамгершілік тәрбиёсі, эстетикалык тэрбие методикасы жэне т. б.) тиянакты түрде қалыптасты. Жоғары оқу орныныи жекелеген курстарын окыту методикасы да (философияны, педагогиканы, психологияны жэне басқаларын окыту методикасы) калыптасып келеді.
Жалпы мектепте оқуға кедергі болатын көру, есту, сейлеу, сондай-ақ акыл жағынан елеулі кемшілігі бар балаларды оқытудың, тәрбиелеу мен ецбек кызметіне даярлаудың ерекшеліктерін зерттейтін педагогикалык ғылымдар ерекше топты құрайды. Педагогиканын бүл салалары арнаулы педагогика немесе дефектология деп аталатын топқа біріктірілген.
Дефектология, ез кезегінде, жекелеген дербес салаларға бөлінеді: са-ңырау жэне нашар ёститін балаларды оқытып, тәрбиелеу мәселелерімен сурдопедагогика, соқырлармен — тифлопедагогика, акыл жағынан мешеу-лермен — олигофренопедагогика, тілінде кемістік бар балалармен — лого­педия шұғылданады. Педагогика ғылымының арнаулы салалары біздіц елімізде мүлде жана психологиялык-педагогикалық материалистік негізде дамытылуда. Советтік дефектология дене бітімі жэне ақыл жағынан да-муының кемшіліктері бар балалардын танымдық мүмкіндіктеріне опти-мистік баға беруге сүйеніп, дұрыс оқытып, тәрбиелегенде бұл мүмкіндік-тер едәуір арттырылуы мүмкін деп есептейді.
Педагогика ғылымының калыптаскан, қалыптасу үстіндегі немесе жаңадан шыға бастаған бұл салаларынын бәрі педагогикалык ыкпалды жүзеге асырудын ерекше сфераларымен байланысты. Олардын бөлінуі пе­дагогикалык ғылымды дифференциялауға деген айкын тенденцияны көрсе-теді. Жаңа салалардың пайда болуы — негізгі ғылыми саланы бөлшектеу-діқ және жаңа тармактар құрылуынын салдары ғана емес: жана салалар негізгі ғылымнық шектес ғылымдармен түйіскен жерінде аралык салалар ретінде де пайда бола береді. Сөйтіп педагогикалык психология пайда болды. Ғылыми информациянын тасқыны арта түсіп отырған жағдайда, баска ғылымдар сняқты педагогика ғылымын мамандандыру және диф-ференциациялау әбден занды күбылыс. Бұл ғылыми енбек белісі формаларының бірі, ғылыми проблемаларды жоғары дәрежедс шешу күралдарынын. бірі болып табылады.
Сонымен катар ғылымдардын бөлшектслуіне байланысты кейбір ұнамсыз кубылыстарды женуге көмектесетін білімдердің интеграция процесі байкалады, ал муның өзі қарамақарсы тенденциялардың диалектикалық бірлігін бейнелейді: бір жағынан жаңа, «косымша» ғылымдар пайда болса, екінші жағынан, осы процестің барысында жекелеген ғылымдардың арасындағы шек жойылып, олар (немесе олардың белгілі бір бөлімдері) бірігіп жатады.
Өзінін негізінде түрлі құбылыстарға кейбір ортақ түрғыдан карайтын ғылымдар ерекше маңызға ие болуда. Мысалы, табиғаты барынша алуаи түрлі процестерді басқару принципін талдау мен математикалық формуласына көпшілік тұрғыдан карау жөніндегі идеясымен кибернетиканын жалпылаушы үлкен куші бар. Ол кибернетиканыц идеясымен жэне прннциптерімен қаруланған ғылыми пәндердің әркайсысының (мәселен, био­логия, медицина, техникалық ғылымдар, педагогика сияқтылардың) өзіндік ерекшеліктерін назардан тыс калдыра туруға көмектесіп, көнілді осы ғылымдар зерттейтін процестердің негізінде жаткан ортактыкка, оларды басқару мүмкіндігіне аударады.
Педагогика ғылымына белгілі дәрежеде интеграциялық куш тән: педа­гогика жеке методикалар зерттейтін оку пәндерінің өзіндік ерскшеліктерін және түрлі оку орындарында оку-тәрбие жумысын ұйымдастыру өзге-шеліктерін назардан тыс калдыра тұрып, оқушылардыц түрлі топтарын оқыту мен торбиелеудің ортак зандылыктарын айкындайды. Мысалы, сонғы жылдары педагогиканын жалпы негіздерін талдау жасауға, окыту теориясынын — дидактикамен тәрбиелеу теориясынын ортақ зандылыктарын табуға көп көңіл бөлінуде, булар оның дербес салаларына талдау жасағанда ескерілуі тиіс.
Педагогика — дамып отыратын ғылым. Оның алдында түрған көптеген міндеттерді шешу үшін арнаулы зерттеулерді одан әрі жүргізе беру керек.
Біздіқ елімізде педагогикалык зерттеулер жоспарлы
түрде және коммунистік тэрбие мен ха-
лыққа білім беру жүйесін дамытудың ғылыми болжамына негізделеді. Бұл зерттеулер калыптаскан оқу-тәрбие процесінің тиімділігін арттыруға байланысты агымдағы міндеттерді шешуге де, сондай-ақ халыққа білім берудін барлык буындарында окыту мен тәрбие жүйесін жетілдіру мен қайта кұрудың теориялық жолын сала отырып, болашаққа да бағытталған.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарына ғалымдар — педагогика және психоло­гия ғылымдарынын түрлі салаларынын өкілдері, сондай-ак мектеп муғалімдері, балалар бақшаларының тәрбиешілері және коммунистік тәрбие беру практикасымен тікелей байланысты басқа да қызметкерлер қатысуда.
Педагогикалық зерттеулерді жүргізу үшін арнаулы ғылыми адістер
колданылады.
Әдіс — жалпы мағынада алғанда — бүл белгілі түрде бір ізге салынған іс-әрекет болып табылатын мақсатқа жету.Ғылыми зерттеулерді жүр-гізу әдістерін оқыту мен тәрбиелеу әдістерінен айырған жөн.
Методологиялык принциптер дүниге көзқарастын философиялық негізгі кағидалары болып табылады, ғылыми зерттеулер сол позициядан жүргізіледі. Бірде-бір ғылым белгілі философиялык методологиялық негізсіз дами алмайды. Советтік педагогиканын методологиялық негізі маркстік-лениндік теория болып табылады.
шарттарының бірі, ғылыми проблемаларды жоғары дәрежедс шешу күралдарынын. бірі болып табылады.
Сонымен катар ғылымдардын бөлшектслуіне байланысты кейбір ұнам-сыз кубылыстарды женуге көмектесетін білімдердің интеграция процесі байкалады, ал муныц өзі қарама-қарсы тенденциялардыц диалсктикалык бірлігін бейнелейді: бір жағынан жаца, «косымша» ғылымдар пайда бол-са, екінші жағынан, осы процестің барысында жекелеген ғылымдардың арасындағы шек жойылып, олар (немесс олардың белгілі бір бөлімдері) бірігіп жатады.
Өзінін негізінде түрлі құбылыстарға кейбір ортақ түрғыдан карайтын ғылымдар ерекше маңызға ие болуда. Мысалы, табиғаты барынша алуаи түрлі процестерді басқару принципін талдау мен математикалық форму-ласына көпшілік тұрғыдан карау жөніндегі идеясымен кибернетиканын жалпылаушы үлкен куші бар. Ол кибернетиканыц ндеясымен жэне прнн-циптерімен қаруланған ғылыми пәндердіц әркайсысыныч (мәселен, био­логия, медицина, техникалық ғылымдар, педагогика сияқтылардың) өзін-дікерекшеліктерін назардан тыс калдыра туруға көмектесіп, көнілді осы ғылымдар зсрттейтін процестердіц негізінде жаткан ортактыкка, оларды басқару мүмкіндігіне аударады.
Педагогика ғылымына белгілі дэрежеде интеграциялык куш тан: педа­гогика жеке методикалар зсрттейтін оку пондерінің өзіндік ерскшелікте-рін жоне түрлі оку орындарында оку-тәрбие жумысын ұйымдастыру өзге-шеліктерін назардан тыс калдыра тұрып, оқушылардыц түрлі топтарын оқыту мен торбиелеудіц ортак зандылыктарын айкындайды. Мысалы, сон-ғы жылдары педагогиканын жалпы негіздерін талдау жасауға, окыту тсо-риясынын — дидактикамен тәрбиелеу теориясынын ортақ зандылыктарын табуға көп көціл бөлінуде, булар оныц дербес салаларына талдау жаса-ганда ескерілуі тиіс.
Педагогика — дамып отыратын гылым. Оныц алдында түрған көптеген міндеттерді шешу үшін арнаулы зерттеулерді одан әрі жүргізе беру ке-рек.
Ғылымн педагоги Біздіқ елімізде педагогикалык зерттеулер жоспарлы
калық зерттеулердін түрде жҮР.г'зіледі және коммунистік тэрбие мен ха-
әдістері лыкка білім беру жүйесін дамытудыц гылыми болжа-
мына негізделеді. Бұл зерттеулср калыптаскан оқу-тәрбие процесінің тиімділігін арттыруға байланысты агымдағы міндеттер-ді шешуге де, сондай-ак халыкка білім берудін барлык буындарында окыту мен тәрбие жүйесін жстілдіру мен кайта кұрудың теориялык жолын сала отырып, болашакка да бағытталган.
Ғылымн-зерттеу жұмыстарына ғалымдар — педагогика жэне психоло­гия гылымдарынын түрлі салаларынын өкілдері, сондай-ак мектеп муға-лімдері, балалар бакшаларының тәрбияшілері және коммунистік тәрбие бемпрактикасымен тікелей байланысты баска да қызметкерлер қатысуда.
Педагогикалык зерттеулерді жүргізу үшін арнаулы ғылыми адістер
колданыладьу г
Әдіс — жалпы мағынада алғанда — бүл белгілі түрде бір ізге салын-ған іс-әрекет болып табылатын мақсатқа жету/Ғылыми зерттеулерді жүр-пзу әдістерін оқыту мен тәрбиелеу әдістерінен айырған жен.
Методология лык принциптер дүнисге көзқарастын философиялық не-пзгі кағидалары болып табылады, ғылыми зерттеулер сол позициядан жүрпзіледі. Бірде-бір ғылым белгілі философиялык методологиялық не-пзсіз дами алмайды. Советтік педагогиканын методологнялық негізі маркстік-лениндік теория болып табылады. одан да бетер белгілі бір жаналыкты жаппай практикада қолдану жайын-да кандай да болсын ұсыныс беру үшін каралған әдістер жеткіліксіз, өйт-
кені олар зерттеліп отырған педагогикалык кұбылыстын жекелеген кырларының арасындағы сыртқы байланыстарды ғана көрсетеді.
Осы байланыстар мен тәуедділіктерді неғұрлым терең түсіну үшін
^педагогикалык, эксперимент — белгілі бір жүмыс әдісіне немесе тәсіліне арнайы тексеру ұйымдастырыладьуНактылы калыптаскан тэжірибені ка-зірдің өзінде барды тіркеп кана коятын әдістердіц көмегімен зерттеуге Ка­раганда, эксперимент қашан болса да жаңа тәжірибе жасауды кездейду онда ұсынылып және тексеріліп отырылған педагогикалык жаналык бел-сенді роль аткаруы тиіс.
Совет мектебінде педагогикалык экспериментті қолданудын негізгі шарты тексеріліп отырған жаңалық оқыту мен тәрбиенін тиімділігін арт-тыруға жәрдемін тигізе алады деп ойлау үшін негіз жеткілікті болғанда, оны оку-тәрбие процесінін қалыпты барысын бүзбай өткізу болып табы­лады. Мұндайда ол табиғи эксперимент деп аталады.
Эксперимент кандай да болсын бір жеке мәселені тексеру мақсатында немесе кажетті деректер алу үшін өткізілген кезде жекелеген окушыларға (кейде арнаулы аппаратураны колдана отырып) ерекше мұкият бакылау коюды камтамасыз ету қажет, сыналатын бір немесе бірнеше баланы әдейілеп окшаулап алып, оларды зерттеуші жасаған ерекше, арнаулы жағдайда орналастыруға болады. Мүндай ретте ол лабораториялык экспе­римент деп аталады.
Эксперименттін елеулі бөлігі әдейі жасалған программа бойынша жүр-гізілетін бакылау, сондай-ак белгілі деректерді жинау болып табылады, бұл үшін бақылау жүмыстары, анкеталар, әнгімелесу колданылады. Соң-ғы кезде бүл мақсатта магнитофонға жазып алу, киноға түсіру, фотоға түсіру, телевизиянын жасырын камерасымен бақылау сиякты техникалық кұралдар барған сайын жиірек қолданылып келеді.
Ғылыми түрғыдан алғанда жинаған деректерді талдау, теориялық жа-ғынан олардың мәнін түсІніп, жалпылап, қорытындылау өте манызды. Зерттеуші бүл кезеңде кездейсоқтық пен ішінараны, кажетті мен елеулі атаулыдан бвліп алуға үмтылып, жеке жағдайдыц негізгі көпшілігі ететін үдайылықты немесе тәртіпті табуға, олардын арасындағы ішкі байланыс-тардын бетін ашуға, кейбір зандылықты аныктауға тырысады.
Педагогикалык зерттеулерде әр түрлі математикалык эдістер де кол­данылады. Жиналған деректерді талдаудың бұл әдістерін колдану экспе-рименттердің нәтижелерін неғұрлым дәл бағалауға көмектеседі, олардан шығарылатын корытындылардың нанымдылығын арттырып, алдағы уа-кытта теориялық қорытындылар жасау үшін үлкен негіз береді.
Педагогикалык зерттеулерді аяқтағаннан кейінгі ең маныздысы оның нәтижелерін практикаға енгізу болып табылады.
Практикалық қызметкерлер мен ғалымдардың творчестволық ынты-мақтастығы, мұғалімдер мен тәрбиешілердің ғылыми-педагогикалық және методикалык, әдебиетке деген ынтасы, тәжірибелік және эксперименттік жүмысқа, әсіресе жаңа оқу-методикалық материалдарды жаппай тексер,-ген кезенде, қатысуға ұмтылуы педагогикалык зерттеулердін нәтижелері мен озык тәжірибені ойдағыдай енгізіп, таратудың кепілі болып табы­лады.
Педагогикалык зерттеулер жүргізудіқ негізгі әдістерін білу творче-стволыкпен жұмыс істейтін әрбір мұғалім мен тәрбиешіге езі ынта қоятын салада ғылыми ізденісті дербес жүргізуі үшін де, сондай-ак баскалардын тәжірибесш зерттеп, бағалауы үшін де кажет.

2-тарау
ДАМУ ЖӘНЕ ТЭРБИЕ




Адамнын дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу процесі болып табылады да, туа біткен және өсе келе бойға сіңген касиеттердің сандык және сапалық өзгерістерінік бәрін камтиды. Дене дамуы бойдын, салмактың өзгеруімен, бұлшык еттер күшінін артуымен, сезім органдарынын жетілуімен, қимылдардың үйле-сімділігімен жэне т. б. байланысты. Психикалық даму процесшде таным-дық, еріктік, эмоциялык процестерде, жеке адамнын психикалық сипат-тары мен белгілерінің қалыптасуында елеулі өзгерістер болады.
Баланы коғамнын өміріне қатыстыру процесінде жүзеге асырылатын онын әлеуметтік дамуы баланык мінез-кұлкының, төнірепндегілерге деген қатынасынын өзгеруінен, коллективтін істеріне катысудағы ерекшелікте-рінен және т. б. байкалады.
Даму барысында баланын биологиялық индивид ретшде адамға, жеке адам ретінде — адамзат коғамынын мүшесіне айналуы жүзеге асады.
Адамнын дамуы дегеніміз оның тегінде бар және туа біткен белгілер-дің жай ғана сандық өзгерісі емес. Даму — бұл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен организм мен психикада болып жататын сапалық өзгерістер.
Сыртқы әсерлер ішкі процестерге ықпал жасаған кезде кайшылықтар туады: мысалы, баланың жана кажетсінулері мен мүмкіндіктерінін арасында. Қайшылықтардың болуы адам дамуынын басты козғаушы күші болып табылады.
Бұл дамуда басты, жетекші күш ретінде не әрекет етедк баланын бойына табиғаттан дарыған, мұра болып қалған кабілет-касиеттер ме, әлде белгілі бір әлеуметтік ортанын әсерімен, оны қоршаған адамдардың ык­пал жасауымен байланысты нәрселер ме?
Бұл проблеманы шешуде осы негіздердіқ бірін жетекші және аикындаушы деп танитын үзілді-кесілді, және аталған факторларды біраз жағ-дайлар мен шарттарға байланысты түрліше бағалайтын аралық позицияларды білдіретін бірқатар көзкарастар орын алып келеді.
Мәселен, адамның дамуында биологиялық негіздіқ басымдығын жақ-таушылар адамнын белгілі бір тектін өкілі ретіндегі жалпы ерекшеліктері мен оны индивид ретінде сипаттайтын жеке-дара ерекшеліктері оның та-биғатымен алдын ала белгіленген деп пайымдайды. Олар даму процесін адамнық бойында туа біткен қаснеттердік пісіп-жетілуі ретінде алып ка-райды. Бұл тұрғыдан алғанда даму туа біткен, адам бойында ортанын әсер етуімен ғана байқалатын қасиеттердің тек сандык өзгерістерімен ра­на сипатталады. Ал тәрбие болса, осы байкау процесін не жеделдетуге, не оны.тежеуге ғана қабілетті. Осы тәрізді концепцияларда қоғамдык, әлеуметтік ортанын адам дамуындағы ролі жануарлар дамуындағы табиғи ортаның ролімен тенестіріледі. Мүндай позициялар осы заманғы буржуазиялык педагогика мен педагогикалық психологияның көптеген бағыттарына тән. Биологияландыру теориясы — тәрбиешіден баланын табиғи дамуына араласпауды талап ететін еркін тәрбие педагогикасының басты ғылыми негізі. Және де тәрбие ештекені өзгерте алмайтындықтан, ол баланын нышандары мен қабілеттеріне икемделуі тиіс. Бүдан: жоғары дэрежедегі білімді тек ақыл-ой қабілеті жоғары балаларға ғана берілу ке­рек деген қорытынды шығады. Ал осы қабілеттердің өздерін ақыл-ой дарындылығын аныктау жөніндегі тестер деп аталатын бакылау тапсырма- ларыныц арнаулы жүйесініц көмегімен өлшеп, сонан соң онын нэтижелеріне сәйкес «әлінс» қарай беру, білім беру максатында балаларды түрлі топтарға бөлу керек. Тестердін сынар жактылықпен тандап алынған тапсырмаларынын аркасында окушылардың таптық жіктелуі болып, олар­дын білім алудағы және өмірдегі жолдары алдын ала белгіленеді.
Бұл концепцияны практикада колданудың негізгі нэтижесі элитарлык. мектеп, яғни неғурлым кабілетті балаларға арналған мектептер жүйесін кұру болып табылады, ал тестер бойынша іріктеп алу негізінде мұндайлар кашан болса да пұрсатты топтар мен сословиелердін балалары болып шы-ға келеді.
Өзге бір сыңар езу көзкарастың өкілдері адамнын дамуында ен манызды және анықтаушы оның тұрмыс жағдайы, үйі мен коршаған әлеуметтік ортанын ерекшеліктері деп санайды. Мұның өзінде олардын кей-біреулері барлық балалардын туа біткен мүмкіндіктері тен — не болса соны жазуға болатын таза тақта (tabula rasa) болып табылады деп пайым-дайды. Ал адам өзін коршаған ортаға икемделуге тиіс және сол ортанын өнімі болғандыктан, түрлі жағдайларда өмір сүретін адамдардын арасында елеулі айырмашылыктар пайда болады. Түрлі жағдайларда өскен балалардын акыл-ой қабілсттері мен даму дәрежесіндегі айырмашылық та соңдықтан.
Буржуазиялық педагогика мен психологияда «әлеуметтік теңсіз», ба­лалар, «колайлы» және «колайсыз» орта деген терминдер тараған. Қолайсыз ортаның ыкпалы мұндай әлеуметтік тенсіз балалардын жасынан баяу дамуын, ал бұл олардын сапасыз, шолақ білім алатынын алдын ала айкындайды. Ф. Энгельс атап көрсеткендей, буржуазия «...надандыкты ке-дейліктің сөзсіз салдары ете отырып, жеке адамға карсы еселенген қыл-мыс жасайды».
Әлеуметтендіру концепцияларын жактаушылар интеллектуалды дамуы ынталандырылмаған колайсыз ортада өскен балаларға олардын интеллек­туалды күштерін дамытуды көздейтін білім беруді ұсыну бос әуре деп пайымдайды.
Сонымен бірге бұл теориялар тәрбие жағдайы бірдей және турмыс жағдайы шамалас болғанда адамдардын мінездері ғана мүлде өзгеше болып қалыптаспай, олардын әлеуметтік бағыттылығыныц түрліше болуы, ынтасы, мұддесі түрліше болып калыптасуы неліктен екеніне жауап бер-мейді.
Ғылым мен техниканын каулап дамуы маман кызметкерлер даярлауды талап етуіне байланысты буржуазия, бұқаралық мектепте білім беру дәрежесін көтеруге мәжбүр болып отырған қазіргі кезде орта мен тұкым қуалаушылық ыкпалынын аракатынасы және тәрбиеніц шегі мен мүмкіндіктерін айқындайтын мәселелер бурынғыдан да кауырт койылып отыр.
Буржуазиялык ағарту кайраткерлері ендігі жерде, эдетте, кандай да болсын бір факторды (яғни ортаны немесе тукым куалаушылыкты) толык жокка шығармай, онын біреуінің ыкпалы басым екені жөнінде ғана ай-тады. Аталған концепциялардын барлык нүскалары мен түрлеріне кара-мастан, олардын бәріне тән ортақтык — енбекшілердін балаларына карсы, шағын үлттарға карсы таптық және саяси бағыттылык, оларды нәсілшіл-дік теориялар мен таптық жэне нәсілшілдік кемсітушілік саясатын орныктыру ұшін пайдалану. Бұл психологиялык-педагогикалык концепииялар буржуазиялық коғамдағы таптык теңсіздікті ақтайды және үстем таптардын артықшылық жағдайға правосын онын ерекше туқым куалау-шылык касиеттерімен немесе коршаған ортанын ерекше жағдайларымен дэлелдемек болады.
Дамудын маркетік концепциясы биологиялық нышандар мен баланы коршаған ортанын ыкпалын карама-карсы коятын биологияландырудын (биогенетикалык) жэне әлеуметтендірудін (социогенетикалық) сынар езу көзкарастарын, әсіресе буржуазиялык ғалымдардын түсіндірмелерін жок­ка шығарады.
Әлеуметтік және биологиялык дегеніміз өзара әрекет етуші екі фактор. Адамнын дамуы мен онын жеке басынын қалыптасуы біртұтас процесс. Советтік психология мен педагогика тұқым куалаушылык пен ортанын ықпалын мойындай отырып, баланын дамуына қалай және кай бағытта мақсатты ықпал жасау керек, оған тәрбие беруді калай жүзеге асыру ке­рек екенін білу үшін бүл әсердін сипаты мен механизмін жан-жакты зерт-тейді.
Тукым қуалаушылықтык, орта мен тәрбиенін адамнын дамуына және онын жеке басын қалыптастыруға тигізетін әсері туралы маркстік-ленин-дік педагогиканын позицияларын қарайық.
Ұрпақтарда ата-аналарға биологиялык ұксастықтың
жанғғыртыулу туқым куалаушылық деп түсініледі.
Осы заманғы генетиканың табыстары адамнын тұқым қуалаушылық касиеттері мен ерекшеліктерін беру механизмін жана тұрғыдан аныктауға мүмкіндік беруде. Молекулярлы генетиканың деректері гендердің химиялық табиғаты туралы дәлелдейді, ал мүнын өзі организмніц қасиеттері туралы информацияны сақтайтын және мүра етіп беретін өзгеше генетикалык кодта шифрленеді деп тужырымдау-ға мүмкіндік береді.
Адамнын мінез-кұлқының тұқым куалаушылық программасы адамзат түқымын жалғастыра түсу, организмге онын өмір сүру жағдайларынын өзгеруіне икемделуге көмектесетін реттеу жүйесін камтамасыз ету мақсатын көздейді. Адам организмінің анатомиялык-физиологиялық күрылымы, оның жетілу сатылары, нерв жүйесі кұрылысынын ерекшеліктері, адамнын жеке-дара ерекшеліктері түкым куалаушылық касиеттерге жатады. Мура етілетін анатомиялык-физиологиялык ерекшеліктерге терінін, көздін, шаштыц түсі, сондай-ақ адамнын адамзат түқымынын өкілі ретіндегі ерекшеліктері, яғни жоғары кабілетті ми, сөйлеу, тік жүру, ойлау нышан-дары мен енбек ету қабілеті жатады.
Әр адам іс-әрекеттін басқаларынан гөрі белгілі 6jp (немесе бірнеше) түріне көбірек кабілетті екені мәлім. Бүған оның генетипі себепші болады. Адамнын табиғат берген белгілі күш-қуаты жөніндегі К. Маркстік кағида-сы мәлім. К. Маркс былай деп жазды: Адам тікелей табиғи мақүлық бо­лып табылады. Табиғи макұлық, соның өзінде тірі табиғи макулык ретінде... әрекетшіл табиғи макұлық болып табылады, оған табиғи күштер, тіршілік күштер берілген; бұл күштер онын бойына нышан мен қабілетті-лік түрінде, елігулер түрінде дарыған». К. Маркстік бұл сөздері тәрбиелегенде адамнын табиғи жаратылысын ескеріп, оныв бойына дарыған тіршілік күштерінің бағыттылығын, елігуінін, бейімділігі мен мүддесінін ерекшеліктерін айкындайтын нышандары мен қабілеттерінін бетін ашу қажет екенін көрсетеді.
Адамныц өз табиғатынан дарыған, нышан турінде, ал кейіннен қабілет түрінде ашылатын тіршілік күштері деп жекелеген салаларда ойдағыдай қызмет ету мүмкіндігін түсіну керек. Бұл мүмкіндіктерді іске асыру көбіне-се тұрмыс және тәрбие жағдайына байланысты болады. К. Маркс пен Ф. Энгельс былай деп атап көрсетті: «Рафаэль тәрізді индивид оз талан-тын дамыта ала ма,— бұл тұтасынан сүранысқа байланысты, ал ол, вз кезегінде, енбек бөлінісіне жэне адамдарды ағартудан туған жағдайларға байланысты»'.
Жекелеген семьяларда қабілеттің тұкым кууы, бірқатар ұрпақтарда дарынды адамдардың шығуы көбінесе белгілі нышандардың тұкым куа-лап берілуінен ғана емес, сонымен бірге балаларды іс-әрекеттін сол түріне деген мүдделілік ахуалында тәрбиелеуден жэне оларды қызметтің осы түріне едәуір ерте араластырудан да деп түсініледі.
Нышандар іс-әрекеттін барынша жалпы кец салаларына қатысты, олар әрдайым нақтылы тарихи жағдаймен шектелген, өндірістің, өнердін әр түрлерінің болуына байланысты және олардын даму дәрежесімен айқын-далатын еңбектің немесе творчествонын кандай да болмасын белгілі бір түріне бағдарланбаған. Мәселен, бала сөйлеуге деген жалпы нышандар-мен ғана туады, бірақ оныц қай тілде сөйлейтіндігі онын кандай ұлттык ортада өсетініне байланысты болады.
Нышандар кызметтін белгілі түрін адамнын ойдағыдай орындау шарт-тарынын бірі болып табылады. Алайда кандай кызметте болмасын табысты болу еңбек сүйгіштікке, тәжірибе жинақтауға байланысты.
Совет педагогикасы нышандар мен кабілеттіктердін биологиялық тең еместігін мойындай отырып, басты назарды айырмашылыктардың бетін ашуға және оқытуды соларға икемдеуге емес, әркімнін бойында түрліше нышандар мен қабілеттіліктерді дамыту үшін кажетті жағдайлар жасауға аударады. Оқыту мен тәрбие берудін советтік жүйесі әрбір адамды жан-жакты дамыту үшін жағдайлардың теңдігін іс жүзінде камтамасыз етуде.
Буржуазиялык педагогика мен психологияда барлык адамдар табиғатынан мейірімді немесе мейірімсіз, альтруист немесе адам баласына кас болып туады; жеке адамдарға агрессияға немесе қылмыс жасауға бейім-ділік тән деген жэне т. с. пайымдаулар тараған. Бүл пайымдаулардын таптык жэне саяси астары тек социализм тұсында болатын жана, колайлы әлеуметтік жағдайларда жетілген адамды калыптастыру мүмкіндігіне сенбеу, жана адамды — коммунистік қоғам қүрылысшысын калыптастыру міндеттеріне кір кслтіруге тырысу болып табылады.
Советтік педагогика мен психология жеке адамнын барлык психикалык қасиеттері мен сипаттары адамнын тіршілік әрекеті процесінде, оныц басқа адамдармен қарым-қатынас, коршаған ортамен өзара іс-әрекет жа-сауында дамып калыптасады деп пайымдайды. Тәрбие үлкен роль атқара-ды. Адамның бойына мінез-күлыктың әлеуметтік те, ассоциалдық та — ешкандай программасы туа бітпейді. Эр адам үшін әлеуметтік даму про-цесі іс жүзінде нольден басталады. Ол кайталанбайтын жеке-дара жағдайда өтеді және сыртқы жағдайдағы эсер өзгешеліктерімен байла­нысты.
Физиологйялык түрғыдан алғанда адамнын дамуы өте күрделі процесс. Жас жағынан кемелденудіц түрлі кезендерінде онын органдары түрліше дамиды. Мүнын өзінде адамның өсуі мен есеюінің жеке кезендерінде бү-лардыц бір калыпты дамымайтыны байкалады. Бүл, өз кезегінде, жасы әр түрлі топтардағы балалардын психикалық дамуының кейбір ортак ерек-шеліктерінен көршеді. Мысалы, жас өспірімдердің анатомиялык-физиоло-гиялык дамуынын толып жатқан ерекшеліктері бүл жас туралы қиын жас деп айтуға непз беретш олардыц мінез-кұлкынын кейбір ерекше белгілері-нен байқалады. Алайда жеке адамнын әлеуметтік кырлары, яғни адамнын коғамдағы мшез-қулкының жэне оныц адамдармен қарым-қатынасынын ерекшеліктерш сипаттайтын касиеттер тек қана нактылы әлеуметтік жаг-дайларда калыптасады жэне адамнын биологиялык касиеттері оны алдын ала айқындай алмайды.
Адам биологиялык түр ретінде өзініц біршама үзак дамуынын бары-сында тым шамалы өзгерді, өйткені ол жөнінде жануарлар дүниесінін бел-гілі бір түрінін табиғи қүрып кетуінен немесе тірі қалуынан байкалатын табиғи сүрыпталу зацы жүрмейді; онын үстіне адамнын өзі табиғи орта-ны, өзі өмір сүретін ортаны белсенді түрде қайта күрушы болып табы­лады.
«Жеке адам» деген ұғымда адамнын коғамдық мәні айкара ашылады. «...Адамның мәні,— деп жазды К. Маркс,— жеке индивидке тэн абстракт емес.Шындығында ол — барлык когамдык катынастардын жиынтығы». Сондықтан ортанын адамнын дамуыиа тигізетін әсерін Караган­да, біз жеке адамнын қалыптасуы туралы сөз етеміз. Ал «жеке адам» де­ген ұғымға келсек, ол әлеуметтік ортамен барынша алуан түрлі өзара әре-кеттердіц әсерімен адам бойында калыптасатын касиеттерді камтиды.
Маркстік-лениндік педагогика ортанын адам дамуына жасайтын ықпалын карастыра отырып, коғамнын және жеке адам калыптасуындағы, әсіресе таза адамдық нышандар дамуындағы коғамнын және адамдармен араластыктын ролін атап көрсетеді, бүлардың нсгізінде сөйлеу, ойлау, жүре білу қалыптасады. Мәселен, нәресте шағынан жануарлардын ортасына тап болған балалардын бойында бұл нышандар дамымады және олардын даму кабілетінің тежелгендігі соншалыкты, адамдар қоғамына кайта тап болған мүндай балалар адамдар мен араласу формаларын үлкен қиындықпен үйренді немесе тіпті ақыр аяғына дейін адамнын өмір салтына үйренісе алмады.
Ортаның әсері туралы сөз болғанда, ең алдымен әлеуметтік, яғни нақ сол қоғамдық-саяси формацияға тән коғамдык катынастардын жиынтығымен айқындалатын орта айтылады. Әлеуметтік орта деген ұғымға когамнын материалдык түрмыс жағдайы, онын экономйкасы, коғамдык және мемлекеттік кұрылысы, өндірістік катынастар жүйесі және адамдардын солар белгілейтін өмір салты енеді.
Советтік өмір салтын сипаттай келіп, КПСС Орталык Комитетініц Бас секретары Л. И. Брежнев жолдас партиямыздын XXV съезінде былаи де­ген болатын: «Шынайы коллектившілдік пен жолдастык жағдайы, еліміздегі барлық ұлттар мен халыктардың күннен-күнге нығайып келе жатқан топтаскандығы, достығы, бізді кайратты әрі табанды етіп отырған адам-гершілік салауаттык,— біздіц түрмыс салтымыздын жаркын қырлары осындай, біздің өмір шындығымыздыц тәні мен канына сіцгсн социализм-ніц үлы женістері осындай».
Адамнын жеке басын калыптастыруға әсерін тигізетін негізгі әлеуметтік институттардың катарына мыналар жатады: халыкка білім беру жүйе-сінін барлық буындарын қамтитын оку-тәрбие мекемелері, мектептен тыс, мәдени-ағарту мекемелері, коғамдык үйымдар, информация таратудың бұ-қаралык кұралдары мен қоғамнын негізгі үясы ретіндегі семья.
Адам элеуметтік ортанын жемісі болып табылады. Ол элеуметтік жағ-дайлардыц өзгеруіне байланысты біркатар езгерістерге душар болады. Адамнын жеке басы оныц өмірінін әлеуметтік жағдайларының ерекшелік-терін де, оныц кай тапка жататынын да, онын табынын коғамдық күры-лымындагы жағдайын да бейнелейді. Әлеуметтік жағдайлар түбегейлі өзгергенде, адамнын бүкіл рухани бейнесі де өзгереді.
Социализм жағдайында адамнын. руханн дүниесініц калыптасуы мүнын айкын мысалы. Біздін елімізде орнатылған кемелденген социалистік коғам совет адамының жеке басының дамуы мен қалыптасуына орасан зор игілікті ыкпалын тигізіп отырған әлеуметтік жана орта болып табыла­ды. Октябрь революциясынан кейін социализм кұрылысынын барысында халыктың өмірінде болған өзгерістердіц елеулі екендігі соншалык, ол осы жағдайда жаңа тұрпатты жеке адамнын — совет адамыныц жеке басынын немесе социалистік тұрпатты жеке адамнын қалыптасуы туралы айтуға негіз береді.
Совет адамы — совет халкының өкілі. Совет халкы — бұл біздіц көи
ұлтты мемлекетімізде әлеуметтік жаца жағдайда калыптаскан адамдар-
дың тарихи жана қауымдастығы.
Адамды әлеуметтендіру процесі, яғни оныц қоғамға енуі, әлеуметтік катынастар орнатуы семьядан басталады.
Адамнын жеке басының даму және қалыптасу процесіндегі семьянын ролі ерекше үлкен. Семья тұрмыстың белгілі жағдайларын жасайды, мәдени орта кұрады, эмоциялық сферанын дамуына, алғашкы әлеуметтік және адамгершілік түсініктердің калыптасуына, адам мінезінін орнығуына әсерін тигізеді. Баланың семьядағы жағдайы көбінесе баска балалар­дын болу не болмауына байланысты. Семья мүшелері мен баланың жастайынан жанында жүрген ересек адамдар оныц өмірін қорғауға, денсау-лығын нығайтуға, қоршаған болмыспен араласуына, оны үнамсыз ыкпалдардан сақтауға камкорлық жасайды.
Бала мектепке барысымен оның әлеуметтік байланыстары анағұрлым күшейе түседі. Бала мектепте кластағы, пионер жэне комсомол ұйымда-рындағы жолдастарының коллективтерімен, мүғалім мен тәрбиеші коллек-тивтерімен араласады. Осы жылдары онын мектептен тыс және басқа да коғамдық ұйымдардағы балалармен, бұрын таныс емес адамдармен (ла-герьлерде, коғамдык орындарда және т. с.) араласуы кеңейеді. Бүл кезеңде жеке адамнын рухани мүддесі мен кажеті белсенді түрде калыптасады жэәне тек мектептін ғана емес, сонымен бірге мәдени ортанын — театрлардың, музейлердің, кинотеатрлардын, кітапханалардың ыкпалы ерекше көз-ге түседі. Бүл кезде балалардын әлеуметтік тәжірибесі едәуір кенейеді. Ба­ла ата-анасымен немесе мектептес жолдастарымен бірге еліміздін тұс-тұ-сында болады, бұл саяхаттар болса жаркын, естен кетпес және соның өзінде саналы түрде аңғарған және ой елегінен өткен әсер қалдырады.
Әрине, бала мектепке барғаннан кейін де семьянын әсері елеулі болып кала береді. Негізі мектепте қаланатын окушылардың көзқарасы мен дүние танымын қалыптастыруда семьядағы жалпы адамгершілік қарым-катынас, ата-ананың идеялық сенімділігі мен қоғамдық белсенділігі, олар­дын өз еңбегіне деген мүдделілігі, көзқарасы көмектеседі. Жеке жағдайларда, адамгершілік салауаттылык жок семьядан тарайтын әсер балаларға мектепте үйрететінмен қайшы келуі мүмкін, Міне, мүндайда мсктептіц жетекшілік ролі, семьяға, окушыныц өз санасына ықпал жасау-дыц түрлі күралдарын пайдалану, оған өмірлік позициясын айқындауына көмектесу өте мацызды.
Адамнын жеке басынын калыптасу процесі бүкіл өмір бойына созылады, бірақ дербес еңбек ете бастаған кезде оның мінезінің негізгі сипаттары қалыптасып болады. Ал кейіннен, еңбек коллективінде бірнеше жыл істеп, өзінін жеке семьясын кұрған соң, оның әлеуметтік әлпеті өзгереді; ,ол енді өз балаларының тәрбиешісі, өндірісте жас кадрлардың ұстазы іретінде іс-эрекет жасай бастайды: жинақталған және ой елегінен өткізіл-ген өмір тәжірибесі жас үрпаққа беріле басталады.
Адам жеке адам ретінде табиғаттан дарыган, тәрбие мен әлеуметтік қалыптасу жағдайларына байланысты белгілі бір түрде дамыған нышандардың және айналадағы болмыспен өзара әрекет жасаудык әсерінен алынған, бүкіл өмір бойына қалыптасатын сипаттар мен қасиеттердін қо- рытпасы болып табылатыны айдан анык. Осыныц нәтижесінде эр адамнын жеке басынан оған белгілі бір коғамның өкілі (СССР-дің азаматы), онык әлеуметтік тобына тән (мысалы, совет мұғалімі, совет студенті), әлеуметтік типтелген және психологиялық дараланған, яғни инднвидиум ретінде оған тән, барлық сыртқы әсерлерді дербес түсінудің нәтижесі болған және оның дара мінез-құлқынан байкалатын сипаттарды айыруға болады.
Тәрбие мақсатты процесс ретінде адамның мінез-құлқының сол коғамда қабылданған нормалар және оның жеке мен ережелерге сәйкес болуын камтамасыз етуге және басын қалыптасты сонымен бірге, жеке адамнын дара сипаттары мен қа-рудағы ролі сиеттерін калыптастыруға жәрдемдесуі тиіс. Тәрбие адамныц дамуына жэне онын жеке басын калыптас-тыруға үлкен әсерін тигізеді. Алайда ол тигізетін ыкпал күші толып жат­кан жағдайларға және алдымен ортадан таралған эсердің сипатына, сон­дай-ак тұқым қуалаушылыкка байланысты болады.
Маркстік-лениндік педагогика адам нышандары мен кабілеттерін жан-жакты дамыту үшін бүкіл коғам барынша жаксы жағдайлар тудыруға камқорлық жасайтын жэне мүнын өзі мемлекет жүзеге асырып отырған тәрбиенін негізгі мақсаты болып табылатын қолайлы әлеуметтік ортанын жағдайларында ғана тэрбие жеке адамды дамыту мен қалыптастыруда айкындаушы роль атқара алады деген кағиданы басшылыққа алып отыра­ды. Біздің социалистік коғамымыздыц жағдайында мемлекет жэне оныц мекемелері жүргізіп отырған тәрбиелік ықпалы өмірдің бүкіл укладымен, шаруашылык, мәдени және саяси өмірдің барлык сфераларында социа­лизм принциптерін жүзеге асырумен нығайтылатындыктан да тәрбиенің ролі күшейіп, мемлекет пен әрбір совет адамыныц мүддесі барған сайын үйлесе түседі. Ал мұнын өзі олардыц коғам койып отырған талаптарды қабылдап, игеруін жецілдетеді.
Алайда әлеуметтік колайлы орта онды әсерін өздігіиен тигізе коймайды. КПСС XXIV съезінде атап керсетілгеніндей, «совет адамдарыныц мо-ральдык-саяси касиеттерін еміріміздің бүкіл социалистік уклады, коғамдағы істердің бүкіл барысы, ал ен алдымен партияның, онык барлык ұйымдарынын мақсатты, табанды идеялық-тәрбие жүмысы калыптастыра-ды. Ал мұнын өзі адамды тәрбиелеуде коғам күратын тәрбие мекемелері-ніц бәрі мацызды роль атқарады деген сөз. Бұл кызметті — окушылармен оқу жэне тәрбие жұмысын — жалпы білім беретін мектепте мұғалім жү-зеге асырады.
В. И. Ленин 1918 жылғы июньде интернационалшыл мүғалімдердін Бүкілроссиялық I съезінде сөйлеген сөзіиде былай деген болатын: «Мү-ғалімдер армиясы өзініц алдына аса зор ағартушылық міндеттерін қоюға тиіс және бэрінен бүрын социалистік халык ағарту ісінің басты армиясына айналуға тиіс. Тұрмысты білімді капиталға бағынудан, буржуазияныц бү-ғауынан азат ету керек. Өздеріңді тар ерісті мұғалімдік кызметтің шен-берімен тежеуге болмайды. Мүғалімдер еңбекшілердің күресіп_ жаткан күллі бүкарасымен косылып кетуге тиіс. Жана педагогиканын міндеті — мүғалімдердіц кызметін қоғамды социалистік жолмен ұйымдастыру мін-детімен байланыстыру».
Коммунистік партия мен Совет үкіметі мұғалімніц кызметін жоғары бағалайды, оған үнемі камкорлык жасайды. Л. И. Брежнев «Учительская газета» редакциясыныц коллективіне, авторлары мен окушыларына жол-дауында былай деп жазды: «Халык мүғалімі — совет коғамының макта-нышы. Ол ағарту ісіне қалтқысыз кызмет етуімен, өзініц жомарт жүрегімен, ізгі рухани касиеттерімен, балаларға деген сүйіспеншілігімен барша-
ныц қүрметіне бөленеді. Партия мұғалімнщ идеялык оерік
сенімін, қажырлы еңбегін, онын жана адамды калыптастыруға қосып
отырған ұлы үлесін жоғары бағалайды».
КПСС Орталык Комитеті мен СССР Министрлер Советник «Жалпы білім беретін мектептерде окушыларды окытуды, тәрбиелеуді жэне олар­ды еңбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы» каулысында (1977 жылғы декабрь) халык мұғалімінін ролі арта түсш отырғаны атап кер-сетіліп, онык игілікті енбегіне жоғары баға берілген. Сонымен бірге мүға-лімнін идеялық-саяси дәрежесі мен педагогикалык шеберлігш арттыруға, онын жұмыс жағдайларын жаксартуға бағытталған шаралар белиленді.
«СССР халык мұғалімі» құрметті атағы белгіленді, ол мектеп мұғалімдеріне және кәсіптік-техникалық оку орындарынын окытушылары-на, ағарту органдарының оку-тәрбие, методикалык жэне баска мекемеле-рініц кызметкерлеріне балалар мен жастарды окытудағы және оларға коммунисте тэрбие берудегі ерекше енбегі, халыкка білім беру саласындағы аса көрнекті кызметі үшін беріледі.
Адамның дамуында жэне онын жеке басын қалыптастыруда _ тәрбис меп микроортаньң — семья мен маңындағылардың тигізетін әсерінін өзара әрекет жасауы ерекше роль атқарады. Бүл әсерлерді зерттеу және есепке алу әрбір баланын мінез-кұлык ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді. Үйдегі қолайсыз жағдай баланыц дамуына, үлгірімі мен мінез-күлқына әсерін тигізетіні байқалатын болса, тәрбиеші семья тәрбиесіне араласуы мүмкін және тиіс; ата-аналарға ықпал жасауы, олар жүмыс істейтін орындардағы коғамдық үйымдарға баруы және т. с. с. Сонымен бірге ол бала­нын тілін табу жөніндегі жеке-дара жұмысты күшейтіп, сабақ окуы үшін кажетті көмек ұйымдастырады және т. б.
Сондай-ақ тәрбиеші баланың мектептен тыс жердегі жакын араласатын адамдарын білуге тиіс, өйткені кейде бүлар балалар мен жеткіншектерге үнамсыз әсерін тигізуі мүмкін. Қазіргі кезде бала мен жеткіншектердің мәдени демалысын ұйымдастыру, оларды спортқа, түрлі үйірмелерге, техникалық творчествомен шүғылдануға кенінен тарту мақсатында мектеп пен жұртшылык тарапынан окушылардың тұрғылыкты жерлерінде бірлескен үлкен жұмыс жүргізіліп келеді.
Мектеп барған сайын микроаудандағы тәрбие жұмысының және ата-аналар мен жүртшылык арасында педагогикалык білімді насихаттаудын орталығына айналып келеді. Педагогикалык білімдерді насихаттауда жә­не ата-аналарды педагогикалык жағынан ағартуда мектеп жасына дейінгі мекемелер де үлкен роль аткаратынын атап керсеткен жөн.
Сөйтіп, тэрбие орта тарататын әсерлердін барлық түрлерімен өзара тығыз әрекеттес болып, сонын өзінде социалистік қоғамдағы әлеуметтік колайлы жағдайларды пайдалануда да, сондай-ақ жеке реттерде семья немесе мектептен тыс жердегі жакын араласатын адамдар тарапынан болатын қолайсыз ыкпалдын әсерін әлсіретуде де жетекші роль атқа-рады.
Тэрбие — екі жакты процесс. Ол тәрбиеленуші тәрбиеші қоятын талаптарды түсініп, кабылдағанда, оларды орындауға күлшына үмтылғанда ғана тиімді болады. Мұндай катынасты кальштастырудың негізінде баланыц өзіне қойылып отырған талаптардың орынды, олардыц әділ, дәлелді екенін түсінуі жатыр.
Оқушы өзін-өзі тәрбиелеуді шындап ойланғанда, езін жетілдіру прог-раммасын жасағанда, өз еркін жүмылдырғанда жеке адамның тәрбие процесіне барынша белсене қатысатыяы байқалады. Осы программаны орындау үшін арнаулы күш-жігерін жұмсай отырып, ол өзінің жеке ба­сын белсенді түрде қалыптастырады. Әрине, өзін-өзі тәрбиелеуге және өзін-өзі жетілдіруге деген мүдделілік адамгершілік дамуының белгілі дәрежесіне жеткеннен кейін, езіндік сана-сезім оянған кезде ғана пайда болады. Өз мінез-кұлқыңды, өз мінезіңнін ерекшеліктері мен қасиеттерің-ді баска адамдардың мінез-қүлқымен және мінезінің сипаттарымен са-лыстыра білуді дамыту өте мацызды. Адамның өзі еліктейтін, соған лайық болғысы келетін мұраты болуынын маңызы да аз емес. Адамнын ез алдына өмірдегі қоғамдық мәні бар жеке максаттар коюының, олардың орындалуына талпынуыныц, бұл үшін өз бойында қажетті касиеттерді дамытуьшың да мәні бар. Осы тәрізді кемелдену мен өзіндік сана-сезім дәрежесі әдетте. жас өспірімдік шақпен байланыстырылады, алайда олар жеткіншектерде де байкалуы мүмкін.
Тәрбиенің нәтижелерін сипаттайтын ең басты нәрсе — бұл адамныц жалпы дамуын камтамасыз ету, оныц жеке басыиың бағытын калыптас­тыру, онын бойында рухани кажеттер мен мүдделерді дамыту. Социа­листа коғамда тэрбие әлеуметтік қолайлы ортаның ықпалын күшейте түсуге жэне адамнын жеке басын қалыптастыруды мақсатты, коммунис­та күрылыстың міндеттеріне бағынышты етуге тиіс.
Тәрбие жүмысы әрдайым белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа бағдарланады. Жас мүмкіндіктері мен ерекшеліктеріне сәйкес тәрбиелік міндеттер қойылып, пе­дагогикалык ықпал жасау кұралдары мен әдістері тандап алынады.
Түрлі оку-тәрбие мекемелерінде әрбір жас мөлшеріндегі жекелеген топтармен сара жұмыс жүргізіледі.
Адамның өмірінде мектеп жасына дейінгі, мектеп жасы кезеңдері және әлеуметтік кемелденген, есейген кезең деп бөліп карау кабылданған. Бұл кезендердің әркайсысының ішінде адам дамуының белгілі өзгешелігімен сипатталатын жас шамасының анағұрлым кыска белестері болады.
Мәселен, мектепке дейінгі жастағы балалар мына. кезендерге: сәбилік шакка — екі жасқа дейін, нағыз мектепке дейінгі шаққа — екіден жеті жаска дейін болып бөлінеді. Мектеп жасындағы балалар оқыту мен тәр-биелеудіц негізгі кезеңдеріне сәйкес кішкентай шәкірттік шақтағы бала­лар 7—9 жастағылар (I—III кластар), естияр жэне есейген шақтағы жет-кіншектер — 10—12 жастағылар (IV—VI кластар), ересек (ер жеткен) шақтағы жеткіншектер —-13—15 жастағылар (VII—VIII кластар) жэне жас өспірімдер — 16—17 жастағылар (IX—X кластар) болып бөлінеді.
Алайда аталған шектердіц шартты екенін ескерген жөн. Бүл шектерге белгілі әсерін тигізетін жаңа кұбылыстарды: тұтас алғанда себептері әлі анықталмаған, балалардын соңғы кезде байкалып жүрген дене жағынан анағүрлым ерте толысуы мен акыл-ой дамуы — акселерацияны; жас өспірімдердің әлеуметтік анағүрлым кешігіп кемелденуін, адамның дене толысуы мен азаматтык, кемелденуі арасындағы, жыныстық жетілуі мен экономикалық дербестікке жетуінің арасындағы алшақтыктын үлғая түсуін ескеру керек. Дамудың жеке кезендерінің жас шамасынын шегін айкындау сабақтың басталуы мерзімдерін, оку ауыртпалығының көлемін, окушылардың күн режимін, окыту мен тәрбие күралдарын, әдістерін таңдап алу үшін, медициналық және заң практикасымен, спорттағы норма-тивтермен және төрелік етушілікпен жэне т. с. байланысты кептеген мәсе-лерді шешу үшін үлкен маңызы бар.
Мектепке дейінгі шақ — бүл балалардын өміріндегі елеулі кезең, өйткеш олар туғаннан мектепке барғанға дейін дамудыц үлкен жолынан етеді. Бұл дене шапшаң өсіп, организм жалпы нығаятын, ми мен организмнің барлық негізгі функцияларынын' дамитын кезеңі. Бұл кезенде жас шамасының ерекшеліктері ғана емес, сонымен бірге дара типологиялык сипаттар да барынша көзге түсерліктей байкалады.
Типологиялык сипаттар ең алдымен баланын бойында белгілі бір типті нерв жүйесінін болуымен байланысты. И. П. Павловтын іліміне сәйкес, мүндай негізгі төрт типтін: сангвиниктік (күшті, байсалды, ширақ); холериктік (күшті, қызбалау, ширак); флегматиктік (күщті, байсалды, ен-жар) және меланхолнктік (жігерсіз) болуы мүмкін. Нерв жүйесінін саласындагы, қоршаған болмыспен өзара әрекеттесу кезіндегі психикалык әсерлердін дара психологиялық өзгешеліктерінін табиғи негізін күрайды. Алайда іс жүзінде нерв жүйесінін бұл типтері таза күйінде сирек кездеседі. Баланы көбінесе негізгі типтердін біріне басымырақ бой ұратын (жақындайтын) аралык типке жаткызуға болады.
Арнайы зерттеулер мен практикадан танып білу арқылы максатты тәрбиенін, тұрмыс жағдайлары мен шарттарынын әсері аркасында жоғары нерв жүйесі кызмстінің типін белгілі шенберде өзгертуге болатындығы дәлелденді, соның нәтижесінде бүлардын білінуінін өздеріне тән ерекшеліктері көмескіленуі мүмкін. Баланын жоғары нерв жүйесі кызметінін типіне байланысты мінез-күлкы мен темпераментінін ерекшеліктері ен кішкентай кезінде бәрінен де айкын, «таза» күйінде көрінеді. Бүл ерекшеліктер режимнін ықпалына деген ен карапайым әсерлер аркылы да (үйкыдан кейін ояу жату), сондай-ақ айналасындағы ересек адамдармен және өз курбыларымси барған сайын күрделене түсетін байланыстары мен өзара орекеттестігінсн де (ата-аналары мен өзге ересек адамдардын талаптарын орындау, ойнағанда баска балалармен жасайтын катынаста-ры және т. т.) білінеді.
Мектепке дейінгі шакта кажетсіну дамын, сол негізде әр түрлі мүдделер калыптасады. Осы кезенніц ішінде кажетсіну сдәуір даму жолынан өмір сүруді жалғастыру үшін қанағаттандырылуы кажет органикалык кажетсінулерден әлеуметтік кажеттіліктерте (кызметтегі, карым-катынастағы) дейін өтеді, бүлардыц негізіне баланы коршаған болмысты бағдар-лай білуге, оны зерттеуге деген талап алынады. Бұл кездегі аса манызды мүдде — балалардын білуге күмарлығын дамытуды камтамасыз ететін таным мүддесі.
Бала өзінін іс-әрекетінде әрекет жасау процесіне деген мүддеден өз іс-әрекеттерінін нәтижесіне деген мүдделілікке дейінгі жолдан өтеді, іс-әрекеттерде белгілі максатка талпынушылык пайда болады: бала бірте-бірте өз алдына мақсат қойып, оған жетуді камтамасыз ететін әдістерді тандай бастайды.
Баска адамдармен араласу жэне олармен байланыс орнату саласында нені істеуге болатынын, нені істеуге болмайтынын (мысалы, анасымен және балалар бакшасында тәрбиешімен араласқанда) түсіну негізінде бүл катынастарды саралап күруға деген кабілеті барған сайын айкыны-рак біліне бастайды.
Мектепке дейінгі балалық шакта іс-әрекеттің белгілі түрлеріне (сурет салуға, ән айтуға және баскалары) бейімділік, балалардын арасында болуға немесе жеке әрекет жасауға талаптану, койылатын талаптарға бағына білуі немесе олармен санасқысы келмеуі және т. б. жеке-дара ерёкшеліктер біліне бастайды.
Мектепке дейінгі балалық шактын соңында баланын бойында онын мектепке баруға әзірлігін айкындайтын біршама әлеуметтік тәжірибе мен білім жинакталады.
Ғалымдардын зерттеулері мен мектепке дейін әр түрлі жағдайларда тәрбиеленген балаларға жасалған байкау, мектеп жасына дейін дурысжүргізілген тэрбие баланы бүдан былайғы бүкіл дене және рухани дамуы үшін шешуші манызы бар екенін көрсететінін атап айтқан жөн.
Кішкентай шәкрттік шак — бұл да баланын өмірі мен дамуындағы елеулі кезең. Бастауыш мектеп окушысы мектеп табалдырығын енді ғана аттап, бірінші класка келген окушыдан мектеп өмірінін режимі мен рит-мін жаксы игерген, едәуір білімге ие болған, мектептін коғамдық өміріне белсене катыскан, пионер үйымынык істеріне араласкан окушыға дейінгі күрделі жолдан өтеді. Бүл кезде акыл-ой күші тез дамып, дене, адамгершілік және эстетикалык даму одан әрі жалғаса түседі.
Баланын мектепте алғаш оки бастаған кезде білім-тәрбие даярлығында болған айырмашылық жүйелі түрдегі оқыту мен тәрбиенін әсерінен бірте-бірте азая бастайды. Балалардын мектепте үйренетіні, мүраліммен жэне баска оқушылармен араласу процесінде олардын бойында калыптасып, кішкентай шокірттік шактағы балаларға тән кейбір ортак сипаттар мен белгілер туралы айтуға мүмкіндік беретін жайлар суырылып алдын-ғы орынға шығады.
Бастауыш мектепте окыту мен тәрбиелеу процссінде таным мүдделері едәуір түрде дамиды. Баланын мектепке келгендегі танымға деген орасан зор мүддесі бетіне басу мен жаман бағалардын салдарынан тежеліп кал-май, тиісінше куатталып, онан әрі дамуы мүғалімге, ол колданатын окы­ту методтары мсн окушылардын табыстарын бағалау тәсілдеріне байла­нысты. Бетке басудын немесе мінеудін ыкпалымен бала өз күшіне деген сенімнен айрылып, окуға дсген әуел баста бойында болған мүддедсн айрылып калуы мүмкін.
Бұл жаста өнердін жеке түрлеріне — сурет салуға, музыкаға, биге; білімнін белгілі салаларына — математикаға, тілдерге деген бейімділік пен нышандар анағүрлым айкын білінуі мүмкін. Окытудын осерінен оку­шылардын бойында дербес білім игеру, түрлі оку материалдарымсн жү-мыс істеу үшін қажетті біркатар іскерліктер пайда болады.
Қарым-катынас жасау кажеттілігі күшейеді. Жеке балалардын ара­сында айкын бсйнеленген достық пен жолдастык карым-катынастар орйы-ғады. Бул карым-катынастар талғампаз, олардын негізінде достық бай-ланыстар орнатуға көмектесетін (немесе қолайсыздық жасайтын), мыса­лы, уйірсектік, белсенділік, қайырымдылык немесе туйықтык және т. б. белгілі даралық сипаттар мен белгілер жатады. Барлык балалардын арасында жолдастык карым-катынастардык пайда болуында жэне оны реттеуде баска балалармен карым-катынастар орнатуда киыншылықтарға тап болып отырған балалардын даралык ерекшеліктерін ескеретін, дос-тыктын себептерін калыптастыруға көмектесетін мүғалім үлкен роль ат-кара алады жәнс аткаруға тиіс те.
Осы жастағы балалардын үлкен иланғыштыгы себепті ата-аналардың беделі бүрынғысынша болып кала береді. Ал мүғалімнін беделі болса іс жүзінде кашан да талассыз, сондықтан да онын бастауыш мектеп окушысынын жеке басына тигізетін ықпалынын күші ерекше үлкен.
Жеткіншектік шактын басталуы окушының IV класка көінуімен, ал соны — сегіз жылдык мектепті бітіруімен түстас келеді. Жеткіншектік шак оку-тәрбпе ыкпалы үшін тым күрделі кезен. Қиыншылықтардын не-гізінде жеткіншектік организмінде болатын физиологиялык процестердіч ерекшеліктері жәнс олардын жалпы дамуда бейнеленуі жатады, ал му-нын өзі онын мінез-күлкынын ушқалактығына, нерв жүйесінін оп-онай козуына, тіпті жекелеген абайсыздыктарға соктырады.
Осы жастағы балалардын жілік сүйектері тез өссе де, бүлшык еттерінін өсуі біршама артта қалады, бұл кимылдардык белгілі қолайсыздыры мен ебедейсіздігіне соктырады. Мидағы кан айналымынын ретсіздснуі байкалып, мұныц өзі ашуланшак болуды жоне тез қажуды тудырады Бұл кезенде үлкендердіц (ата-аналардын да, мұғалімдердіц де) кам-коршылығынан құтылуға тырысуды туғызатын ересектік сезім дамиды, мінез-күлыктағы белгілі негативизм; тәрбиелік ықпалға карсыласу, қа-рама-кайшылыққа бейімділік, өз праволарын корғау және өз білгенін іс-тегісі келу осыдан барып туады.
Жеткіншектердін ыкылас-мүдде шенбері едәуір кенейеді. Ол шытыр-ман окиғалы әдебиетті окумен, каһармандык такырыптағы фильмдерді көрумен әуестенеді, тартымды адамдармен (өз көзқарасы түрғысынан) араласқысы келеді, кейде сол тартымды адамдар арасында лайыксызда-ры да болады.
Мамандықтарға деген ықылас туады. Жеткіншектер мектепті бітірген-нен кейін такдап түсер жолдары туралы ойлана бастайды. Патриоттық сезімдері, ерлікке деген армандары күшейеді.
Күрбыларымен араласу кажеттілігі басым болады. Достық байланыс-тар мен үйірсектік барған сайын түрактанып, күшейе түседі. Және де бүлардын негізінде көбінесе мүдделер мен әусстену ортақтығы жатыр. Бүл кезенде қыздар мен ұлдардын бір-біріне деген өзара ынтасы біліне бастаса да, олардын арасында достық сирек болады.
Жеткіншектермен тэрбие жүмысында мейірімділік пен әдептіліктін, дербестілікке деген правоға кұрмет көрсетудін (мектеп пен ата-аналар коятын ортак талаптарды сактау шенберінде) ерекше манызы бар. Бүл кезде жеткіншектердіц бойында ен алдымен өздерінің сүйікті кейіпкерле-ріне еліктеу негізінде езін-өзі тәрбиелеуге деген ынтанын оянуы үлкен роль атқаруы мүмкін. Егер жеткіншек VIII класты бітірер кезде мамандык таңдау мэселесін шешуге тиіс болатын болса, онын кәсіпті дұрыс тандауы және толық орта білім алуды аяктау жолынтандауы үшін де осы ынтаны пайдаланғаны жөн.
Ересек шәкірттік шактағы (жас еспірімдер) окушыларды тәрбиелеуде мұғалімнің ролі ерекше арта түседі. Бүл — адамнын дүниеге көзкарасы негіздерінің белсенді түрде калыптасатын, онын ғылыми, этикалық және эстетикалык түсініктер, көзкарастар мен сенімдер жүйесін игеру кезені, бүлар соңынан өмірлік жолды тандағанда басшылыққа алынуға тиіс. Осы жастағы мектеп окушылары комсомол үйымынын жұмысына белсене ка-тысады.
Бүл жаста, осы жеткіншектік шақта байқалатын мінездегі карама-кай-шылықтар мен дене дамуындағы үйлеспеушілік бәсендеп, бірте-бірте жойыла бастайды.
Жас шамасына карай дамудың бүл кезеңінде даралык өзгешеліктер ерекше сезіледі. Бірақ сонымен бірге мектеп бүкіл он жыл бойы окыту мен тәрбиенін барысында окушынын бойында қалыптастыруға талпынған жеке адамнын әлеуметтік типті белгілері мен мінез-кұлық формалары неғүрлым айкын көрінеді. Бұл ен алдымен әлеуметтік мүдделердің кен шенбері және біздін жастарымыздын коғамдық белсенділігін сипаттайтын қасиеттерді калыптастыру.
Жоғары класс окушыларының көбінде белгілі бір іс-әрекеттін түрлері-не немесе кәсіптерге деген бейімділіктер шамалы көріне бастайды, олар тандаған кәсіпті меңгеруіне және өмір жолын ерікті таңдауына гіраволы екендігіне, сондай-ақ бүл правоны пайдалану оқушыныц білімі мен табандылығына байланысты екенін түсінумен беки түседі.
Бүл шақта жас совет адамынын өз қадір-касиетін сезуі бүрынғыдан да күшті дамиды.
Мұғалімнін жоғары класс окушыларының шын мәніндегі рухани үста-зы болуы үшін, оларға өздерін тебірентетін мәселелерді ұғынуына, өмірдегі өз орындарын анықтауына көмектесуі үшін олардын сезімі мев күрметіне ие болуы өте манызды.
3-тарау
КОММУНИСТІК ТӘРБИЕНІҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Коммунистік тәрбиенің мақсаттары мен міндеттерінің мәнін жақсы түсініп, ұғыну үшін еңбекші халықтың мүдделерін бейнелейтін тәрбиенің мақсаттары туралы ой-пікірлердің калай туғанын, олар кейіннен қалай дамығанын және маркстік педагогиканың оларды қалай зерттегенін және қалай түжырымдағанын барынша егжей-тегжейлі қарастырайык.
Қалткысыз жетіліп болған адамның қасиеттері туралы түсінік ұғым-дардың сәулесін халык творчествосы шыгармаларынан, ертсгілсрдің, ба-тырлык жырлар мен әндердің кейіпкерлерін суреттеуден кездестіруте болады. Ертегінін игі жанды жас жігіті әрі батыр, әрі адал, әрі акылды, әрі тапқыр, ол киын істің боріи дс жеңе біледі, адамды азаптан күткаруға, Отанын, жакын-жуықтарын корғап калуға әрдайым дайын тұрады. Әйел кейіпкер —«сұлу бикеш»— ол да кайырымды, сезімтал, екбек сүйгіш, майталмап шебер, ізетті қыз, инабатты калыңдык. Осылар мен осы тектес образдарда акылды, сұлулыкты, енбек сүйгіштікті, биік моральдык касиетті, күш-куатты, төзімділікті, әділдік жолындағы күрескердің касиетін бір бойына жинай білген адам тұрпатыііың байлығы, оның жетілгені туралы мүратты үғымдар суреттеледі.
Қалтқысыз жетілген адамды калыптастыру — адамды адамның канауы атымен болмайтьш оділетті когамды армандаған өткендегінін, көптеген прогресшіл педагогтары осындан мұратты мақсатты алға тартты.
Тәрбие өзінін алдына мақсат етіп коятын мұрат туралы пікірді қүл иеленушілік дәуірдің педагогикалык және философиялық еңбектерінік езінен-ақ кездестіруге болады. Алайда бұл ой-пікірлер тек қана билеуші тап өкілдерінің балаларын өмірге даярлаумен байланыстырылды.
Олар тән сүлулығына табынуға тыйым салған жоне рухани тілектерді шектеген орта ғасырдың алғашкы кезсңінде адамның үйлесімді даму идеясы мүлде басылып калды. Бірак ол Қайта ерлеу дәуіріне гуманист педагогтардың еңбектерінде кайтадан туды. Олар тән сұлулығына бас июді жариялады. Өнерден, музыкадан, әдебисттен ләззат алуға шақырды. Бұл тәрізді тәрбие ендігі жерде адамдардың анағүрлым қалын. топтары-на арналғанымен, ол бұрынғысынша үстем сословислерден шықкан балалармен шектеледі.
Социалист-утоиистер Т. Мор, Т. Кампанелла, Р. Оуэн, А. Сен-Симон және Ш. Фурье жан-жакты үйлесімді даму идеясын тек таңдаулыларды ғана емес, барлык адамдарды тэрбиелеумен байланыстырды. Жан-жакты даму туралы олардың түсініктсрініц бұрынғылардан айырмашылығы оған енбек идсясының енгізілуінде болды, оқытуды еңбекпен байланыстыру принципі алға тартылды. Соның өзінде, олардың түсінігі бойынша, коғамның барлық мүшелері еңбекке катысуға тиіс еді. Алайда бүл ойшыл-дардын пікірлсрі утопиялык болды, өйткені олар мұндай тәрбиені сол кездегі коғамдық кұрылысты сактай отырып жүзеге асыру мүмкін деп санады. Социалист-утопистер тәрбиенің мақсаттары мен оның шешетін әлеумсттік міндеттерініц таптык монін үғыну дорежесіне көтеріле алмады. Олар парасат пен әділдік принциптеріне негізделген коғамды тек кана дүрыс үйымдастырылған тәрбиенің көмегімен күруды армандады.
Жан-жакты жарасымды даму идеясы XVIII ғ. француз философ-ағар-тушылары Гельвецийге, Дидроға және баскаларына етене жакын. Ол әсіресе Ж--Ж. Руссоның педагогикалык еңбектерінде жоне еқ алдымен онын «Эмиль, немесс Тэрбие туралы» роман-трактатында егжеи-тегжейлі жасалған, мұнда, ішінара барлык балаларды енбекке даярлау кажетпп туралы ой айтылған, дене, акыл-ой, адамгершілік тәрбиесінін манызы, табиғатпен араласудын кұнды екені атап көрсетілген.
Адамнын жан-жақты дамуынын кажеттігі туралы ойлар, тәрбие беруде әр түрлі енбек қызметін бірінші орынға койған орыс революііияшыл де-мократтарынын жэне ен алдымен Н. Г. Чернышевскийдін енбектерінде де барынша айқын білдірілген.
Алайда, еткендегінін прогресшіл педагогтарынык енбектері мен айткан пікірлсрінде марксизм дүниеге келгенге дейін тэрбиенін мұндай мұратта-рынын іске асуына жеткізе алатын жолдар көрсетілген жок еді. Оған коса жарасымды даму туралы түсініктердін өзі жетілген адам туралы санадағы ой-пікірлерден шығарылып отырды және коғамдық дамудын объективті кажетін зерттеумен байланыстырылмады.
Алғаш рет тек К. Маркс пен Ф. Энгельс кана тәрбиенін максаттары туралы мәселені коғамнын даму зандылыктарымен байланыстырды жэне адамнын жан-жакты дамуы коммунизм кұрудын объективті кажеттігі екенін ғылыми жолмен дәлелдеп берді.
К. Маркс пен Ф. Энгельс коғамнын өндірігіш күштерінің даму зандылыктарына терен талдау жасап,
енбектің коғамдык бөлінісі адамнын дамуындағы бір
амыту туралы жактылыкка соктырғанын және, сайып келгенде, ка-
наушылар мсн каналушылар таптарын туғызғанын аныктады. Антагонистік таптар бар коғамда тәрбиенін түрлі максаттары
туды.
Буржуазиялык коғамда бұл ерекше күшпен көршді. Егер оұрын қолөнерші кандай болса да аякталған бір бұйым жасау үшін кажетті операциянын бүкіл комплексін аткарып келген болса, яғни онын енбегі үціле ойлануды және творчестволық ізденісті кажет еткен болса, капиталистік өндіріс жағдайындағы жүмысшы, шын мәніне келгенде, бір нәрсені дер­бес істеу мүмкіндігінен айрылған, бір сарындылығы бойынша турпайы-ландыратын еңбекпен шүғылданған машина шылауы болып табылады.
«Бөлшекті күралды менгеру сиякты өмірлік мамандык,— деп жазды К. Маркс,— белшекті машинара кызмет ету сиякты өмірлік мамандыкка айиалады». Бұл ойды дамыта отырып Ф. Энгельс былай деп жазды: «Ен­бек бөлінісімен бірге адамнын өзі де екіге бөлінеді. Пәлендей бір істін дамуына езгелей күш-кайрат, рухани кабілеттердіц бәрі де күрбан етіледі... енбек бөлінісі кандан дәрежеде есетін болса, адамды осылай жа-рымжан етушілік сондай дәрежеде еседі».
Балалардын осындай енбскке катысуынын бүкіл зардабын көрсете келіп, К. Маркс: «...казіргі заманры фабрикалар мен мануфактураларда істейтін... балалардын көпшілік бөлігі жылдар бойына канауға түсіп, ең болмаса сол мануфактуранын нсмесе фабриканыц,өзінде кейін бүларды керек етерліктей әйтеуір бір жүмысты үйреніп шыруға да мүмкіндігі бол-майды»,— деп атап айтты.
Сондай-ак К. Маркс пен Ф. Энгельс осы заманғы машиналы өндірістін дамуында екі тенденция байкалып отырғанын көрсетіп берді. Онын бірін-шісі өндіріс салалары мен өндірістік операциялардын бөлшектелуі аркы-лы білінетін өндірістіц барған сайын тар шенберлі мамандануы болып табылады. Екінші тенденция өзінін табиғаты жағынан барынша әр текті өндірістердін бірте-бірте белгілі бір ортактыкка ие болатындығына бай­ланысты, ол машиналар аткаратын технологиялык процестер мен опера­циялардын негізінде жаткан бірыцғай ғылыми принциптер аркылы кура-лады. Осы ортактыктыц негіздерін түсіну адамға үдайы іске асырылып жататын техникалык жаналыктарды тез игеруіне мүмкіндік береді.
Алайда өндірістін ғылыми негіздерін осылай түсінуді тек тиісті кең шеңберлі білім ғана камтамасыз ете алады. Оған сауатка шала үйретілген, еңбек процесінің барысында бір сарынды, тар шецберде мамандандырылған кимылдар жасауға душар болған жумысшыныц колы жетпейді.
Жана, әділетті негізде орнатылатын болашак коғамды суреттей келіп, К. Маркс пен Ф. Энгельс ғылыми-техникалык турғыдан жоғары дамыған өндірістік база социализм мен коммунизмнің материалдык нсгізінс айналуға тиіс, ал өндіріске катысушылардың арзсындагы карым-катынастар бостандык, тең праволылық, әркімге еңбек ету мен езініц жан-жақты дамыған кабілеттерін жүмсау сферасын тандап алу мүмкіндіктерін беру принциптері негізінде курылуға тиіс, деп атап көрсетті. Өнеркәсіп және ауыл шаруашылық өндірісін тиісті биіктікке көтеру үшін, «жалғыз ғана механикалык және химиялык косалкы күралдар жеткіліксіз. Мұнымен катар осы күралдарды іске қосушы адамдардыц кабілетін де тиісінше өршіту керек».
К. Маркс пен Ф. Энгельс адам үшін жан-жакты даму кажеттігі идея-сын алға тарта отырып, мундай максаттын жоғары ада.мгершілік сипатын атап айтып. әр адам өз кабілетін толык дамытуга даусыз правосы бар екенін көрсетті. Алайда тек кана «коммунисте негізде уйымдаскан коғам өз мушелерінің жан-жакты өсіп жетілгсн кабілсттерін жан-жакты қол-дануына мумкіндік береді».
К. Маркс пен Ф. Энгельс коммунизм орнатудын үлы мақсатын адам табиғатының бүкіл байлығы мен әрбір адамнын творчестволык дарынын айкара ашу туралы арманды іске асырумен байланыстырды. Олар енбек бөлінісі процесінік өзін жумысшылар мүдделеріне кайшы келеді деп ссептемеді. Оның кайткенде де болатынын, занды екендігін жэне объективті кажеттігін мойындай отырып, ғылыми коммунизмнін нсгізін калау-шылар еңбек бөлінісінін адамды адамның канауына негізделген түрінін жоиылуы туралы ғана айтты. Олар бұл ойды адамды жан-жақты дамытуды жүзеге асыру жолдарын көрсеткен бірқатар еңбектерінде әлденеше рёт атап антып, дамытты. Мәселен, «Коммунизм принциптерінде» адамнын кабілетін осылай дамыту «бұрынғы еңбек бөлінісін кұрту жолымен өндірістік тэрбие беру, кызмет түрлерін ауыстыру, барша жүрт өндіретін ипліктерді пайдалануға барша жүртты катыстыру жолымен және, акырында, каланы деревнямен біріктіру жолымен...» камтамасыз етілетіндігі атап көрсетілгсн.
Адамныц еркін, жан-жақты дамуы идеясын іске асырудын негізгі шар-ты ретшде қоғамды революциялык жолмен кайта күру туралы кағида ерекше маңызды болып табылады. Революциянык кажет болатын себебі «үстем тапты баскаша кұлату мүмкін еместігінен ғана емес, сонымен ка­тар мүныц себебі, кұлатушы тап тек революция аркылы ғана бойынан ескілікті кокыстын бәрін аластап, коғамнын жааа негізін жасай алатын-дығынан» да, деп жазды К. Маркс пен Ф. Энгельс.
Прогресшіл философиялык жэне цедагогикалык. ойдык тарихында тұнғыш рет К. Маркс пен Ф. Энгельс адамдардын жан-жакты жарасымды дамуы коммунисте коғам кұрудын объективті кажеттілігі екенін және социалистік революциянын женісі адамнын жан-тәнінін бүкіл байлығын анкара ашуды, әрбір адамнын барлык нышаны мен кабілетінін дамуын шын мәнінде камтамасыз ететіндей тәрбиенін аса манызды шарты және оны ұйымдастырудың алғы шарты болып табылатынын ғылыми жолмен дәлелдеп берді.
К. Маркс пен Ф. Энгельс «тәрбие» деген ұрымнык мазмұнын анықтай отырып, акыл-ой тәрбиесін — алдымен жалпы кен білім беруді; дене тәр-биесін —гимнастика мектептерінде берілетін және әскери жаттығулар аркылы берілетін тэрбиені», сондай-ак «өндірістін барлык процестерінін негізгі принциптерімен таныстыратын жэне сонымен бірге баланы немесе жеткіншекті барлык ендірістердіқ қарапайым кұралдарын пайдалану дағдысына үйрететін» техникалык окытуды жеке бөліп атап көрсетті. Баскаша айтканда, марксизмнің негізін калаушылар жан-жакты тәрбие дегенді акыл-ой тәрбиесі мен дене дамуынын техникалық окытумен және жастардын практикалык енбек қызметіне катысуымен байланыстырылған бірлігі деп білді. К. Маркс енбектерінін бірінде «олардын барлығы үшін колдары бос уакытта және баршаға түсінікті болған күралдармен...» берілуге тиісті көркем тәрбиенін де үлкен маңызы туралы айтылады.
Жан-жакты дамыған адам идеясын алға тарта отырып, К- Маркс пен Ф. Энгельс барлык адамдардын бойындағы нағыз нышан мен кабілеттіц өз дамуы бірдейлігін немесе олардын рухани және дене дамуын бір шамаға келтіруді тіпті де көздеген жоқ. Олар социалистердін әрбір адам Рафаэль болуға тиіс деп ешкашан да есептемегенін, бірақ «бойында Ра­фаэль отырған әркімніц кедергісіз даму мүмкіндігі болуға тиіс» екенін атап көрсетті. Өзге сөзбен айтқанда, марксизмнін негізін калаушылар әркімнін таланты мен кабілеті, әрине бұлардын - үлкеи айырмашылыры болуы және бүлар түрліше үйлестікте кездесуі мүмкін, білініп дами ала-тындай барша үшін тен жағдай жасау міндетін койды.
К. Маркс пен Ф. Энгельстін жан-жақты үйлесімді адам туралы ілімді дамыта келіп, В. И. Ленин мектеп жан-жакты даму мен ецбекшілердің балаларына дарыған, капитализм түншықтырып, жаншып келген барлык таланттарды ашу қүралына айналуға тиіс екенін атап айтты.
РСДРП-ның бірінші Программасын әзірлеген кездіқ өзінде 1902 жылы В. И. Ленин оған коғамдық өндірісті жана бастамаларда «...қоғам мүшеігрінін мүктаждарын камтамасыз ету үшін ғана емес, сонымен катар коғамнын барлық мүшелерінін әл-аукатын толық жаксартып, жан-жақты еркін дамуын камтамасыз ету үшін»... кайта күру кажеттігі ту­ралы пункт енгізуді талап етті. Лениндік бүл кағида 1919 жылы РКП(б) VIII съезінде қабылданған партийный екінші Программасында сақталып калды. Ол КПСС XXII съезінде (1961) кабылданған Программада не-ғүрлым толык дамытылды.
В. И. Ленин тендік деген ұғымнын бүрмаланған түсінігіне карсы шығып, социалистер коғамдық тендік, коғамдық жағдайдың тендігі үшін күреседі, алайда «...жеке адамдардын дене жэне рухани кабілеттерінін»... теңдігін камтамасыз ету міндетін коймайды деген болатын.
В. И. Ленин капитализм жағдайында еңбектік жосыксыз бөлінісі мен адам дамуынын сынар жактылығын катан сынап, социалистік коғамда ой және дене енбегінін арасындағы карама-карсылыкты толык жою міндетін койды. В. И. Ленин таптарды толык жою үшіп канаушыларды кұлатып, өндіріс куралдарына жеке меншікті жойып кана коймай... «кала мен дсревнянык арасындағы айырмашылыкты да... жою керек» екендігін атап көрсетті. В. И. Ленин коммунисте құрылыс программасын белгілегенде коммунизмге... «адамдардын арасындағы енбек бөлінісін жоюға, барлық әр тарапты жетілген және әр тарапты дайындалған адамдарды, барлығын да жасай білетін адамдарды тәрбиелеп, үйретіп және даярлап шығаруға көше алады деп атап көрсетті. Бүл идеялардың бэрі лениндік мәденн революция теориясында, коғамды коммунисте жолмен кайта күру қүралы болуға тиіс жаца совет мектебініц кұрылыс программасында одан әрі дамытылды.
Марксизм-ленинзм классиктерінің көрегендікпен айтканындай, адам­ды жан-жақты үйлесімді дамыту идеясы тек социалистік революция жасалғаннан кейін ғана практикалык жүзеге асырыла басталуы мүмкін. Адамды жан-жакты дамыту міндеттерін толык жүзеге асыру үшін элеуметтік, сондай-ак белгілі материалдык жағдай кажет.
Біздін елімізде жүзеге асырылған мәдени революция, халыктын білім дәрежесін едәуір көтеру үшін жағдай жасап, әр адамды жан-жакты дамытуды жүзеге асырудың берік негізін қалағанымен, бүл міндетті бірден толык шеше алмады.
Совет мектебі қүрылысынык тарихы жалпыға бірдей міндетті білім берудің дэрежесін арттыру, оның мазмұнын, әдістері мен ұйымдык формаларын өзгерту, социалистік коғамда адамды жан-жакты дамыту идеясын практикалык іске асыру кезендерінің бірізділігін бейнелейтінін көрсетеді. Біздің еліміз кемелденген социализм (сатысына жетіп, комму­низм орнату кезеціне аяқ басқан казіргі кезде адамды жан-жакты дамыту міндетін жүзеге асыру мүмкіндіктері едәуір кецейіп, материалдык жағ-дайы жаксаруда, ал онын өзі ерекше көкейтесті де мәнді бола түсуде. Бұл партиянын XXII съезінде кабылданған КПСС Программасында рухани байлықты, кіршікісіз мораль мен күш-қуатының толысуын өз бойына үйлесімді етіп жинаған адамды тәрбиелеу коммунизм орнатудағы аса маңызды міндеттердің бірі ретінде айтылады.
КПСС XXIV (1971) жэне XXV (1976) съездері жеке адамнын жан-жакты дамуы туралы маркстік-лениндік ілімді одан әрі дамытудағы жаңа маңызды кезендер болды: халыктын материалдык және мәдени турмыс дәрежесін жақсарта беру міндеттері ғылыми-техникалық және әлеуметте прогресті таратушы жэне оны жасаушы жана адамды тәрбиелеумен тығыз байланыстырылды.
Партиянын XXIV съезінде атап көрсетілгеніндей, «ұлы істі — комму­низм қүрылысын — адамның өзін жан-жақты дамытпайынша алға бастыру мүмкін емес. Тиісті материалдык-техникалык база болмайынша коммунизмнің болуы мүмкін емес, дәл сондай адамдардын мәдениетінін, білімінің, қоғамдық санасынын, рухани жетілуінің дәрежесі жоғары болмайынша да коммунизмніцң болуы мүмкін емес». Съезд сондай-ак жеке адамды жан-жақты дамыту мәселелеріне көніл аударуды күшейтудің объективтік қажеттігін атап керсетті. Атап айтканда, өндірістіқ казіргі даму дәрежесі еңбекшілердің неғүрлым калың топтарынан кәсіптік жоғары даярлық пен жалпы модениетті талап ететіні көрсетілді; казір бұл осы заманғы өндіріс кызметкерлершің ойдағыдай енбек етуінік міндетті шартына айналып отыр. «Осы заманғы өндіріс,— деп атап көрсетілді КПСС Орталық Комитетінін партияның XXIV съезіидегі Есепті баяндамасында,—тек машиналарға, техникаға емес, сондай-ак ең алдымен кызметкерлердін вздеріне осы машиналарды жасайтын және осы техниканы жүргізетін адамдарға барған сайын өскелен талап коюда».
КПСС XXV съезінін документтерінде социалистік коғамда адамнын барлык нышаны мен қабілетін дамыту үшін материалдык жағдайлар жасап отырған ғылыми-техникалык прогрестін адамгершілік мақсаттылығы ерекше айқын көрсетілді. Атап айтканда, партиянын совет адамдарынын әл-аукатын одан әрі арттыруға, олардын еңбек және тұрмыс жағданларын жақсартуға, денсаулык сақтаудын, білім берудін, мәдениеттің елеулі прогресі жөніндегі бүкіл жүмысы «жана адамды калыптастыруға, жеке адамныц жан-жакты жетілуіне, социалистік тұрмыс салтын жетіл-діруге» кемектесуге бағытталғаны айтылған. Сондай-ак, ғылыми-техникалык прогресс бос уақыттың үлесін бірте-бірте арттыру мүмкіндігін камтамасыз ететіндігі, ал мүнын өзі адамнын мәдени дәрежесін көтеру, оның қабілеті мен дарынын дамыту, оларды коғамнын рухани өмірінің түрлі салаларында көрсету үшін жана мүмкіндіктер ашып, бүрынғыдан да жаксы жағдай жасайтыны көрсетілді.
Сөйтіп, адамнын жан-жақты дамуы туралы маркстік-лениндік ілімдегі ең басты нәрсе, оның социализм мен коммунизм орнатудын объективті қажетті компонент екендігінде, ғылыми-техникалық және әлеуметтік прогрестін шарты ғана емес, сонымен бірге коммунизм жардайындағы жеке адамды калыптастырудың аса манызды максаты, мүраты болып табылатындығында, ал оны толык жүзеге асыру үшін белгілі әлеуметтік жэне материалдык жеңістерге жету қажет.
Марксизм-ленинизм классиктерініц коммунистік коғам муратының аса маңызды кұрамдас бөлігі ретінде адамнын жан-жакты дамуы туралы іліміне сүйене отырып, коммунисте тәрбненін мақсаты коммунистік коғамнын белсенді қүрылысшысы, әрі корғаушысы жан-жақты әрі үйлесімді дамыған азаматты даярлау болып табылады.
Бұл мақсатты жүзеге асыру жан-жакты дамыған адам дегеннің мәні мен мазмұнын терен ұғынуды және оны жүзеге асырудын коғам дамуының белгілі бір кезекіне тән әлеуметтік-экономикалык жардайлардын ерекше-ліктерін білдіретін нактылы міндеттер коюды талап етеді.
Н. К. Крупская совет мектебі орныға бастаған алғашқы кездің өзінде
коммунисте тәрбиенің мақсатын көрсете келіп, оның мәні жан-жақты
дамыған адамдарды «біртүтас, дүниеге ойланған көзқарасы бар ез төңі-
репнде табиғат пен коғамдық өмірде не болып жатканын айкын түсінетіні
теория жөнжде де, практикада да кандай енбекке болсын, мейлі дене,
сондаи-ақ ой еңбегіне болсын даярланған, парасатты, мазмұнға толы, сүлү
да куанышты коғамдық турмыс кұра білетін адамдарды»» тәрбие-
леуде, деп жазды.
Біздін елімізде социализм орнату тарихы сонымен бірге айрыкша идеологиялық бағыттылығымен және өмірлік бағдарымен ерекшеленетін жеке адамнын социалисте типініц калыптасу тарихы да болып табылады. онын негізгі белгілері жана совет мектебінде, алғашкы бесжылдыктардыц жоспарларын орындау, Советтік Отанды онын тәуелсіздігіне кол сүғудан корғау жағдайларында калыптасты.
КПСС Программасында «рухани байлыкты, кіршіксіз мораль мен күш-куатының толысуын» өз бойына үйлесімді етіп жинайтын жана адам деген үғымнын жалпы мазмұны көрсетілген.
Сонғы кезде КПСС-тін біркатар документтері мен материалдарында совет адамынын жеке басының терен сипаттамасы берілген. Бүларда совет адамына азаматтықтын тән екені атап көрсетілді; ол өзін мемлекеттен беліп карамайды, мемлекетте жалпы халықтык мүдделерді өзінін төл ісі деп біледі; идеялык сенімділік, патриотизм мен интернационализм-ді, білім мен мәдениеттіц бие шыңдарына ұмтылу, коллектившілдік пен жолдастык өзара көмек сезімі, бүкіл өмірінің мазмұнына айналып отыр­ган енбекке деген адалдык оған етене тән касиеттер.
Жеткіншек үрпаққа коммунистік тәрбие беру совет мектебінің аса маңызды міндеті болып табылады. Ол «ССР Одағы мен одактас республикалардын халыққа білім беру негіздерінде» нақтыланған. Коммунисте коғамнын болашак құрылысшылары марксизм-ленинизм идеялары негізінде, советтік зандар мен социалистік право тәртібін күрметтеу, еңбекке деген коммунистік көзкарас рухында тәрбиеленуі тиіс. Совет мектебі дені сау, шаруашылық және әлеуметтік-мәдени күрылыстын түрлі салаларын­да ойдағыдай еңбек етуге, коғамдық және мемлекеттік кызметке белсене қатысуға қабілетті, социалисте Отанды шексіз беріліп корғауға, онын материалдык және рухани байлыктарын молайта тусуге, табиғатты ая-лап корғауға дайын адамдарды тәрбиелеуі тиіс».
Совет педагогикасында коммунистік тәрбие беру мақсатын жүзеге асыру жолдарын әзірлеген кезде акыл-ой, идеялық-адамгершілік, енбек, эстетикалық жэне дене тәрбиесін іске асыруға байланысты әр түрлі жеке міндеттер алға қойылады. Коммунистік тәрбиенін бұл салаларын немесе құрамды бөліктерін жеке болу біршама шартты болып табылады, ойткені олардын бәрі тығыз байланысты және бүл саладағы міндеттерді орындау өзге салаларға міндетті түрде әсерін тигізеді (мысалы, дененін жаксы дамуын камтамасыз ету акыл-ой, эстетикалык жэне енбек тәрбиесі мін-деттерін шешуге де эсер етеді). Аталған салаларды белу шартты екені бірсыпыра арнаулы міндеттердін, сонын ішінде ерекше назар аударуды талап ететіндерінің де, бүлардын кандай болса да біреуіне жаткызуға келмейтіндігіиен, оныц комплексте шешілуге тиіс екенінен білінеді. Мысал үшін идеялық-саяси және рылымн-атеистік тәрбиенін, коммунистік дүние таным калыптастырудың және осы салалардын бірнешеуімен байла­нысты біркатар баскаларыныц міндеттері, міне, осындай.
Егер бала адамдармен тұрақты түрде, күнделікті ара ласатын болса және оның физиологиялық қалыпты өсуі мен дамуы үшін кажетті жағдай болса, оның ақылы, интеллекті, кабілеті білініп, дамиды. Алайда адамнын акыл-ой күші мен интеллектуалды кабілеті арнаулы окыту мен тәрбие жағдайында ай-тарлықтай интенсивті турде дамиды, ейткені тәрбиешілер онын аллына жүйелі түрде үдайы таным міндеттерін койып, оны бул міндеттерді шешу жөніндегі белсенді іс-әрекетке қатыстырады.
Акыл-ой дамуы — бұл адамнын интеллектуалды күш-куаты мен таным процестерінін өмірлік әсері мен ықпалынык бүкіл жиынтығынын нәтнже-сінде болып жататын калыптасу процесі. Ол окушылардын ойлауын дамы­ту, олардын бойындары ғылыми дүннетанымын калыптастыру жөніндегі тәрбиешілердін мақсатты кызметімен байланысты. Ақыл-ой тәрбиесінік негізіне окушыларды ғылымн білімдер жүйесімен, түрлі интеллекту-алды жэне практикалык іскерлікпен және дағдымен қаруландыруды максат ететін окыту алынады.
В. И. Ленин жастардын білім менгеруіне үлкен макыз беретін 1920 жылы РКСМ III съезінде сөйлеген сөзінде ол жастарды окуға шакыра отырып, былай деген болатын: «Адам баласы жасап шығарған байлыктык бэрін білумен ой-өрісінді байытканда ғана коммунист болуға болады». Мунын өзінде В. И. Ленин білімдерді игеру үшін күр жаттаудык keperi жок екенін; алған білімдерді игеру процесіндегі ен басты нәрсе — оларды ой елегінен кайта өткізу, солардын негізінде коммунистік дүниетанымды калыптастыруды атап көрсетті. Лениндік бүл нүскаулар мен ұсыныстар эсіресе казір, адам мецгеруге тністі білімдердін көлемі каулап артып отырған кезде өте актуалды.
Осы заманғы еңбек барған сайын жалпы білім беретін білімдердін кен шенберінде негізделуде. Осы заманғы кызметкердін ақыл кұрылысының өзіне койылатын талаптар да белгілі түрде өзгереді, оған едәуір көлемде орамдылык, кец және жүйелі ойлау, өндірісті жанартуға байланысты ен­бек жағдайы мен енбек қызметі сипатынын өзгеруіне психологиялык әзір болу талап етіледі.
Ғылыми және техникалык информация көлемінін жедел каркынмен өсуі соншалык, адамнын ез білімін үдайы толыктырып және жацартып түруына тура келеді. КПСС XXIV съезінде былай деп айтылады: «Қазір барлык саладагы өркендеудін жедел екені соншалык жас кезде алған білім — білімді үдайы толықтыр*ып отыруды кажет ететін база ғана». Мүның өзі қазіргі жас адамнын бойында өз білімдерін үздіксіз жетілдіру-ге және толықтыруға талпынуы тәрбиеленіп, бұл білімдерді ала білу іс-керлігі шындалуы тиіс деген сөз. КПСС XXV съезінде Л. И. Брежнев жол-дас былай деп атап айтты: «Адамды өз білімін дербес толықтыра білуге, ғылыми жэне саяси информацияның үдеген тасқынында бағдар таба білуге баулу қажет. Сөйтіп, ғылыми-техникалык революция дәуірін-де акыл-ой тәрбнесінін ролі едәуір артып, ол бірқатар жана белгілер мен ерекшеліктерге не болады.
Акыл-ой тәрбиесінің аса манызды міндеті окушыларды біліммен кару-ландыру болып табылады. Казіргі жас адам менгеретін білімдердін коле-Mi жалпы орта білім программасымен, одан кейінгі кәсіптік даярлықтың сипатымен, сондай-ак өз бетімен білім алу негізінде канағаттандырыла-тын өзіндік танымдык ынталардыц шенберімен аныкталады.
Акыл-ой тәрбиесінін екінші бір манызды міндеті — дүниеге ғылыми кезкарасты калыптастыру, онын негізінде дүниеніц ғылыми кейпін диа-лектикалык-материалистік түрғыдан ұғыну, табиғат пен қоғам дамуынын негізгі заңдарын түсіну жатыр. Жеке фактілер мен күбылыстарды ғылыми материалистік және діни түрғыдан түсіндіруді бір-біріне белсенді түрде карама-карсы қою негізінде, ғылыми атеизм позициясынан дінге деген катынасты дүрыс калыптастыру онын күрамды бөлігі болып табылады.
Ақыл-ой тәрбиесінің аса манызды міндеттерінін бірі оқушылардың бо­йында акыл-ои күші мен интеллектуалды кажетсінуді дамыту болып табы­лады. ил әрдайым совет мектебі мен педагогикасынын назарында болып
келді. Барлык мамандыкта ой енбеТі үлесінін артуы жэне осы заманғы өндіріс кызметкерініц ойлану әрекетініц сипатына жаца талаптар койы-луы казіргі уакытта мектеп окушыларын тэрбиелеу мен оларды өмірге даярлаудыц осы саласына баса назар аудартатын болды.
Балалардын бойында акыл-ой қызметіне деген ынтасын ояту, интел­лектуалды күш-жігер мен узақ ойлану кызыетіне, фактілер мен ғы.тымныц зацдылыктарын дербес түсіну кабілеттерін дамыту, оз білімдерін опера-тивті түрде пайдалана білу олардын ақыл-ой күші мен интеллектуалды кажетін дамыту міндеттеріне жатады. Ой енбегінін жалпы мәдениетін ка­лыптастыру, сонын ішінде окушыларды білімді дербес алу тәсілдерімен каруландыру, оларды информация алудын түрлі көздерімен жүмыс істей білуге төселдіру манызды болып табылады. Мұнын бәрі болашакта жас адамдарға барған сайын күрделене түсіп отырған ецбек қызметінде баг-дар табуына, ғылым мен техниканын даму барысы енгізетін жана атаулы-ны игеруіне көмектесуге тиіс.
Коммунизм орнату кезенінде окушылардын творчестволыцпен ойлану-ын дамыту міндеті — коғамдык мәні бар казына жасауға, рационализа-торлык пен жацашылдыкка, ецбекті үйымдастыру мен онык жағдайын жетілдіруге, жана, ойда болмаған міндеттерді шешуге қабілеттілік ерек­ше мәнге ие болады.
Акыл-ой тәрбиесін ойдағыдай жүзеге асыру окытудын мазмунына, окушылардын танымдық іс-эрекетін уйымдастыруда колданылатын әдіс-тер мен тэсілдерге, сондай-ак, әрине, мүгалімнің жеке басына байланысты.
Елімізде жүргізілген мектепте білім беруді кайта күру, онын мазмұ-нын жанартып, ғылымныц, мәдениеттін осы заманғы дәрежесіне сай кел-тіруді ғана емес, сонымен бірге оку материалын уйымдастыру принцип-терініц езіне өзгерістер енгізуді көздеді. Жетекші және айкындаушы ғы-лыми және дүниетанымдық идеялар дәлірек белгіленіп, жекелеген курстар араСындағы пәнаралык байланыстар күшейтілді және т. б.
Акыл-ой тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудын өзге бір жолы таным­дык творчестволық негіздерді барынша дамытуға бағытталған окытудын озық әдістерін қолданумен байланысты. Осы әдістердін катарында твор-честволыкпен ойлауды дамытуға ынталандыратын окытуға проблемалық тұрғыдан карауды, неғүрлым үтымды және үнемді шешім іздестіруді және табуды кажет ететін тапсырмаларды, сондай-ак тасымалдай білу, яғни дарадан ортактыкты айыру жэне сол ортақ жаңа міндеттерді шешу үшін немесе басқа салалардағы жаңа объектілермен жұмыс істеуге колдана бі-луге бағытталған қабілетті дамытуды; ғылымнык оз әдістері туралы мағ-лүмат беретіи жэне окушылардыц танымдык іс-әрекеттерін жандандыруға көмектесетін зерттеу әдістерін айтуға болады.
Казір адамды ез бетімен білім алуға даярлау ісіне үлкен маныз бері-луіне байланысты, сабакты ұйымдастырғанда окушылардын дербестігіне сүйенетін, олардын ойлауын жандандыратын барлық түрлеріне, сондай-ақ оларға ез бетімен білім алу тәсілдерін үйретуге, оларға қажетті инфор-мацияны алудыц түрлі көздерімен жұмыс істеуіне көп уакыт бөлінуі тиіс
Окушылардын ой енбегі мәдениетінін түрлі тәсілдерін: оку жүмысының үтымды режимін уйымдастыруды, акыл-ой қызметінің әр түрін орындауда уакытты дүрыс бөліп, жүйелі белгілеуді, интеллектуалды жумыстыц белгі-лі бір үтымды жүйесін жасауды және т. б. игеруі де манызды.
Акыл-ой тәрбиесі мінДетін шешу негізі көбінесе мектепке дейінгі жас-та, бала коршаған болмыс күбылыстары туралы алғашкы түсінік алып, оныц бойында психикалық таным процестері (түйсік, қабылдау, ес, ойлау, киял) мен алғашкы интеллектуалды іскерлік пен дағдылар қалыптасып, Дүниені танудын алғы шарттары ретінде білуге күмарлык пен кұштарлык
дами бастаған кезде қаланады. Баланын мектеп жасына дейінгі мскемі-лердегі тәрбиесі өте-мвте максатты болып табылады.
Акыл-ой тәрбиесі саласында жана міндеттерді шсшу кажеттігі муғалім мен тәрбиешінін біліміне, жалпы жэне методикалык мәдениетінс, олардын жалпы дамуына анағурлым өскелен талаптар кояды. Олардан өзіндік та-нымдык белсенділік, өз білімдерін толыктыруға деген мүдделілік талап етіледі. Педагог өз паніне жан-тәнімен берілудін үлгісі болуға, оны окыту-ға, творчестволыкпсн карауга дара талап, өз саласы мен сабактас сала-лардағы ен жана жетістіктер туралы жан-жакты хабардар болып, тиісті әдебнеттерді білуі тиіс. Жалпы білімді жетік менгсру мектеп жасына де-йінгі мекемелердін тәрбнешісіне де керек.
, jL\x ' Мамандыкты дұрыс тандауды камтамасыз етуде, бо-
Ііолитехникалык. лып жаткан ғылыми-техннкалык өзгерістерден және білім және технологиялық процестерде ұдайы жүзеге асырылып енбск тэрбиесі жататын жаналыктардан тез бағдар таба білуді ка-лыптастыруда политехникалык білім беру үлкен роль
аткарады.
Ол коммунистік тэрбие берудін аса манызды курамды бөлігі болып та­былады, акыл-ой тәрбнесімен және окушыларды енбекке даярлаумен ба-
рынша тығыз байланысты.
Кезінде К. Маркс пен Ф. Энгельс коғамдык өндіріс пен машиналы ин-дустриянын даму тенденцняларын зерттегенде жас адамды өвдірістін бар­лык процестерінін негізгі принциптерімен таныстыруға және оған сонымен бір мезгілде «...барлық өндірістіа карапайым кұралдарын колдану дағ-дыларыи»' беруге тиісті политехникалык білімніц кажеттігі мен маныз-дылығын атап көрсетті. Нак осындай білім машиналы өндіріс жағдайын-дағы снбек бөлінісінде жұмысшынын дамуындағы кесірлі сынар жақты-лыкты жоюға және техникалык төнкерістер мен өнеркәсіптін жана салаларынын пайда болуы нәтнжесіндегі енбек снпатынын өзгерістеріне онын тезірск бейімдслуіне көмектесуі тиіс.
Өндіріс кызметкерлерінін кәсіптік жэне жалпы білім даярлығынын сынар жакты жэне тар шенберлі болуына мүдделі капиталнстік коғамда К. Маркс пен Ф. Энгельстіц ғылыми көрегендігі балаларды окыту және тәрбиелеу практикасында колдау таба алмады. Капиталисте өндірістегі жумысшы — инициативаны және капиталдың езгісі мен жалдамалы жұ-мыс күшін мейрімсіз канауга карсы жумысшылар тарапынан кез келгсн наразылыкты тұншыктыру үшін өз бнлігін пайдаланып, басқаруды жүзеге асыратын жэне кадрларға деген қажеттікті реттеп отыратындардын еркіне сокыр бой усынатын көнбіс буранда ғаяа.
Тек Ұлы Октябрь социалисте революциясы жеціп, жас Совет респуб-ликасы өз өнеркәсібін күру жэне халык шаруашылығын социализм прин-циптері негізінде дамыту жолына түскеннен кейін жумысшыны машина-иыц жай ғана шылауынан технологиялык процестердінмәні мен негізде-рін, сондай-ак социалистік өндірісті уйымдастыру мен баскарудын жалпы принциптерш түсінетін саналы, инициативалы әрі творчестволық кызмет-керге айналдыру кезек күттірмейтін шүғыл міндет болып койылады.
Совет мектебі калыптасуынан алғашкы кадамдарынан баста'п В. И. Ленин аса манызды жалпы политехникалык білімді жүзеге асыру міндетін койды. Мәселен, В. И. Ленинне катысуымен әзірленіп, 1919 жы-лы РКП(б)-ныц VIII съезшдскабылданған партиянын Программасында «17 жаска дейінгі ер балалар мен кыз балалардын бэріне тегін, міндетті жалпы жэне политехникалык (өндірістін барлык басты салаларымен тсо-
рия жэне практика жүзінде таныстыратын) оку ісін»1 енгізу камтамасыз етілуі тиіс деп жазылды.
Совет мектебінде бул аса манызды принципті практикалык жүзеге асы­ру барысында В. И. Ленин политехникалык білім берудік мәні мен мін-деттерін түсінуде жалпы маркстік позицияларды политехникалык кец даярлыкты жүзеге асырудан бас тартып, әрбір оқушыныц тар шекберлі мамандык алуын талап етушілерден әлденеше рет корғауына тура келді. Окушыларды дербес енбекке даярлауды камтамасыз етудегі бүл екі ба-ғыттын арасындағы күрес одан кейінгі жылдары да белгілі бір формада элденеше рет қайталанды.
Мектептегі окытуды кәсіптендіруге карсылық білдіре отырып, В. И. Ле­нин казіргі заианғы өндірісті үйымдастырудын ғылыми негіздері мен жалпы принциптерш игеру базасы ретінде жалпы білім жөніндегі даяр-лықтын маңыздылыгы мен мәніне ерекше көніл бөлді. Бүкіл елді электр-лендіруге жэне социалисте өндірісті көтеріп, өркендетудіц негізгі қүралы ретінде электрге үлкен маңыз бере отырып, В. И. Ленин политехникалык білім берудін мазмүнына электр, оны механикалык жэне химиялык өнер-кәсіпте колдану жөніндегі негізгі үғымдарды, агрономиянын негіздерін бі-луді, сондай-ақ окушыларды электр станцияларымен, заводтармен, сов-хоздармен таныстыруды енгізді»1.
Н. К. Крупская мектепте политехникалык білім беру мәселелері бойын-ша В. И. Лениннін позицияларын толығымен қолдап, окытуды өнімді ец-бекпен біріктіру және ғылым негіздерін окып үйренген кезде политехнизм принциптерш жүзеге асыру саласында маркстік идеялардыц белсенді на-сихатшысы болды. Ол, атап айтканда, жалпы білім беретін пәндерді поли­техникалык түрғыдан окыту туралы кағиданы дамыта келіп, политехнизм принципі «...барлык пәндерге дарытылуы, физикада да, химияда да, жара-тылыстануда да, қоғам тануда да материалды іріктеп алуға әсерін тигізуі тиіс. Бүл пәндердін өзара үйлестірілуі жэне оларды енбекте үйретумен үй-лестіру кажет»*.
К. Маркс пен Ф. Энгельс алға койған жэне В. И. Ленин дамытып же-ніске жеткен пролетарлық революция мен социализм орнату жағдайында жүзеге асырудын нактылы жолдарын көрсетіп берген политехникалык оқыту міндеттері күні бүгінге дейін айрыкша актуалды болып табылады. Ғылым мен техяиканын қаулап дамуы, ғылымн жаналыктарды өндірістің игеру мерзімдерініц қыскаруы, көптеген кәсіпорындарда технологиялык процестерді түбегейлі жетілдіру, ец жаца ғылыми-техникалық жетістіктер-ге негізделетін жаца ғылыми салаларды күру — мұнын бәрі арнаулы тар шецберлі, тез жойылатын кэсіптік білімдер оншама кұнды емес екені туралы корытындыны тағы бір рет куаттап, жалпы теориялык жэне жал­пы білім беретін білімдердіц үлкен манызы бар екенін көрсетті. Тек соң-ғылары ғана адамға өндірістіц барынша алуан түрлерінде бағдар табуға, оларда болып жаткан өзгерістердік мәнін түсінуге және ескі техника мен технологияның орнына келіп жаткан жаналары талап ететін тар шекберлі кәсіптік дағды мен іскерлікті тезірек нгеруге мүмкіндік береди
Міне, нақ сондыктан білім беру мазмүны өзгеріп отырған казіргі уа-қытта Халыкка білім беру туралы занныц негіздерінде көпшілік орта мек­теп алдағы уакытта да ецбекке баулнтын, жалпы білім беретін, политех­никалык мектеп ретінде дамуға тиіс екені тағы бір рет куатталды.
Қазіргі мектепте политехникалык білім беру негізгі ғылымдарды окы­ту процесінде жүзеге асырылады; мұнда (ек алдымен политехникалык цикл пәндерін — математнканы, физиканы, химияны, биологияны, геогра-фияны жэне баска біркатар пәндерді окып үйрену кезінде) окушылар қа-зіргі заманғы өндірістін аса манызды салалары негізіне жататын процес-тердін ғылыми принциптерімен таныстырылып, техника және казіргі за-манғы социалистік өндірісті ұйымдастыру саласында, сондай-ақ арнайы енбекке үйрету процесінде олар біліммен каруландырылады. >.
Оку пәні ретінде оку программасына енгізілген енбекке баулу казір мектепте I кластан басталады жэне I—VIII кластардын окушыларына техникалык, ауыл шаруашылык, тұрмыстык жэне ецбек салаларында өмірде кажет болатын білім мен іскерліктіц бастапкы келемін беру, олар­дын техникалык тұрғыдан ойлауы, конструкторлык кабілетін дамыту, жалпы енбек мәдениетін тәрбиелеу максатын көздейді. Жоғары класс оку­шыларын үйретуде ен басты нәрсе осы заманғы ендірістін жумыс істеуінін жалпы принциптерін түсіну негізінде енбек дағдысын игеру болып табы­лады. Бул білім жалпы жэне политехникалык білім базасында беріледі. Мектепте практикалык сабақ немесе арнаулы өндірістік практика түрінде өткізілетін ғылыми-техникалык практикумдарға катысудыц үлкен мацызы бар. Сонғы кезде мектепаралық оку-өндірістік комбинаттарында ецбек.үй-рету кен кұлаш жайып келеді.
Техникалык түрғыдан творчестволыкпен ойлауды дамыту міндетін же-місті шешу үшін окушыларды техникалык творчество мен конструкциялау-дын эр түріне катыстыру ете манызды. Мұндай ,іс-әрекеттер практикалык сабақтардын процесінде, сондай-ак кластан тыс жүмыста — эр түрлі тех­никалык қайта жабдыктандырғанда: кабинеттерді осы заманғы техника­лык кұралдармен жабдыктағанда, программалық оқытудыц автоматтан-дырылған кластарын, лингафон кабинеттерін күрғанда, мектептін радио торабын монтаждағанда жэне т. б. болуы мүмкін.
Факультативті сабақтармен ұштастырылатын әр түрлі практикумдар-ды ұйымдастыру (мектептің мүмкін болатын өндірістік базасын пайдала-на отырып), енбек процестерінің теориялық негіздерін зерттеуді күшейту-ге жэне практикалык іскерлік пен дағдыны игеруді женілдетуге мүмкіядік береді. Политехникалык білім беру мен ецбекке баулу, окушыларды кәсіпті саналы түрде тандап алуға даярлау міндеттерін казіргі кезенде шешудін ен үтымды жолдарын іздестіру мақсатында казір техникалық творчество саласында кластан тыс түрлі жүмыс жүргізу тэжірибесі мұки-ят зерттеліп, жинакталуда.
/ КПСС Орталык Комитеті мен СССР Министрлер Советінін «Жалпы бі-/лім беретін мектептерде окушыларды окытуды, тәрбиелеуді жэне оларды енбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы» каулысында жалпы білім беретін мектептіц басты міндеті жалпыға бірдей міндетті орта«білім беру ісін дамыту, оку-тәрбие процесін одан әрі жетілдіру туралы КПСС XXV съезінің шешімдері мен СССР-діц жана Конституциясынын тұжырымда-рын дәйектілікпен жүзеге асыру екені белгіленіп берілді. Бүл коммунис-тік коғамнын жан-жакты дамыған кұрылысшыларын даярлауды камтама­сыз етеді. Қаулыда жалпы білім беретін мектепте енбекке баулу мен окы­туды жан-жакты жаксартуға бағытталған көптеген нақтылы шараларды жузеге асыру кажет екені көрсетілген.
Жалпыға бірдей міндетті орта білім беруді жүзеге асыру әркімге кә-сіпті өз басыныц бейімділігі мен ынтасын, сондай-ак түрлі саладағы ма-мандарға жалпы мемлекеттік кажеттікті ескере отырып тандап алуы үшін кен мүмкіндіктер береді.
Тұтас алғанда «енбек тәрбиесі» деген үғым окушыларды коғамдык өн-діріске катысуға даярлаудыд бір жолы ғана болып табылатын «политех-
никалык білім беру» үғымынан әлдекайда кец. Енбек тәрбиесі аса маныз­ды міндет ретінде енбекке коммунистік көзқарасты, кандай енбекті бол­сын жэне енбек адамдарын күрметтеуді тәрбиелеуді, енбектіц вмірге аяқ баскалы отырған адамныц ен бірінші қажеттілігіне айналуы үшін енбеч ету кажеттілігін калыптастыруды камтиды.
Енбек тәрбиесініц негіздері мектепке дейінгі жастыц өзінде, бала үл-кендердіц енбегін күрметтеуге тәрбиеленіп, өзі болса өзіне-өзі кызмет ету-дін, турмыстық-шаруашылык істерді орындауға, балалар бақшасы учаске-сіндегі, бакшадағы жүмыска және т. т. тартыла бастаған кезде каланады.
Жастарға идеялық-адамгершілік тэрбие беру комму-Идеялық-адамгерші- нистік тәрбиенін аса маңызды кұрамды бөлігі болып лік тэрбие табыдады. В. И. Ленин адамгершілік тәрбиесіне ора-
сан зор маныз бере отырып, совет жастарын тәрбие-леудін, білім берудін және оқытудыц бүкіл ісі оларды коммунистік адам-гершілік рухында тәрбиелеуге бағындырылуға тиіс екенін әлденеше дүр-кін атап көрсетті.
Мораль коғамдық сананыц бір формасы болып табылады жэне адам­дардын коғамдағы мінез-күлқын реттеу функциясын орындайды. Бул рет-теу механизмі коғам мойындаған, қоғамдық пікірдін күшімен куаттала-тын адамға койылатын талаптар жүйесіне негізделген. Осы талаптын өзі адам белгілі бір жағдайда калай өмір сүруі, кандай іс-әрекет- жасауы тиіс екені туралы калыптаскан түсінікке сай келеді. Бұларды орындауға талап етіліп отырганнын орынды скенін түсінуге негізделген, іс-әрекетке, адамдармен жәнс коғаммен қатынасқа деген коғамдык бағамен саналу кажеттігімсн үштасатын өз санасы түрткі болады.
Мораль талаптарында адамдардын мінез-күлык нормалары мен ере-желері туралы белгілі бір коғамда үстемдік ететін түсініктер бейнеленген. Моральдын кашан да таптык жэне тарихи сипаты бар. Мэселен, каналу-шылар мен қаиаушылардын жаксылык пен зүлымдык, әділеттік пен әділетсіздік, адамгершілік, адамныц абырой-намысы, парыз, жауапкерші-лік дегеннін не екені туралы түсініктері мүлде өзгеше. Буржуазиялык мо­раль діни моральмен шырмалып, толығымен таптык тенсіздік пен адамды адамнын канауын баянды етуге, енбекшілердін бас ұрушылық пен көн-гіштік рухында тәрбиелеуге, жеке-дара пснхологияны дәріптеуге бағыт-талған.
Бүл моральді сипаттай келіп, В. И. Ленин былай деген болатын: «Ескі коғам мынадай принципке негізделген еді: не сен біреуді тонайсың, не се-ні біреу тонайды, не сен біреуге жүмыс істейсін, не біреу саған жүмыс іс-тейді, не сен кул иемденушісіц, не сен кұлсың. Әрине, мүндай қоғамда тәрбиеленгсн адамға мынадай психология, әдет, үғым, былайша айтканда, ана сүтімен бірге сіцеді: не ол кұл иемденуші, не кұл, не үсақ меншікші, ұсақ қызметші, үсак чиновник, интеллигент,— кыскасы, өз камын ғана ойлайтын, ал өзгеде ісі жоқ адам»'.
Кбммунистік мораль — бүл пролетариаттын канауға карсы күресте
пайда болып калыптаскан таптық моралі; пролетарлык революциянын же-
Ңісі мен социализм орнату жағдайында жана мораль халыктык моральға
айналады. '
В. И. Ленин коммунистік моральдын срекшеліктерін атап айта келіп, былай деп көрсеткен болатын: «... біздін адамгершілігіміз пролетариаттыц тап күресі мүдделеріне толык бағынулы. Біздін адамгершілігіміз пролета­риаттыц тап күресі мүдделерінен туып отырады»1. Ал егер революциялык күрестін бірінші кезенінде ен бастысы ескі коғамды талқандау болса, ке- йіннен барлық енбекшілерді жака коғам кұруға біріктіру негізгі мәселе-ге айналады. «Коммунистік адамгершіліктің негізі,— деп атап көрсетті В. И. Ленин,— коммунизмді нығайту және аяктау үшін күресу»1. Бұл мін-дет коғамдық дамудық қазіргі кезеңінде, біздің еліміз коммунистік кұры-лыстың жаңа, неғұрлым жоғары сатыларына өту үшін жағдайлар әзір-леп (ал бұл үшін эр адамнын идеялык-адамгершілік толысуы да жоғары болуы кажет), кемелденген социализм кезеңіне еніп отырған кезде де басты және белгілеуші міндет болып калып отыр.
Ғылым мен техниканыц дамуы адамнын колына табиғатка ыкпал жа­сау мен адамдардын тағдырларына эсер етудін барған сайын куатты кұ-ралдарын беріп отырғандықтан да идеялык-адамгершілік тәрбиенін маны-зы осыншама арта түсіп отыр. Адамгершілік тәрбиенің негізгі міндегғері коммунизм күрылысшысынык КПСС Программасына енгізілген мораль-дық кодексінде бейнеленген.
Адамгершілік тәрбиесінін негізі идеологиялык тәрбие — маркстік-ле-ниндік идеологияны игеру, адамды қоғамдық дамудын негізгі зандылык-тары мен біздін коғамымыздыц алдында тұрған жоғары максаттарды тү-сінумен қаруландыру болып табылады. Бұл міндет казіргі кезде, маркс-тік-лениндік идеология бүкіл совет халқынын идеологиясына айналған, ал марксизм-ленинизм одан әрі дамытылып, коммунистік кұрылыстык казір-гі кезеңін бейнелейтін жаца ұғымдармен байып отырғанда ерекше ма­нызды.
КПСС XXIV съезінде атап көрсетілгеніндей, «...енбекшілердін маркс-тік-лениндік дүниетану көзкарасын, жоғары идеялық-саяси сапаларын, коммунистік мораль нормаларын қалыптастыру»2 бүкіл идеологиялык жүмыстың өзекті міндеті болуы тиіс.
Адамнын дүниетанымы — болмыска деген көзқарастар, өзінін өмірдегі ролі мен орны туралы түсініктер жүйесі — өмірлік проблемаларды шешу-дегі, белгілі бір. жағдайларда лайықты мінез-күлықты тандаудағы аса ма­нызды ішкі басшылык болып табылады.
Адамнын дүниеге коммунистік көзкарасыныц негізі коммунизм ісініц әділдігіне сенімділік, коммунизм мүраттарына сенім, оларды жүзеге асы-руға жэне, егер кажет бола калса, оларды 9рныктыру үшін күреске әзір болуда. Казіргі кезде, екі система арасындағы идеологиялык күрес барын-ша қатандай түсуі себепті, жастардын бойында буржуазиялык жэне реви­зионисте идеологияға ымырасыздыкты калыптастыру міндетінің манызы ерекше арта түсіп отыр. Л. И. Брежнев КПСС XXV съезінде былай деді: «Екі дүниетаным күресінде бейтараптылық пен ымырашылдыкка ррын жок. Бүл жерде жоғары саяси кырағылык, белсенді, жедел және наным-ды насихат жұмысы, дұшпандык идеологиялык диверсияларға дер кезінде тойтарыс берілуі керек»3.
Идеялық-саяси айқын позициялар, қоғамдық даму зандарын анык тү-сіну адамға онык коғамдык парызына сәйкес келетін, оның өз істері үшін жауапкершілігін арттыратын мінез-кұлык бағытын дұрыс тандап алуына көмектесетін негіз болады.
Адамгершіліктәрбиесінін аса манызды міндеттерінін бірі адамды өзі-нін социалистік Отанына, өз халқына жан-тәнімен берілуге, езінің бар күшін социализм жецістерін корғауға сарп етуге дайын тұруға тәрбиелеу болып табылады. Жас совет адамы — бұл ен алдымен өз Отанынын пат­риоты. Патриотизмге өз Отаны, онын қоғамдық құрылысы, коммунисте қүрылыстыц барлык салаларында халыктыц колы жеткен орасан зор та- быстары үшін мацтаныш сезімі, сондай-ак оныц өткендегісініц лайықты істерін қүрметтеу сезімі енеді.
Біздің көп үлтты еліміздіц жағдайына оны мекендейтін барлык халық-тарға туыскандық сезім білдіруді, құрметтеуді тәрбиелеудіц, Совет Ода-ғынын ортак идеология, әлеуметтік-саяси жэне экономикалык база бірік-тірген, өзара сеніммен, достыкпен, ынтымактастыкпен, барлық мэдениет-тің өзара игілікті эрекеттестігімен топтаскан барлық социалистік үлттары мен халықтарыныц туыскандык бірлігі сезімін калыптастырудын ерекше мацызы бар.
Адамдардын тарихи жана кауымдастығы — совет халкын қурайтын барлык ұлттар мен халықтардын өкілдеріне туысқандық сезім тәрбиелеу міндеті оішц әлеуметтік және моральдык-саяси бірлігіне зиян тигізу мүм-кін дегенніц бәрінін: ұлтшылдықтың, шовинизмніц, үлттык шектелудін барлық көріністеріне қарсы ымырасыздықты тәрбиелеуді де камтиды.
КПСС XXV съезінде атап айтылғанындай, (енбекшілердін, ен алдымен жас үрпақтыц санасында советтік патриотизм мен социалисте интерна­ционализм идеяларын, Советтер Елі үшін, біздіц Отанымыз үшін макта-ныш, социализм женістерін қорғауға әзірлік сезімін орныктыру — партия-мыздыц аса манызды міндеттерінін бірі болып келді жэне солай болып кала береді1.
Советтік патриотизм мен социалисте интернационализмді тәрбиелеу барлык социалисте елдердіц енбекшілеріне деген достық сезімді, олардын социализм орнатудағы табыстары үшін мактанышты тәрбиелеуді де кам­тиды.
Окушылардың бойында өз бостандығы мен тәуелсіздігі үшін, дербес саяси жэне экономикалык даму правосы үшін империализмге карсы күрес жүргізіп жаткан барлык халықтар мен ынтымақтастық сезімін тәрбиелеу-діц де манызы зор.
КПСС XXV съезінде Л. И. Брежнев жолдас былай деді: «Біздін зама-нымызда пролетарлык интернационализмніц манызы зор екендігін айрык-ша атап көрсеткім келер еді. Бұл — марксизм-ленинизмнін басты прин-циптерініц бірі»2.
Коммунисте адамгершілік адамнын коғамдык белсенділік керсетуін елдіц және өз коллективінін қоғамдық-саяси өміріне іскерлікпен каты-суын, өзінің азаматтык борышын және тапсырылған іс үшін, коғамда бо­лып жатканныц бәрі үшін жеке жауапкершілеті түсінуін, адамдар мен ел алдындағы өз міндеттерін адал орындауын, өзіне және баскаларға та­лап коюын, енбектегі және күнделікті мінез-құлыктағы саналы тэр-тіпті де көздейді.
Эстетикалык ' Эстетикалык тәрбие — коммунистік тәрбиенің аса ма-
тэрбне нызды құрамды бөліктерінің бірі. Эстетикалык тэрбие
дегенді окушыларды табиғаттағы, өнердегі, қоршаған болмыстағы әсемдік құралдарымен тәрбиелеу, оларды рухани казыналар-ға тарту, эстетикалык сезімдері мен мәдени қажетсінуді дамыту деп тү-сіну керек.
Коммунистік партиянын Программасында партия «әрбір адамнын өз басының қабілетін неғұрлым толык көрсетуі үшін барлық жағдай жасау-ға, барлык енбекшілерге эстетикалык тэрбие беруге, халыктын көркемдік талғамдары мен мәдени дағдылары жоғары болуын калыптастыруға».1 тынбастан камқорлык жасап отыратыны арнайы атап керсетілген. Көр-кемдік негіз енбекті рухтандыруға, түрмысты сәндендіріп, адамнын мере-йін арттыруға тиіс. Социалистік мемлекет жағдайында адамдардыц эсте­тикалык дамуы мен оларды рухани мэдениетке тартуды камтамасыз ету үшін барлык жағдай жасалады.
Эстетикалык тэрбие адамгершілік тәрбиесімен өте тығыз байланысты. Әсемдіктен сусындау, оны кабылдау,,түсше жэне сезіне білу көбінесе дү-нкені кабылдау мен болмыска көзкарастыц әлеуметтік-адамгершілік негіз-дерін қалыптастыруға көмектеседі. Өнер күралдарын пайдалану көп ретте кайырымдылык пен зұлымдык, әсемдік пен үскынсыздық туралы түсінікті баланың санасына күюдың ец төте жолы болып табылады.
Бұл идеологиялык жүмыстың да аса манызды учаскесі. Біздін жаста-рымыздыц буржуазиялык жат эстетикалык мүраттарға белсене қарсы тү-руын қалыптастыру керск. Әсемдіктіц біздін түсінігіміздегі мәні мен оның адамға тигізетін ықпалынык идеологиялык негізін кұрайтын маркстік-лениндік эстетиканыц негіздерін білу біздіц адамгершілік жэне эстетика­лык көзкарастарымызды, нанымдарымызды, мұраттарымызды карама-қарсы коюымызға көмектеседі. Эстетикалык тэрбие адамнын сезімдері мен санасына ықпал жасап, көзқарастар мен нанымдардыц орнығуына жәрдемдесе отырып, оныц дүниетанымын қалыптастыруға елеулі үлесін косады.
Эстетикалык тэрбиенін міндеттері күрделі де сан алуан сипатты. Олар эстетикалык ыкпал жасау көздерінің сан алуандылығы мен адамнын әсем-дікті кабылдау жэне сезіне білуін калыптастырудан басталып, сұлулықты
жасап, оны коршаған өмірге енгізе білуімен аяқталатын керкемдік даму жолдарыныц күрделі екендігін бейнелейді.
Эстетикалык тэрбие табиғаттағы, өнердегі, қоршаған өмірдегі әсемдік-ті қабылдау кабілеттігін дамытудан, балалардын бойында қарапайым эстетикалык сезімдерді оятудан басталады және оған эдеміге үдайы ка-тыстыру, оны толык күнды етіп кабылдау үшін колайлы жағдай жасаумен кол жетеді. Тіпті ең кішкене балаларға түрмыстағы, табиғаттағы, адам­дар мен олардың енбегіндегі, өнер шығармаларындағы сұлу атаулыны көріп, бағалауды үйретуге болады.
Эстетикалык талғамды — әсемдікті бағалау қабілетін, шын мәніндегі эдеміні көріксізден, жаркын, таланттыны боямалыдан айыра білуді — калыптастыру аса манызды міндет болып табылады. Адамнын эстетика­лык талғамы онын жалпы дүниетанымын, өз басынын идеялық бағытты-лығын, адамгершілік позицияларын бейнелейді. Әсемдікті бағалауда адамныц өмірге көзкарасы, нанымдары, оныц таптық позициялары да білінеді.
Жастардын бойында болмыска деген эстетикалык қатынасты орныкты-ру міндеті өте манызды, ол болса әсемдік атаулыныц бәрін сактау жэне қорғау жөніндегі белсенді іс-кимылдарды, сондай-ак рухани жэне мате­риалдык жана қазыналар жасауға талпынуды коса түйістіреді.
Техниканың жедел дамып, оныц табиғатқа тигізетін әсері күшейе тү-сіп отырған жағдайда (коршаған ортанын ластануы, табиғи ресурстардык саркылуы) окушылардын бойында табиғатты, онын байлығын, ол адам-дарға тартатын сүлулыкты аялау көзкарасын тудыру міндетінін маңызы ерекше. Әсемдікті эстетикалык кабылдауды қалыптастырудын аса маныз­ды факторы бола тұрып, табиғаттын сакталуы туралы камқорлыктын адамгершілік тәрбиесінде де үлкен манызы бар. Табиғатқа сүніспенші-лікті баулу патриотизм сезімін тереңдете түсумен, шынайы гуманизмді тәрбиелеумен тығыз байланысты.
Коршаған өмірді сұлулыктың заңдары бойынша кайта кұру адамныц бойында әсемдікке деген кажеттіктін дамуын, жақсы талғамның, калып-таскан эстетикалык мұраттЫн, сондай-ақ көркем творчествонын кандай да болсын бір түрінде кейбір, тым болмағанда бастапқы іскерлік пен дағды-нын болуын кажет етеді.
. Балалардын өздерін творчестволык бір істе көрсетуге талпынуын сә-билік шактыц өзінде тәрбиелеп, бүл үшін оларға ән айтуды, би би-леуді үйретіп, музыкалык естуін дамыту, бейнелеу ісін үйрету керек.
Эстетикалык тәрбиеніц негізгі бағыттылығы өнердің қандай да болсын бір саласындағы арнаулы немесе кәсіптік даярлык емес, жалпы эстетика­лык даму, көркем талғамға баулу, творчестволык іс-әрекетке ынталылық-ты дамыту болып табылатынын атап айткан жөн.
Окушыларға эстетикалык тэрбие берудіц негізгі кұралдары окыту жэ­не мәдениет мекемелерінін, театрлардын, кинотеатрлардын, клубтардың ыкпалымен, сондай-ақ бұқаралық коммуникация күралдарымен (баспа-сөз, кино, радио, телевизия) толыктырылатын кластан тыс жүргізілетін алуан түрлі жүмыс болып табылады. .
Мектеп пәндерінін арасынан эстетикалык тэрбие үшін әдебиеттін, та-рихтыц, географияның, биологиянык және тікелей эстетикалык цикл пән-дері — музыка мен бейнелеу енерініц бәрінен де манызы көп. Бүл үшін дене тәрбиесі сабактарының берер мүмкіндіктері де аз емес.
Мектептегі музыка курсынын міндетіне музыкалык талғамды дамыту жэне музыканы сүюге баулу; оған деген творчестволық белсенді катынас-ты калыптастыру жатады. Бүл курс мектеп окушыларының жалпы музы­калык сауатыныц негіздерін қалайды, олар мектепте окыған жылдары әнді сауатты, эмоциялы жэне мәнерлі айтуды, музыканы тындап, түсінуді
үйренеді, көрнекті совет жэне шетел композиторларынын творчествосымен танысады.
Бейнелеу енерінің курсына окушыларды реалистік суреттің бастапкы негіздерін ұйрету, олардын натурадан, есіне түсіріп және көз алдына елестетіп сурет салу іскерлігін калыптастыру, өнерге деген ынта мен сүйіспеншілікті, өз күшін бейнелеу творчествосында білдіру кажеттігін дамыту жатады.
Жоғары класс окушыларыныц эстетикалык дамуында өнер, әдебиет бойынша факультативті сабактардын үлкен манызы бар.
Окушылардын эстетикалык тәрбиесі мен дамуына ғылыми жаратылыс циклінін пәндері де сөзсіз өз үлесін қосатынын атап айтқан жөн. Логика мен математикалық дәлелдід жүйелілісі эстетикалық ыкпалын тигізеді, ғылыми ерліктін сүлулығы, ғылыми ізденіс поэзиясы жігерлендіреді және т. т.
Мектеп оқушыларынын эстетикалық дамуы көбінесе мектептегі жү-мыстың үйымдастырылуының өзімен, мектептің безендірілуімен, тәрбие-шілер мен тәрбиеленушілердің арасындағы өзара катынастар стилімен аныкталатындығы сөзсіз.
Оқыту процесінде эстетикалык тэрбие пионер -жэне. комсомол үйымда-ры, мектеп клубтары мен үйірмелері, көркемөнерпаздар үйірмесі аркылы жүргізілетін кластан тыс жүмыспен толықтырылады.
Балаларға эстетикалык тэрбие беруге алуан түрлі мектептен тыс мекемелер — Пионерлер сарайлары мен үйлері, балалар кітапханалары, жас өспірім натуралйстер станциялары жэне т. б. да ықпалын тигізеді.
Қолданылып жүрген программанын талаптарына сәйкес балалар бак-шасында жүргізілетін эстетикалык тэрбие осы саладағы бүдан кейінгі жү-мыс пен баланын көркемдік толык кұнды дамуы үшін жақсы алғы шарттар жасайды.
Дене тәрбиесі коммунистік тәрбиенің ажырамас белігі Дене тэрбиесі болып табылады. Ол балалардын дене дамуынын жетілуіне, денсаулықты нығайтуға, корамдык пайдалы енбекке, өмірге, Отан қорғауға неғүрлым жаксы даярлықты камтамасыз етуге бағытталған.
Біздін елімізде дене тэрбиесіне берілетін орын КПСС Программасын-да бейнеленіп, былай деп жазылған: «Жас үрпақ ен жас кезінен дене күші мен рухани күші жан-жақты жетіліп, шынығып өсетіндей етіп тәр-биелеу ісін камтамасыз етуді партия аса манызды міндеттердін бірі деп санайды»1.
Физкультура жэне спортпен шүғылдану жастардын бос уақыттарын саналы пайдалануын, демалыстарын мәдениетті өткізуін камтамасыз ету үшін манызды, сонын нәтижесінде денсаулық нығайып, енбекке қабілетті-лік артады.
Дене тәрбиесі ақыл-ой тәрбиесімен тығыз байланысты, өйткені адам­нын интеллектуалды дамуы, рухани күшінін қалыптасуы онын денсаулық жағдаиында, шыдамдылығына, нерв жүйесінін тындығына да байланысты.
Ғылыми-техникалық революция дәуірінде, ол адамдардын өмірі мен олардын енбек сипатына енгізіп отырған езгерістері адамнын жағдайына елеулі ыкпал жасап отырған кезде дене тәрбиесініц мацызы ерекше арта түсуде. Информацияның барған сайын үлғайып отырған көлемін игеру кажеттіпне байланысты интеллектуалды салмақ арта түсті. Біркатар мамандықта енбек адамды, оныц дене жэне психикалык мүмкіндіктерін, оныц санасы мен еркш елеулі сыннан өткізуді талап ететін жағдайға кояды.
Осы заманғы жүмысшынын, қызметтін баска салалары өкілдерінін енбек жағдайымен танысу барлык жерде бірдей кимылдау операцияларын кыскартуға деген ортак тенденция байкалатынын, ал енбекті жеңілдететін техникалык жана күралдар шығару адамға жана кауіп — гиподинамия-нын — дене күшін жұмсаудын кемуі, кимылдау қозғалыстарыныц азаюы төніп отырғанын көрсетеді. Сөйтіп, машиналы техника мен автоматтар дәуірінде жаксы дене дайындығы мен үлкен шыдамдылыктыц айрықша манызы бар.
Балаларға мектеп жағдайында берілетін дене тәрбиесінің міндеттеріне мыналар енеді;
денсаулықты нығайтып, шыныктыру, дұрыс дене дамуы мен организм-иін енбекке кабілеттігін арттыру;
кимыл дағдысы мен ептілігін калыптастыру жэне жетілдіру, кимыл-дын жаца түрлеріне үйрету және соған байланысты жана білімді баяндау;
негізгі қимыл сипаттарын (күшті, шапшандыкты, ептілікті, шыдамды-лнкты жэне баскалары) дамыту;
гигиеналык дағдыны баулу, дене жаттығулары мен шынығу гигиенасы жөніндегі білімді баяндау;
ерікті, батылдыкты, табандылыкты, тәртіптілікті, коллектившілдікті, достық пен жолдастык сезімін, мәдениетін, мінез-күлык дағдыларын, ен­бек пен коғамдық меншікке коммунистік көзқарасты тәрбиелеу;
әдетті калыптастыру жэне дене жаттығуларымен шүғылдануға деген түракты ынталылыкты тәрбиелеу;
үйымдастырушылык дағдыны баулу, қоғамдык физкультура активін даярлау.
Окушылардын дене тәрбиесі жөніндегі жұмысты оның барлық буын-дарында одан әрі жетілдіру 1972 жылғы 1 марттан бастап «Ецбек пен СССР-ді қорғауға әзір» (ГТО) Бүкілодактык физкультура комплексініц жаца нормаларынын енгізілуімен байланысты.
Мектеп окушыларына дене тәрбиесін беру.мектептегі арнайы оку са-бактарында жүзеге асырылады. Денсаулығы нашар мектеп окушылары ерекше программалар бойынша дайындык жэне арнаулы медициналық топтарда жаттығады (бұл жаттығулар сабактан тыс уакытта өткізіледі).
Мектепте барлык окушыларды жүйелі түрде медициналык бакылаудан ■өткізу және олардыц денсаулығын күнделікті кадағалау жүзеге асырыла­ды. Мұнда мектеп дәрігерініц, физкультура пәні окытушысынын, класс жетекшісінің ғана емёс, окушылардын енбекке кабілеттігін, олардын са-бак үстіндегі жалпы жағдайын, оқуға келулерін қадағалауға тністі әр-бір мұғалімнің ролі өте үлкен.
Қазіргі уакытта көптеген мектептерде дене мәдениеті мен спорт же-нінде кластан тыс жан-жакты жұмыс жаксы уйымдастырылған. Көпшілік физкультура шаралары — спорттық жарыстар мен физкультура мерекеле-рі, ГТО нормаларын тапсыру өткізеледі. Әр түрлі спорт секцияларының жүмысы мен туризм барған сайын дами түсуде. Пионер жэне жоғары кластардыц оқушыларына арналған комсомол жастардыц енбек лагерь-лерінде дүрыс уйымдастырылған спорттык физкультура жүмысы жаксы шынықтыруды жэне жалпы дене дамуын камтамасыз етеді, мунда физ­культура жэне спортпен шүғылдану қоғамдық пайдалы енбекпен үштас-тырылады. Балалардын спорт мектептері мен спорт коғамдарынын сек-циялары, жазғы спорт лагерьлері жүргізетін спорттык арнайы жаттығу-лармен окушыларды камту арта түсіп келеді.
Мектепке дейінгі балаларға дене тәрбиесін беруге жэне олардын ден-«аулығын ныгайтуға балалар бақшаларында үлкен назар аударылады.
Коммувнстік тәрбиенін түрлі салаларында шсшіліп жаткан нактылы міндеттердін ерекшеліктері мен өзгешеліктерін баса корсету үшін олар жске-жеке каралды. Ал іс жүзінде коммунистік торбиенін барлык кырла-ры өзара тығыз байланысты жэне педагогикалык процесте біртұтас болып бірігіп жатады.
Будан бурын атап айтылғанындай, жеке адамнын жан-жакты дамуы деген түсінік тарихи кезенге байланысты белгілі түрде өзгеріп отырады. Жан-жакты даму муратынын жүзеге асырылуы көбінесс коғамнын жет-кіншек ұрпактарды окытып, тәрбиелеу үшін жасап отырған мүмкіндіктері-не байланысты.
Кемелдснген социализм кезенінде коғамнын бул мүмкіндіктері елеулі түрде арта түседі және бұларды эр баланың мүддесі үшін неғурлым то-лығырақ пайдалану, олардын таланттары мен дарындарын көрсетіп, да-мытуы үшін барлык жағдайлар жасау мұғалім мен тәрбиешініц міндеті болып табылады.
КПСС Орталык Комитетінін, СССР Жоғарғы Советі Президиумынын, СССР Министрлер Советінін Бүкілодактык мугалімдер съезін күттыкта-уында (1978 ж. июнь) былай деп атап көрсетілген: «Қазіргі жағдайда окыту мен тэрбиелеу бірлігін жүзеге асыру, окушыларға идеялык-саяси, енбек, адамгершілік, эстетикалык торбие және оқушылардыц дене шы-ныктыруын дамытуды комплексті түрде жүргізу, совет халқынын өмірі және енбегімен, коммунисте кұрылыс практикасымен мектептін бай.іа-нысын нығайту өте манызды».

4-тарау
СССР-ДЕ ХАЛЫҚҚА БІЛІМ БЕРУ ЖҮИЕСІ


Халыкка Халыкка білім беру жүйесі үғымына жекелеген
білім беру op елдін халқын максатты түрде оқыту мен тәрбие-
жуйесі туралы леуді жүзеге асырып отыруға арналған оку-тәрбие
¥ғым мекемелерінік жиынтығы кабылданған. Халыкка білім
беру жүйесі кенінеН тараған үстем таптыц балаларын окытуға жэне торбиелеуге арналған мекемелер дамығанда ғана емес, енбекшілердін балалары үшін де әр түрлі мектептср ашылған кезенде пайда болады. Ха­лыкка білім беру жүйесі ен алдымен экономикалык жагынан дамыған елдерде шамамен XVIII ғасырдын орта шснінде калыптаса бастады.
«Жүйе» деген сөз сол жүйеніц күрылымын түзетін белгілі бір элемент-тсрдін және олардыц арасындағы түрлі байланыстардын болуын кажет етеді. Халықка білім беру жүйесініц негізгі элементтері (буындары) бас­тауыш, жалпы орта және кэсіптік білім беру болып табылады. Дамыған капиталистік слдердіц көпшілігінде XIX ғасырдыц ортасында-ак жалпыға бірдей бастауыш білім беру туралы зандар кабылданған болатын.
Орта білім беретін буын, әдеттс, мектептердін бірнеше типін камтиды. Булардын кейбіреулері жалпы білім беруді ғана камтамасыз етеді, ал баскаларында жалпы білім алу кайсыбір практикалык немесе кәсіптік даярлыкпен уштастырылады.
Бұлар, мысалы, патшалык Россиядағы гимназия.тар мен реалдық учи-лищелер болды, бүлар ецбекшілердін балалары түсуіне іс жүзінде жабык еді, бүгінгі Англияда — бүл грамматикалык, техникалык және казіргі кездегі мектептер, АҚШ-та әр түрлі бейімделіп (академиялык, техникалық т. б. с.) жіктелгсн аға буынды мектептер болып отыр.
Халыкка білім беру жүйесі үшін әр түрлі білім беретін жеке буындар арасында белгілі бір байланыстардын болуы тән. Бүл байланыстарды камтамасыз етуге принципі жағынан екі түрлі турғыдан карау бар: білім-нін бір сатысынан екінші сатысына табиғи көшуді камтамасыз ететін сабақтастык негізде курылған бірынғай жүйе жэне дуализм, яғни оку орындарынын катарлас екі жүйесі болуы, мунда, бір жүйеніц оку-тәрбие мекемелерінен екінші бір жүйеге көшу мүмкіндігі болмайды.
СССР-де жэне баска социалисте елдерде халыкка білім беру жүйесі біртутастык пен сабактастык негізінде күрылған. Антагонисте таптары бар, ағарту саясаты үстем таптардыц мүдделерімен белгіленетін барлык мсмлекеттерде халыкка білім беру жүйесі дуализм принципі бойынша курылған. Дуализм, яғни оку-тэрбие мекемелерінін кос жүйесі тусында, бір жүйе артыкшылыктағы таптардын балалары үшін, екінші жүйе каиа-лушылардыц балалары үшін арналды.
Мысалы, Англияда халыкка білім беру жүйесі дуализм принцип! бойынша айкын курылган.
Сол сиякты оку-тэрбие мексмелсрін мемлекет тарапынан баскарудын екі типі бар: орталыктан баскару, бул кезде ол бірынғай орталыктан (мннистрлік, баскарма, бөлім) баскарылады жэне децентрализациялан-ган баскару, оны жергілікті органдар жузеге асырады да, ал орталык мекеме тек жалпы кадағалайды, үйлестіреді, информация жинайды. Ха­лыкка білім беру ісін орталыктан. баскарудын мысалы — СССР, онда «ССР Одагы мен одактас республикалардын халыкка білім беру туралы Зандары негіздеріне» сэйкес, халыкка білім беруді баскарудын жалпы одактык жэне республикалык органдарыныц кызметі айкын белгіленген, ал децентрализацияланған баскарудын, мысалы — Америка Күрама Штаттары мен Англия, буяарда жергілікті баскару салдарынан мектеп-тердщ жағдайында, сондай-ак бір тнптес мектептердін беретін білім дэрежесінде, сапасында жэне көлемінде үлкен айырмашылыктар бай-калады.
Әлбетте, әр елдегі халыкка білім беру жүйесінін накты тарихи сипаты болады, яғни ол жүйе өндіргіш күштердін даму дәрежесіне, калыптаскан өндірістік катынастарға байланысты коғамнын әлеуметте-экономнкалык кажеттерін белгілейді, біркатар үлттык белгілермен және ерекшеліктер-мен сипатталады.
Әрбір мемлекеттіц ағарту- саясаты онын халыкка білім беру жүйесін куру негізіне алынған принциптерінде неғүрлым айкын бейнеленген.
ссср Енбекші ха.іыктын зердесін оятуға, білімге деген сан
білім беруде^Нзгі ғасыРлык арманы мен талап-тілегін бейнелейтін ха-принциптері лыкка білім берудін негізгі принциптері К. Маркс пен Ф. Энгельс енбектерінде аныкталып, В. И. Лениннін ецбектерінде жэне Совет Одағы Коммунисте партиясы мен Совет үкіме-тініц программалык документтерінде онан әрі дамытылды. 1973 жылы СССР Жоғарғы Советі «ССР Одағы мен одақтас республикалардын ха­лыкка білім беру туралы Зандары негіздерін» бекітті. Осы зан докумен-тініц 4-статьясында баяндалған принциптер кемелдеиген социалистік коғам кезеніне сай келеді жэне СССР-де халыкка білім беру жүйесін онан әрі жетілдіру үшін негізболып табылады.
Бірінші принцип — СССР-дегі барлык азаматтардыц нәсілі мен улты-»а, жынысына, джгс көзкарасына. мүліктік және әлеуметтік жағдайына карамастан білім алуға тен болуы — біздін әлеуметте жетістіктеріміэді оеинелейтш, халыкка білім берудіц бүкіл жүйесініц демократиялык ру-
хын атап көрсететін жэне оныц Совет Одагы әрбір азаматынын білім алуға деген конституциялык правосын жүзеге асыруымен тығыз байла­нысты негіз болып табылады.
Революцияга дсйін білім алуға сан килы шектеулер койылды. Мыса­лы, дворян оку орындарына (кадет корпустары, зиялы кыздар институт-тары) тек дворяндар ғана түсе алатын. Барлык орыс емес халыктар үшін шск коюшылык колданылды. Еркектермен салыстырғанда әйелдер тенсіз болды: әйелдердіц орта мектебі кыскартылған көлемде білім берді; жо-ғары білім эйелдер үшін іс жүзінде кол жетпейтін іс болды, тек XX ғасыр-дын басында ғана эйелдердіц жоғары дэрежелі курстары пайда болды.
Революцияга дейінгі Россиядағы халыкка білім беру жайын, катаң сынға ала келіп, В. И. Ленин былай деп жазды: «Оку, көз ашу жэне білім алу мағынасыида алғанда халық бұкарасы осынша жұрдай болған мундай тағы елдін,— міне, осындай слдін Европада Россиядан баска бі-реуі де калған жок»'.
Барлык балалар мен жас өспірімдер үшін білім алудын міндеттілік принцнпі бүкіл жастардын жалпы дамуы мен білім алуы жөнінде Совет мсмлекетінін камкорлығын бейнелейді және мунын өзі коғамныц өндіргіш күштерін дамытудағы кол жеткен дәрежемен жэне өндірістік катынастар-мсн тікелей байланысты.
Революцияга дейін патшалық Россияда халықтыц төрттсн үш бөлігі оки да, жаза да алмады жэне балалардын тек 20 проценті ғана мектепке барды. Орыс емес халыктар мекендеген оныц шет аймактарында жагдай будан да мүшкіл болды: мысалы, өзбек халкы арасында сауатты адам­дар 3,6% шамасында, кырғыздарда 3,1%, тэжіктерде 2,3% болды.
Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін, Совет өкіметін ны-ғайту жэне елдін кираған экономикасын калпына келтіру, халыкка білім беру жүйесін жанадан куру керек болған кезде жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беруді енгізу жөнінде дсреу мэселе кою мүмкіндігі болма-ды. Ец алдымен жаппай сауатсыздыкты жою керек болды. Осы кезде де жас, жана куш алып келе жаткан Совет республикасы халык ағарту ісіи дамытуга үлкен каржы бөліп отырды жэне 40-жылдарға карай 50 жаска дейінгі халыктын сауатсыздығы толык жойылып болды.
Халык шаруашылығын индустрияландыру мен өркендету бағытынын жүзеге асырылуына карай халықтын білім дәрежесін көтерудегі кажетті-лік барған сайын күшейе түсті де, 1930 жылы, кажетті экономикалык жағдайлар жасалған кезде, СССР-де жалпыға бірдей міндетті төрт кластык бастауыш білім беру (сегіз жастан бастап) енгізілді. Буған үш жыл кажет болды.
30-жылдардың аягына карай калалгрда жеті жылдык білім негі-зінен жүзеге асырылды, ал 1939 жылы партиянын XVIII съезінде жалпыға бірдей жеті жылдык білім беруді енгізу жэне орта білім беруге бірте-бірте әзірлену міндсті алға койылды. Алайда фашистік Германнянын біз-діц елге тап беруі бслгіленген жоспарлардын іске асырылуына бөгет жасады.
Соғыстан кейінгі жылдары экономика дамуынын жоғары каркындары жалпыға бірдей міндстті окудыц дәрежесін одан әрі көтеруге алғы шарт-тар жасап, оны кажстті іске айналдырды, оку мерзімі 1958 жылы тағы да бір жылға үзартылып, сегіз жылдык болды.
Партияныц XXII съезі (1961) кабылдаған КПСС - Программасында жалпыға бірдей орта білім беруді жүзеге асыру міндеті койылран бола­тын. КПСС XXIV съезінде (1971) елде халыктык білімі мен мэденн дәре-жесін көтеру жөнінде жэне жалпыға бірдей міндетті орта білім беруді енгізуге даярлык жасау жөнінде жүргізілген үлкен жумыс атап көрсетіл-ді. Ал арада бес жыл өткеннен кейін, КПСС XXV съезінде (1976) тоғы-зыншы бесжылдык жетістіктерінін бірі «жастарға орта білім беруге көшудін негізінен аякталуы»1 болып табылады деп хабарланды.
1977 жылғы октябрьде кабылданған СССР Конституциясынын 45-статьясында жастарға жалпыға бірдей міндетті орта білім беруді енгізу зан жүзінде баянды етілген. Бул принципті жүзеге асыру окудын барлык түрінін тегіндігі, мектеп окулыктарын тегін беру, түрлі мектептер жүйесін кецейту, селолык жерде мектепке окушылардын транспорттыц барлык түрінде тегін жүруін енгізу, окушылардын окуға уйымдаскан түрде апарылуын камтамасыз ету, мектептер жанынан интернаттар салу жэне баска да біркатар шаралар жүргізу аркылы камтамасыз етілелі. Муныц бәрі балалар мен жастарға білім алу правосын жүзеге асыруға жэне алдағы уакытта арнаулы білім алудыц ғылыми-тсхникалык прогрестін талаптарына, жеке бастыц иксмділігі мен талаптануына сэйкес мамандык-ка ие болуынын негізі ретіндегі коғамнын жалпыга бірдей міндетті ортз білім беру жөніндегі талабын орындауға көмектеседі.
Жоғары дамыған барлык капиталисте елдерде өсіп келе жаткан өн-дірістіц объектнвтік талаптарынын жэне жумысшы табы мен барлык ен-бекшілердін білім алу правосына ие болу жолындағы күресінін ыкпалы-мен міндетті минимум білім алу да енгізілген. XIX ғасырдыц аяғынан бастап жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру де енгізіле бастады (Англия, Франция). Казіргі уакытта өндіріс кызметкерлерінін білімі мен мамандығына койылатын талаптардыц барған сайын өсуі нәтижесінде капиталистік елдерде міндетті білім минимумы өсіп келеді. Мысалы, АҚШ-тын көптеген штаттарында міндеттіокыту мерзімі 16 жаска дейін белгіленген, Франция мен Англияда да жағдай осындай.
Алайда капитал елдерінде міндетті білім беру дәрежесіи арттыру жас адамдарды жалпы жэне жан-жакты дамыту максатын эсте коймайды, ал тек олардын қазіргі өндіріске катысуы үшін кажетті шагын білім мен дағдыларды игеруін ғана көздейді.
Тек біздін елде ғана жалпыға бірдей міндетті жоғары сатыдағы орта білім беру міндеті дүние жүзінде тунғыш рет алға койылды, мүнын өзі осынын негізінде жастардын арнаулы білім алуына, жүмысшы маманды-ғына ие болуына немесе жоғары оку орнында окуды онан эрі жалғасты-руына мүмкіндік береді.
СССР-де жалпыға бірдей орта білім берудін енгізілуі — зор тарихи манызы бар белес. КПСС Орталық Комитеті мен СССР Миннстрлер Со-ветініц «Жалпы білім беретін мектептерде окушыларды окыту мен тәр-биелеуді жэне оларды енбекке даярлауды одан эрі жетілдіру туралы» (1977 ж. декабрь) каулысында былай деп көрсетілді: «Жалпыға бірдей міндетті орта білім беруге көшудін аякталуы Коммунисте партия мен со­вет халкынын, социалисте коғамдық күрылыстын аса үздік жетістігі болып табылады. Кемелденген социализм жағдайында біздін елдін өске-лең жас үрпағы өмірге толык орта біліммея аяк басады, мүнын өзі екбек өнімділігін арттыру, енбекшілер бұкарасынын рухани мәдениеті мен са-насын онан әрі жетілдіру,. коммунистік коғам адамын калыптастыру үшін жана мүмкіндіктер турызады». .
Бүкіл жастар үшін жалпыға бірдей міндетті жалпы білім берудін жо-ғары дэрежеде болуы ғылым мен техниканын онан әрі дамытылуын кам­тамасыз ету үшін кажет. Сонымен бірге мунын өзі адамнын жан-жакты дамуына, онын материалдык жэне рухани кажеттерін неғурлым толығы-рақ канағаттандыруға камкорлык жасаушы біздін коғамнын, алдында турган ұлы ялеуметтік максаттарды жүзеге асырудағы жаңа саты, жака белее.
Халыкка білім берудін советтік жүйесі алдында турган міндеттердін. жузеге асырылуын камтамасыз ету үшін манызды іс бүкіл оку-тәрбие иексмелсріиін мсмлекеттік жэне коғамдык сипаттағы приішяпі болып табылады. Совет Одағында барлык оку орындары мемлекет карамағын-да: мемлекет буларды ашады, каржыландырады және тиісті кызметін бағыттап отырады. Міне, осынын аркасында мемлскеттік халыкка білім беру саласыидағы саясатынын жүзегс асырылып. оку жоспарлары мен программаларынын бірлігі камтамасыз етіледі. Білім берудегі бірынғай бағыт жэне жеке оку орындары арасындағы байланыс осылайша жүзеге асырылып отырады, мүнын өзі елдіц бір бөлігінен екінші бөлігіне, кала-дан селоға және дерсвнядан калага квшіп келгенде бір типтегі оку орнын-дағы білімді онан әрі жалғастыруға мүмкіндік береді. Сол сиякты мемле­кет мектеп курылысын жүзеге асырады. мектептер мен өзге де оку орын-дарын орналастыруды жоспарлайды, оларды оку материалдарымен және көмекші күралдармен жабдыктау мэселелерін шешеді. Біздін елімізде жеке меншік оку орындары жок.
Барлык оку-тэрбие мекемелерінін мемлекеттік снпаты біздін Конститу-цияда да баянды етілген. 25-статьяда былай деп айкын көрсетілген: СССР-де халыкка білім берудін бірынғай жүйесі бар және ол жетіле түсуде, бұл жүйе азаматтардын жалпы білім алуын және кэсіптік даярлықтан етуін камтамасыз етеді, жастарга коммуниетік тэрбие беруге, олардын рухани жэне дене кабілетін дамытуға кызмет етеді, оларды енбекке жэне коғамдык кызметке даярлайды.
Халыкка білім беруді баскарудағы мемлекеттік принцип капиталисте дүнненін дамыган барлык елдерінде іс жүзіндс жарияланған, алайда олардын бірде-біршде бүл жүзегс асырылмайды, өйткені мемлекеттік оку орындары жүйесімен катар жеке меншік (орта да, жоғары да) мектептер де мол тараған. Мсктептерді жеке адамдар ғана емес, сонымен бірге мекемелер де ашады. Сонғылардық ішінде шіркеу көрнекті орын алады. Кәсіптік, орта арнаулы жэне жорары оку орындарын, сондаи-ак жалпы білім беретін мектептер устайтын ірі өнеркәсіп өндірістері де оку орында­рын ашады, бүларға осы кэсшорындардағы жүмысшы.іар мен кызметші-лердін балаларын кабылдайды, мунын өзі кызмсткерлсрді түрактандыру жэне олардын семьясында идеологиялык ыкпал жүргізу болып табылады.
Кай тілде окитындығын еркін тандап алу принципі. яғни ана тілінде окуына немесе СССР-дегі баска халыктын тілінде окуына право беру ленинде улт саясатынын мэнін өте айкын бейнелейді. Журтка мәлім, патшалы Россияда сабак жүргізілетін негізгі тіл барлык жерде орыс тілі болды. Россия империясын мекендеген көптеген халыктык топтардын өз жазу-сызуы болған жок. Үлттык мәдениет пен дәстүрлер үдайы басып-жаншылып отырды, орыс емес халыктарды ассимнляциялау саясаты жүргізілді.
Коммунистік партияиыц орыс емес халыктарға білім беру жэне олар­дын улттык мәдсниетін дамыту үшін жағдайлар жасау саласындағы не-гізгі программалык талаптары тек Үлы Октябрь социалисте революция-сынан кг,пн ғана жузеге асырыла бастады. Совет нкіметінін алгашкы жылдарынан бастап, орасан кмыншылыктарға карамастан, шеткері улт аймактарыи экономикалык, мэдени жэне элеуметтік-саяси жагынан жедел дамыту бағыты усталды. Ана тілінде окытатын мектептердін барлык жерде бірдей ашылуы осы саладағы алғашкы кадамдардын бірі болды, бул үшін түрлі тілдерде тиісті окулыктар шығаруды үйымдастыру, ал квптеген улттар жазу-сызуды талдап жасау керек болды. Совет өкі-
меті жылдарында 40-тан астам халык ана тілшде тунғыш рет жазу-сызу-ра ие болды, коптеген тілдер үшін алфавит женілдетілді.
Коммуннстік партия мен Совет мемлекстішн үлт саясаты саласындағы нсгізгі бағыты әрбір республикада сабак ана тілінде жэне орыс тілінде жүретін, сол республика тілі оку пәні ретінде окылатын мектептердік бо-луымен камтамасыз етіледі. Орыс тілі жалпы мемлекеттік тіл ретінде барлык мектептерде окытылады.
Кай тілде окыту проблемасы капиталистік дүниедегі аса манызды әлеуметтік жэне саяси проблемалардын бірі болып табылады, бүл мәселе әсіресе отаршылдык кулдық буғауды сыпырып тастап, дербес даму жо-лына түскен елдердік алдында ерекше катты койылып отыр. Көп ултты капиталисте мемлекеттерде оқыту медетті түрде мемлекеттік тілде жузе­ге асырылады және барлық үлттарды ассимиляциялау бағыты жүргізіле-ді. Бұл үлттык күрамы ала-күлалығымен ерекшеленетін АКШ үшін ерекше тән, мүнда халыктың тек 14%-і ағылшын-саксон тегінен шыкса да мемлекеттік тіл және мемлекеттік мектептерде окыту тілі ағылшын тілі болады.
Азат етілген жэне дамып келе жаткан көптеген елдерде бурынғы мет­рополия тілі окыту тілі болып кала отырып, ол көп ретте халыкка идео­логиялык ыкпал ету куралы жэне экономикалык-саяси кысым жасау тірегі кызметін аткарады.
Окытудын барлык түрлерінік тегін білім беру принцип!, онын біркатар өзге де финанс шараларымен баянды етілуі (окушылардын бір бвлігінін толык мемлекет есебімен камтамасыз стілуі, орта арнаулы оку орындары-нын окушыларына жэне студенттерге стипендиялар төленуі, оларға баска да материалдык көмек көрсетілуі) біздін еліміэде халыкка білім беру жүйесі барлык буындарынын тез өсіп дамуына пакты негіз болған жай-лар. Совет мсктебін үйымдастырудын алғашкы кадамдарынан бастап мемлекет оку үішн алынатын төлем атаулыны жойып кана койған жок, сонымен бірге мүктаж балаларды киіммен, аяк кніммен, окулыктармен жэне тамакпен тегін камтамасыз ету сиякты халыкка практикалык көмек көрсетті. Енді барлык оқушылар окулыктарды тегін алатын болады.
Казіргі уакытта мектепке дейінгі мекемелерде, мектсп-интернаттарда жэне үзартылған күн мектептерінде балаларды тәрбиелеу мен күту сдэуір мөлшерде мемлекет есебінен жузеге асырылады.
Бірде-бір капиталисте елде тіпті міндетті окудык кезецінде де бүл принцип толык жүзеге асырылмайды, өйткені ондағы мектептерде жасы-рын түрдегі көптеген төлем формалары (оку кұрал-жабдыктарыныц жеке түрлерін, спорт күралдарын пайдаланғаны үшін, түрлі клубтар мен уйым-дарда муше болғаны үшін т. с. с.) пайдаланылады. Әдетте, оку үшін акы буржуазиялык мемлекеттік мектептін, міндеті болып есептелмейтін саты-ларында алынады. Оларда жоғары оку орындарыныц бәрінде оку үшш акы төленеді. Студенттердін болмашы бөлігі ғана стипендиямен камтама­сыз етіледі. Халыктын аксүйектен шыккан балалары үшш арналған меншікті оку орындарынын барлык түрінде оку үшін төленетін акы өте-мвте жоғары. Мунын бәрі финанс тоскауылына экеліп соғады, өйткені ол осы елдердегі балалар көпшілігінін толык орта, әсіресе жогары білім алуы жолында түрған негізгі кедергі болып табылады.
Халыкка білім беру жүйесі бірлігі мен барлык типтегі оку орында­рынын сабактастығы окудын төменгі сатысынан жоғары сатыларына көшуді камтамасыз стеді. Біздін елде бітіргеннен соц неғурлым жоғары сатыда окуды жалрастыруға мүмкіндік бермейтін оку орындары жок. Сонымен катар тұйык типтегі оку орындарынын болуы іс жүзінде барлык капиталисте елдер үшін тән нэрсе. Ецбекшілердік балаларына арналған оку орындары тек бастауыш жэне толык емес білім беру кезеніндс ғана өзара байланысты болады да, жоғары білім алуға жол ашпайды. Мыса­лы, халыкка білім беру жунесі Англияла міне осындай, онда ецбекшілер-дін балаларына арналған орта мектептін негізгі типін — осы заманғы мектептер дейтінді бітіру университеттерге түсуге право бермейді. Оған грамматикалык, яғни жеке меншік мсктепті бітіргендер ғана түсе алады.
Кейбір принциптер халыкка білім берудін тек советтік жүйесін сипат-тайды. Мысалы, социалистік коғам мектебініц жалпы саяси бағытын бей-нелейтін оқыту мен коммунистік тарбне берудін бірлігі принципі окыту процссінде коммунистік тэрбие беруді жүзеге асырудын мацыздылығын атап көрсетеді.
Коммуннстік тэрбиенін жалпы бағытын жүзеге асыруга мектсптін, семьянин жэне журтшылыктын ыптымағы көмектеседі, мунын өзі сондай-ак біздін елде жас өспірім урпакты максатты түрде тәрбнелеуді жүзеге асырудын аса манызды прннципі рстінде карастырылады. СССР-де білім беру бүкіл халыктык іс болып табылады, бүған эр семья ғана емес, сонымен бірге бүтіндей бүкіл коғам да мүдделі. Сонымен бірге бүл прин­цип аркылы Советтер Елінін эрбір жас азаматын тәрбиелеу үшін мектеп-тіц семья мен жүртшылык алдындағы жауаптылығы атап көрсетіледі.
КПСС Орталык Комитет! мен СССР Министрлер Советінін «Жалпы білім беретін мектеп окушыларын окытуды, тэрбиелеуді онан әрі жаксар-ту жэне оларды енбекке даярлау туралы» (1977 ж. декабрь) қаулысында мынадай міндет койылды: «Барлык жерде ата-аиалар арасында педаго­гикалык ағарту жүмысы үйымдастырылсын, жас урпакты өмірге жэне енбекке даярлау СССР азаматтарыныц ен бірінші міндеті болып табыла-тындыгын есте сактай отырып, семья, мектеп жэне журтшылық тарапынан балаларды тэрбнелеу жөніндегі күш-жігер біріктірілетін болсын».
Біздін жастарға берілетін тәрбиенін негізгі бағыттылығы жас үрпакты окыту мсн тәрбиелеу ісінік өмірмсн, коммунистік курылыстык практика-сымсн байланысын баянды ететін прннципте бейнелеген. Совет мектебі жас урпакты сэн-салтанатты өмірге смес, коғам игілігі үшін енбек етуге даярлайды, эрбір азаматтын кызмет максаты коммунистік коғам орнату-ға өзінін тікелей үлесін косу болып табылады.
Біздіц жастар алатын білімнін ғылыми сипатын және ғылымнын, тех-никаныц, мәденисттің ен жана жетістіктері негізінде оныц үнемі жетіліп отыруын ерекше принцип атап көрсетеді. Коммуннзмнін болашак куры-лысшысына ғылыми дсректер негізінде үдайы жанарып жаткан коғамдык өндіріске онын тезірек араласуы мүмкіндігін камтамасыз стетін білімдер керек. Совет жастары алатын білімнін жоғары дэрежесі енбекшілердіц мэдсші талаптары және коғамды эр түрлі мамандармен канағаттандыру міндстіне сай кследі.
Білім беру мен тәрбиенін гуманистік және жоғары адамгсршілік сипа-ты дербес принцип ретінде ерекшеленген, бул принцип. халыкка білім берудін бүкіл жүйесінін жалпы бағытын, онын адам игілігіне, адам бойын­да коммунизм күрилысшысыныц моральдык кодексі рухында адамгерші-лік касиеттердіц калыптасуына бағытталған біздін коғамнын биік әлеу-меттік максаттарымен байланысын аныктайды.
Әйелдерге білім алу жөнінде ерксктермен бірдей тек право бсрілуі жумысшы табынын саяси күрестегі міндеттерінін бірі болды. Ол міндетті орындауға В. И. Ленин орасан зор маныз бсрді. Совет өкіметін орнатудыц алғашкы күндерінен бастап-ақ еркектер мен эйелдердін саяси жоне ко-ғамдык өмірдін барлык салаларында, онын ішінде ар саладан білім алуға тсн праволылығы жарняланып, кейін толык жүзеге асырылды.
Жана Конституциянын 35-статьясында СССР-де эйелдер мен еркектер тен праволы екені жэне бул правоны жүзеге асыру жолдарыныц бірі әйелдерге білім алуда жэне кэсіптік даярлыктан өтуде сркектермен тең
мүмкіндіктер беру болып табылатындығы жайындағы ережс зац жүзінде баянды етілген.
СССР-дегі халыкка білім беру туралы Зандары негізінде барлык тнп-тегі оқу орындарында білім алу женінде еркектер мен эйелдердін тен правосы екі түрлі жыныс адамдарынын бірге окытылуынын жүзеге асы-рылуы туралы ережеде атап көрсетілген.
Ал барлык капиталисте елдерде бул кезде жалпы жэне кәсіптік білім алуда эйелдер көпе-көріне кемсітушілікке үшырап отыр. Білім берудік бастауыш жэне орта сатысында ер балалар мен кыз балалар бөлек-бөлек окытылатын жердт бэріндс кыз балалар окып үйренетін оку курстарынын ер балалардын тністі оку орындарынын курстарынан елеулі айырмашылы-ғы бар. Капиталистік дүниеиіц барлык елдерінде әйелдердін инженерлік, зан жэне баска біркатар мамвндыктар алуына Іс жүзіндс шск койылған.
Совет өкімстініц зан актілері ішінде шіркеуді мемлекеттен жэнс мек-тепті шіркеуден бөлу туралы декрет (1918) болды. Бүл декрет бойынша шіркеу мемлекет карамағына кірмейтін, мектептіц қандай да болсын діни ыкпалдан толык азат етілетіні жарняланды. Жана социалистік мектеп бірден дами бастады, онда барлык оку пәндерін окыту диалектикалык-• материалисте негізде курылған жэне ғылыми-атеистік тэрбие мектеп окушыларынын табиғат пен коғам дамуыныц зандылыктары жөніндегі ғылыми уғымын калыптастыру куралдарынык бірі болып табылады. Біз-діц қоғамдағы мектеп жумыс істеуінін бұл аса манызды нринципі халык­ка білім беру туралы Зандар негіздерінде өз бейнесін тапкан, онда оның діни ыкпалдан аулак сипаты баянды етілген.
Жогарыда айты.іган принциптсрдін бэрі халыкка білім беру жүйесінін өзінде тікелей іске асады жэне барлык оку-тәрбие мекемелерінін кызметі аркылы жүзеге асырылып отырады.
Халыкка білім беру жүйесі жөніндсгі жүмысын жоспарлап жэне жет(л-діре отырып. Совет мемлекеті халыкка білім берудін жарняланған бар­лык принциптерін толык жүзеге асырудын кажетті шараларын колданады жэне колданылып та отыр, оны одан әрі жетілдіруге камкорлык жа-сауда.
Партиянын XXV съезінде КПСС Орталык Комитетінін Есепті баянда-масында былай деп арнайы атап көрсстілді: «Коммунисте тэрбие халык­ка білім беру мен кәсіптік даярлык жүйесін үздіксіз жетілдіріп отыруды
көздсйді»1.
СССР-де халыкка білім беру жүйесі мектепке дейінгі тәрбиені, жалпы орта, кәсіптік-техникалык, арнаулы орта жэне жоғары білім беруді жүзе-ге асыратын мекемелерді камтиды.
Мектепке дейінгі балалар мскемелері біздіц халык-
«ектепке ка білім берудіц мемлекеттік жүйесінін бірінші бун-
де нг тар ие ны $олып табылады. Оларды халык депутаттарының аудандык, калалык, селолык және поселкелік Совет аткару комитеттері, сондай-ак олардың руксатымен мемлекеттік кэсіпорындар мен мекеме-лер, колхоздар, кооперативтер жэне баска да коғамдык ұйымдар ашады. Казіргі заманғы бірде-бір капиталистік елде мектепке дейінгі тәрбие ха-■ лыкка білім берудіц мемлекеттік жүйесше енгізілмейді, өйткені мектепке Дейінгі мекемелер жеке адамдардын каржысы есебінен немесе шіркеудін каржысы есебінен, сондай-ак түрлі коғамдык уйымдардыц игілік коғам-Дарыныц каржысы есебінен жумыс істейді. Патшалык Россияда не бары үш жүзге тарта мектепке дейінгі мекеме болды, олар шамамен 5 мыв. баланы камтыды Біздін елде мектепке дейінгі тэрбие ісі дамуынын 60 жылы ішінде туғаннан бастап 7 жаска дейінгі балалар үшін мектепке дейінгі мекеме-лердін кен тараған сындарлы жүйесі калыптасты. Бүл — яслнлер (2 ай-дан 3 жаска дейінгі балалар үщін), балалар бакшалары (3 жастан 7 жаска дейінгі балалар үшін), сондай-ак 2 айдан 7 жаска дейінгі балалар-ға арналған ясли-бакшалар.
Мектепке дейінгі мекемелер балаларды тэрбиелеу жөнінен семьяға кажетті' көмек көрсетудік аса манызды элеуметтік міндеттерін орындайды, сол аркылы әйел-ананын өндірістік және коғамдык өмірге белсенді ка-тысуы үшін накты жағдай туғызылады. Мектепке дейінгі мекемелерге кабылданған балалардын бэріне олардын үйлесімді өсіп жетілуіне көмек-тесетін нысаналы, максатты тэрбие беру камтамасыз етіледі, олардын . денсаулығын сактауға жэне жан-жакты дамуына камкорлык жасалады. Жалпы орта Толык орта білім беретін негізгі мектеп жалпы білім білім беру беретін орта мектеп болып табылады. Халыкка білі.м беру туралы Зандар негіздерінін 18-статьясында көр-сетілгеніндей, бүл мектеп бірынғай, енбек, политехникалык мектеп болып табылады. Орта білім алудын екінші жолы оку орындарынын жана типі — кәсіптік-техникалық орта дәрежелі училищелерде окыту болуы мүмкін, онда окушылар жүмысшы мамандығын игереді жэне сонымен бірге өзініц жалпы орта білім алуын аяктап шығады. Үшінші жол —толык орта білім мен мамандык беретін арнаулы орта оку орындарына түсу, ал бул ма­мандык орта педагогикалык, техникалык, медициналык, жэне халык ша-руашылығы мен мәденисттін түрлі салаларында кызмет атқару үшіі? . кажет.
Түрлі жағдайлар себепті орта білім алмаған жастардын кешкі (сме-налык) немесе сырттан окытатын мектепте сабақты онан әрі жалғастыра беруіне болады.
Жалпы орта білім алудын жоғарыда аталған жолдарын рет-ретімен карастырып көрейік.
Қазіргі уакытта біздін елде жергілікті жердін жағ-
Жалпы білім дайларына карай, толык он жылдык мектептердея
оеретін мектеп баска курамында I—III кластары бар бастауыш мектептер жэне курамында I—VIII кластары бар сегіз жылдык мектептер жүмыс істейді. Халыкка білім беру туралы Зандар негіздерінін 21-статья-сьдіда казіргі бар барлык мектептер арасында бірлік пен сабактастыктыц сакталуы кажет екені атап кврсетіледі.
Бастауыш мектептердін саны бірте-бірте қыскарып келеді. Ірі қала-лар мен индустриялы орталыктарда олар іс жүзінде калған жок. Үсақ бастауыш мектсптерді біртс-бірте жабу жэне неғүрлым ірілерін кұру про-цесі оку-тәрбие жүмысыиын дәрежесін едәуір көтеруді, мектептерді ка-жетті кадрлармен, осы заманғы кұрал-жабдықпен және кажетті көрнек» куралдармен камтамасыз етуді, сондай-ақ балалар толык оку аптасында болатын мектеп жанындағы интернаттар күрылысын кенейтуді көздейді.
Село типіндсгі поселкелердің тым бытыранкы орналасуы салдарынан сегіз жылдык мектеп, сөз жок, әлі де сактала тұрады.
Он жылдык орта бірынғай, енбек, политехникалык мектеп толык орта білім беретін негізгі мектеп типі болып табылады. Бүл КПСС Орталы.к Комитеті мен СССР Министрлер Советінін «Жастарға жалпыға бірдей ' орта білім беруді аяктау жэне жалпы білім беретін мектепті онан орі дамыту туралы» (19/72) каулысында атап көрсетілген.
Жалпыға бірдей міндетті орта білім беруге кешуге байланысты бала­лардын мектепке апарылуын немесе мектептер жанынан интернаттар ашылуын камтамасыз ету жөиіндегі мэселе ерекше катты қойылып отыр.
Жалпы бііім Жалпы білім беретін он жылдык ісүндізгі мектептін беретін мектептіқ окушылар өмірі жағдайынын ерекшеліктерін де, сон-негізгі тнптері дай-ак олардың әрқайсысынын қүштарлық бағытын да ескеретін біркатар түрлері болады. Мысалы, қо-гамдык тәрбиенің ыкпалын кекейту, оқушылардын жан-жакты дамуы үшін неғүрлым мол колайлы жағдайлар жасау және семьяға көмек көрсе- -ту максатымсн мектеп-интернаттар және үзартылған күн мектептері кұ-рилған. Көптеген мектептерде осы максатпен үзартылған кун топтары (әдетте ата-аналары жұмыс істейтін бастауыш класс окушылары үшін) курылады.
Жана типтегі мектеп-интсрнаттар (селолык жерлерде жэне Солтүстік-те оқитын жердей алыста тұратын балаларға арналған бұрынғы мектеп жанындағы интернаттардан өзгеше) 1957 жылдан бастап күрыла баста­ды. Мұнда эдетте окушылар толык оку аптасы бойында болады. Мұндай жағдайда оку сабактарын неғурлым жаксы уйымдастыру үшін (арнайы бөлінген уакытт»а тәгібиешінік бакылауымен үйге берілген тапсырмаларды орындау, консультациялар жэне т. б.), сондай-ак сан алуан кластан тыс жумыстар — пһонер, комсомол, үйірме, клуб жумыстарын жүргізуге зор мүмкіндіктер болады. Мектеп-интернаттарда окушыларды асырап сақтау жөніндегі шығынның едэуір бөлегін мемлекет көтереді. Лта-аналар оку­шыларды асырап сактау акысын әр түрлі төлейді —,ол бүлардын жала- • кысына карай есептеледі.
Күні узартылған мектептер эдетте сегізінші кластағы окушыларды ко­са камтиды жэне негізінен мектеп-интернаттағы сиякты тэрбие міндетте-рін орындайды, мүнын айырмашылығы сол — мектеп окушылары кешке үйлеріне кайтады. Бүл мектептер төменгі жастағы окушылардын ата-ана-ларына кенінен танымал, өйткені сабак аякталған сон окушыларды ка-рау-қадағалау камтамасыз етіледі, сабакка даярлану, демалу, тынығу үшін жэне түрлі үйірме сабактарын жүргізу үшін жағдай бар. I—II класс окушылары мен денсаулығы нашар балалар үшін күндізгі ұйкы уйымдас-Тырылады. Бундай мектептер саны есіп келеді, эдеттегі мектептерде кұ-рылатын ұзартылған күн топтарынын саны да өсуде. Күні ұзартылған мектептер мен топтардын жүмысы жаппай білім беру туралы Заннын орындалуына әдеттегі мектепке карағанда балаларды жан-жакты дамы­ту, оларды тэртіпке жэне режимге үйрету үшін ж-ақсы жағдай жасауға көмектеседі. Мектептердін осы тнпінде қоғамдык тэрбиенік семья ыкпалы-мен табиғи ұштасуы неғұрлым сәтті болады.
КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советінін «Жалпы білім беретін мектептерде окушыларды окыту мен тәрбиелеуді жэне оларды енбекке даярлауды онан эрі жетілдіру туралы» каулысы СССР Оку министрлігі мен одактас республикалардын Министрлер Советтерін узартылған күні мектептердін оку-материалдык базасын нығайту жэне бүл мектептердін, әсіресе селолық жерлердегі жүмысын жақсарту жөнін-де нақты шаралар белгілеп, жүзеге асыруға міндеттеді». Бұл күні үзартылған мектептер мен кластардын жумысын онан эрі дамытуды және жетілдіруді камтамасыз ету ушін кажет, каулыда атап көрсетілген-Дей, балалар мен жас өспірімдерге коғамдык тэрбие беруді онан әрі ұл-ғайтудың, сондай-ак семьяға көмек кврсетудің тиімді формаларының бірі болып табылады. Сондай-ақ каулыда барлык интернат мектсптерінін жу­мысын жаксарту, ата-аналарынын қарауынан айрылған балаларға ерекше камкорлық жасау кажет екені атап көрсетілгсн.
Совет мемлекеті денсаулығы нашарлаған, ауру балаларды окытуға ^рдайым камкорлык жасап келді жэне казір де жасап отыр. Санаториялы орманды мектептер жұйесі бар жэне ол одан әрі дами түспек, онда ар-•іайы емдеу курсынан етумен катар балалар тиісті класка арналған мектеп программасында белгіленген ғылым негіздерін окып үйренеді. Осы мексмелерде болған бүкіл кезен бойы олар мемлекет есебінен камтама­сыз етіледі, өйткені біздін елде окыту мен емдеудің барлық түрі тегін.
Егер денсаулығына байланысты балалар мектепке бара алмай уй жагдайында емдеуге мүқтаж болса, халыкка білім берудін совет жүйесі емдеу мекемесінін тиісті корытындысы негізінде балаларды үйде жекс-дара тегін окытуды (мысалы, полиомиелит ауруын, ревматизмнін аскын-ған түрін жэне баска да біркатар ауруларды емдегенде) көздейді.
Жалпы білім беретін барлык пәндер бойынша бірынғай оку жоспары мен программалары болған жағдайда белгілі бір салада сабакка ыкылас, кабілет, бейімділік көрсеткен балаларды окытуды ұйымдастыруда кейбір саралап карауға жол беріледі. Бул халыкка білім беру туралы Зандар негіздерінін 18-статьисында бейнеленген, онда окушылардын жан-жакты кызығушылығы мен кабілетін жэне олардын кәсіби бағдарын дамыту максатымен жекелеген пәндерді, екбектін, өнер мен спорттын алуан түр-лерін теориялық жэне практикалык түрғыдан терен үйрететін мектептер мен кластардын үйымдастырылуы мүмкін.
1948 жылдан бастап шет тілдерді неғурлым терең ұйрететін мектептер күрыла бастады.
Сокғы уакытта IX—X кластарда математика мен физиками терен үй-рететін мектеп кен тарады, онын үстіне математика мектептерінде тиісті кабілеттерін білдірген балаларды неғүрлым ертерек іріктеп алу жөнінде эксперимент жасау басталды. Жоғары кластарда физика мен радно-электрониканы, химия мен химия технологиясын, биология мен агробио-логияны, гуманитарлық пэндерді теориялық жэне практикалык тұрғыдан терен үйрететін орта мектептердін саны да көбеюде.
Жалпы білім беретін орта мектептердін ерекше типі Суворов пен На­химов училищелері болып табылады, буларда ер балалар толық орта бі-лім алып шығады жэне эскери мамандык бойынша бастауыш даярлыктан өтеді.
Жогарыда аталған барлык мектептер жүмысынын негізі оку пәндері-нін белгілі бір тобын неғүрлым жедел окып үйрсну болып табылады, бірак барлык өзге пәндерді жалпы білім беретін мектептін бірынғай оқу жос-парында белгіленген көлемде міндетті түрде игеру шарт. Мылқауларға, зағиптарға және акыл-есі кеміс адамдарға арналған мектептер филан-тропикалык орынға айналдырылған жэне солай болып келе жаткан революцияға дейінгі Россия мен көптеген шетелдерге карағанда, СССР-дегі осы үлгідегі оку-тэрбие мекемелерінін борі халық ағартудын мемле-кеттік жүйесіне енгізілген.
Дене күрылысы мен акыл-есі кёміс дамыған балаларға арналған мектептсрде оку мсрзімі тиісінше ұзартылған, саралап білім беру мини­мумы белгіленген. Мысалы, санырауларға ариалған мектептерде толык орта білім 12 жыл ішінде беріледі. Соқырларға арналған мектептерде толык емес жэне толык орта мектеп көлемінде окыту міндетті түрде кэ-сіптік даярлықпен ұштастырылады. Акыл-есі кеміс балаларға арналған мектептер (көмекші деп аталатындар) бастауыш немесе толык емес орта мектептін 5 класы шецберіндебілім даярлығын береді. Сондай-ак тәрбие-ленушілерді белгілі бір кәсіпкс үйретіп баулиды. Бул мектептерге адам­дарды іріктеп алу аскан сактыкпен жүргізіледі. Дамуы баяу балалардын жайы мүкият зерттеледі де көпшілік мектепте оларга көмск көрсету үшін мүмкіндіктін бәрі жасалады.
Біздін елде ата-аналардыц карауынан айрылған балалар үшін балалар үйлері кұрылған. Әдеттс тәрбиеленушілер сабактан кейінгі барлык уа­кытта балалар үйінде болады, олар жакын жерге орналасқан жаппай мектепке барады. Олар мектеп жэне класс коллективінін, сондай-ақ өз үйі тәрбиеленушілері коллективінін жумысына катысып отырады. Сонғы уакытта мектеп-интернат типіндегі балалар үйлері ашыла бастады, онда балалар түрады жэне оку окнды.
Сөйтіп, біздін елде барлык балалардын білім алуға деген өз право-сын іс жүзіне асыруға мүмкіндік жасаЙтын жалпы білім беретін толык емес жэне толык орта мектептердің сындарлы да сан-алуан жүйесі жа-салған.
КешкІ Жалпы білім беретін күндізгі орта мектепті онан әрі
(сменалык) дамытып, жетілдірумен бірге жүмыс. істейтін жастар-
мектеп дық жалпы кешкі жэне сырттан оқып білім алу жүйе-
сіне үлкен маныз беріледі. Жалпы білім беретін орта кешкі (сменалык), сондай-ак сырттан окытатын мектептер халык шаруашылығынын түрлі салаларында істейтін жэне орта білімі жок адамдарға арналған. Бүл мектептердін жумыс режимі жэне олардын күрылымы жұмыс істсйтін жастардын енбек жағдайлары мен оку сабактарынын ерекшеліктерін ес-керіп отырады.
Жалпыға бірдей міндетті орта білім берудін енгізілуіне байланысты мектептердін бүл типі ерекше маныз алады. Орта білім алмаған жумыс істейтін барлык жастар іс жүзінде осы мектептерден өтуге тиіс. Жүмыс істейрн жастарды кешкі мектептерге тартуда орта білім алмаған жастар істейтін кәсіпорындардын коғамдык үйымдары үлкен роль аткаруға тиісті.
Жас енбеккерлерді окыту үшін колайлы жағдайлар жасау максаты-меп жастардыц түрлі категорияларынын енбек режиміне жаксы икем-делген осы мектептер жүмысынын жана, иеғүрлым ебедейлі формалары енгізілген. Мысалы, көптеген кешкі мектептер өз филиалдарын жекелеген ірі кәсіпорындар жанынан ұйымдастырады, ал олардын кейбіреулері кэ-сіпорындардын, сондай-ак совхоздар мен колхоздардын базалык мектеп-теріне айнала бастады. Неғүрлым ірі кәсіпорындар өз кызметшілері үшін кешкі сменалык мектептерді өздері күрады, бүл мектептер үшін арнаулы уйлер салады.
Кешкі мектептерді кейбір мамандандыру, яғни оларды белгілі бір ен­бек профиліндегі немесе енбек саласындағы қызметксрлермен (мысалы, сауда, кала транспорты, кұрылыс т. б.) толыктыру жөнінде тәжірибе бар, мунын өзі ғылым негіздерін окытқанда олардын өмірлік және кэсіби тәжірибесіне едәуір дәрежеде арка сүйеуге мүмкіндік береді.
Кешкі мектептер мен кәсіптік-техникалык училищелердің (ПТУ) бір-лесіп жұмыс істеуі барған сайын күшейіп келеді, онык ішінде сол кәсіптік-техникалық училище оқушыларынан арнаулы кластар куру (кейде учили­ще тобы — мектеп класы деген принцип бойынша) іс жүзіне асырылуда.
Окушылардын түрлі категориясы үшін сабак ұйымдастырудын түрлі режимдері де ко.тданылады.
Біздіц елде кешкі (сменалык) мектепте окитын жастар біркатар женіл-Діктермен пайдаланатындығын ерекше атап ету керек. Мысалы, жумыс істейтін жэне окитын жастардын аптасына жалакысыныи 50 проценті сақ-талатын бір бос күні, сондай-ак сегіз жылдык жэне толык орта мектептін емтихандарын тапсыру үшін берілетін акы төленетін демалысы болады.
КПСС Орталық Комитеті мен СССР Миннстрлер Советінің «Жалпы бі-лім беретін мектептерде окушыларды окыту мен тәрбиелеуді жэне оларды енбекке даярлауды онан әрі жетілдіру туралы» (1977 ж. декабрь) каулы-сында жалпыга бірдей орта білім беруді жүзеге асыруда жалпы білім беретін кешкі (сменалык) орта мектептердін манызды роль аткаратында-ғы атап көрсетіледі. Қаулы СССР министрліктері мен ведомостволарын.
сдактас республикалардын, Министрлер Советтерін «аталған мектептер мен олардын филиалдарыныц жүйесін тікелей өндіріс орындарында, кол-хоздар мен совхоздарда ұлғайтуға міндеттеді».
. . Кәсіптік-техникалык білім берудін. Казіргі уакытта
Касштік- калыптаскан жүйесі кэсіптік училиіцелердін үш типін
техникалык оілш камтидЫі 0Ларға сегіз жылдык немесе толық орта мектепті бітіргендер кабылданады. Осыдан біраз уа-кытка дейін сегіз жылдык білімі бар окушыларды қабылдаған және не-ғұрлым жаппай және онша кұрделі емес мамандыктарды (слесарьларды, электриктерді, металл жөніндегі станокшыларды, сыршыларды, токыма-шыларды, тігіншілерді т. б.) даярлаушы кәсіптік-техникалык училищелер анағұрлым кен тарап келді. Оларда оқу мерзімі бір жылдан үш жылға дейін.
Бұрын сегіз' жылдык білім негізінде берілген біркатар мамандықтар-дың күрделенуі осы мамандыктар бойынша даярланатын жүмысшылар-дын жалпы білім.алу шенберін объективті түрде кенейту кажеттігін ту-ғызды. Мысалы, кэсіптік-техникалык училнщенін жана типі —орта кәсіп-тік-техникалык училище пайда болды, мүнда окушылар бір мсрзімде толык, орта білім алады және жоғары квалификациялы жүмысшы маман-дығын игереді. Ғылыми-техникалық революция жағдайында жүмысшы табынын жас үрпағын даярлаудыц өте-мөте пәрменді формасы ретінде соцғы уакытта кәсіптік-техникалык училищелердіц осы типініц ерекше елеулі түрде өсіп отырғаны байкалады.
Кәсіптік-техникалык училищелердін үшінші типі техникалык училище­лер болып табылады, буларға толык орта білімі бар окушылар кабылда-кады. Сондай-ак бүл училищелердіц ролі артып келеді, өйткені олар жү-мысшы мамандығын береді, мүндағы оқу жылы білім беретін кең базаға негізделеді. Бұларда оку мсрзімі 1—2 жыл. Орта кәсіптік-техникалық училищелер сиякты, техникалык училищелер жаца түрпатты жұмысшы даярлайды, оныц кәсіби мамандығынык негізі карапайым кол еңбегініц дағдылары емес, кен аукымды жалпы жэне техникалык ой-өріс, әлеумет-тік және өндірістік процестердің ғылыми негіздерін түсіну болады.
Кәсіптік-техннкалық білім беру жүйесі өнеркәсіптің барлык салалары үшін білікті маман кадрлар даярлау ісінде орныкты орын алып отыр. Қа-зіргі уакытта оныц манызы бұрынғыдан да күшті артуда, өйткені сол ар-кылы жастардын толык орта білім алудағы мүмкіндік жолдарының бірі ашылады.
Кәсіптік-техникалык білім жүйесіне үлкен маныз бере отырып, мемле­кет кәсіптік-техникалык училищелерді үстауға ғана емес, сонымен бірге скушылардыц өздеріне, оларға алуан тұрлі материалдык колдау көрсету-ге көп каржы жүмсап отырады. Мысалы, көптеген кәсіптік-техникалық училище окушылары окыған кезецде толык мемлекет есебінен камтамасыз етіледі: оларға жатакхана, тамак, формалы киім-кешек беріледі, стипен­дия төленеді.
КПСС Орталық Комитеті мсн СССР Министрлер Советініц «Кәсіптік-техникалык білім беру жүйесінде окушыларды окыту мен тәрбиелеуді онан әрі жетілдіру туралы» (1977) қаулысында атап көрсетілгеніндей, бүл' училищелер халык шаруашылығы үшін маман жүмысшы кадрларын даяр-лаудын негізгі мектебіне айналды. Олар «терен білімді, кәсіби бекем дағ-дыларды, политехникалык кен ой-өрісті игеруші, жан-жақты білімді жас жүмысшыларды даярлауға тиіс»'.
СССР-дегі арнаулы орта білім өндірісті баскарудын
орта бШщ °Рта буыны мен халык шаруашылығыныц сан алуан
беру салаларындағы орта мамандыктарда істеуге даярлык
беретін мамандандырылған оку орындарыныц сындар-лы да кец тараған жүйесі болып табылады. Бүл даярлык толықорта білім негізінде немесе егер окушылар сегіз жылдык біліммен кабылданса, оны-мен үштастыру негізінде жүзеге асырылады. •
Біздіц елде арнаулы орта оку орындарына техникумдар мен түрлі учи­лищелер (күрылыс, медициналык т. (б.) жатады. Бастауыш мектеп муға-лімдері мен мектепке дейінгі мекеме кызметкерлерін даярлауда педагоги­калык училищелер үлкен роль аткарады.
Арнаулы орта оку орындарында казір даярлык 500-дей дерлік маман­дык бойынша беріледі.
Казіргі уакытта арнаулы орта білім беру жастар үшін толык орта бі-лім мен мамандык алудын тиімді де қолайлы жолдарының бірі ретінде жэне халык шаруашылығыныц барлык салалары үшін мамандардыц едэ-уір болігін даярлау күралы ретінде каралады.
Жоғары білім — халыкка білім беру жүйесіндегі ма-
нызды буын. Халык шаруашылығы мен мәдениеттін
барлык салалары үшін жоғары дәрежелі маман, то-
селген кызметкер даярлап шығаруды камтамасыз ете отырып, жоғары білім беру әлеуметтік жэне ғылыми-техникалык прогрестіц қарқынын едә-уір дәрежеде айқындап беріп отырады. Бүл КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советінін жоғары дәрежелі мамандар даярлау денгейі мен сапасын едәуір арттыруға бағытталған «Елімізде жоғары білім беруді онан әрі жетілдіру шаралары туралы» 1972 жылы кабылданған каулысын-да, сондай-ак «ССР Одағы мен одактас республикалардын халыкка білім беру туралы Зацдар негіздерінде» атап көрсетіледі.
ЁЛдегі 800-ден асгум жоғары оку орындары арасында университеттер, политехникалык жэне баска да техникалык, педагогикалык, ауыл шаруа-шылык, медициналык, экономикалык, зан институттары, өнер жөніндегі жоғары оку орындары мен мамандандырылған кейбір өзге де жоғары оку орындары бар. Муғалім кадрлардыц негізгі бөлігі педагогикалык жоғары оку орындарында даярланады. Университеттер ғылыми жаратылыстану мен гуманитарлық мамандыктар бойынша ғылыми кадрлар даярлау жө-ніндегі жетекші оку орындары болып табылады. Сондай-ақ оларға жалпы орта білім беретін мектептің жоғары кластары үшін мұғалімдер мен ар­наулы орта оку орындары ұшіи жалпы білім пәндерінін окытушыларын даярлау міндеті де жүктелген.
КПСС Орталык Комитеті мен СССР Министрлер Советініц «Жалпы бі-лім беретін мектептерде окушыларды окыту мен тәрбиелеуді жэне оларды ецбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы» (декабрь, 1977 ж.) каулы-сында біздіц елде университеттер жүйесінің едәуір ұлғайтылғаны, келе- шекте университет білімін алған түлектердін, әсіресе жаратылыстану, математика пәндері жөніндегі мамандардыц көпшілігі мектепке педагог-тык жұмыска жіберілетіндігі айтылған.
Халық шаруашылығыныц белгілі бір саласы үшін жоғары дәрежелі мамандар даярлауды камтамасыз ете отырып, калған жоғары оку орын­дары негізінен салалық принцип бойынша курылады.
Жоғары оку орындары жоғары дәрежелі мамандар даярлап кана кой-' майды, сонымен бірге зерттеу жүмысы мен ғылыми кадрлар орталыгы бо­лып табылады.
Жоғары жэне арнаулы орта оку орындарының студенттері стипендия-мен камтамасыз етіледі, ал стипендия емтихандардыц нэтижелері мен ко-ғамдық белсенділік жөніндегі баға негіздеріне сүйеніп беріледі.
Халыкка білім берудіц жэне халык шаруашылығы мен мәдениеттін барлык буындары үшін түрлі дәрежедегі кадрлар даярлаудын тұтас ал-ғанда, жайы— міне, осындай, бул жүйе коммунистік тэрбие беру міндет-терін шешуді камтамасыз етугс жэне сонымен бірге эр адамнын білім алу жөніндегі жеке басынын кажеттілігін канағаттандыруға тиіс.
Ғылым мен техниканыц казіргі талаптары дәрежесінде болу үшін ұда-йы оку жэне өз мамандығынды көтеріп отыру керек. Осы максатпсн біз-дің елде мамандык дәрежесін көтеретін институттардын, факультеттер мен курстардыц кен тараған салалық жүйесі жумыс істейді, булар арқылы түрлі мамандыктардыц барлық кызметкерлері мезгіл-мезгіл мамандык дэрежесін көтеріп отырады. Сонғы кезде кен тарап отырған халыктың мә-дениет университсттері де ересек адамдардын жалпы мәдениетін көтеруге жэне жалпы білімдерін кенейтуге арналған. Бул уннверситеттер түрлі са-лада (когамдық-саяси, экономикалык, праволык, техникалык, медицина-лык, жаратылыстану — ғылыми білімдері, мәдениет, коғамдық маман-дықтар жэне т. б.) болады жэне жоғары, орта оку огшндары, рылыми-зерттеу институттары, творчестволык одактар жэне т. б. жанынан курылады.
СССР-де халыкка Халыкка білім беру ісі экономикалык, ұлттык табыс-
білім беру ісін тыц және халыктың материалдык өмір тіршілігі дәре-
дамыту перепек- жесініц всуімен, сондай-ақ халык шаруашылығыныц
тивалары белгілі бір саладағы кадрлар жөніндегі кажеттілігі-
мен жэне олардын жалпы білімдік дәрежесімен өте тығыз байланысты. Совет халқын коғам өмірінін барлык салаларында творчестволык қыз-меттін кен программасымен каруландырған КПСС XXV съезі халықка білім беру жуйесін онан эрі дамытудын және жетілдірудіц түбірлі мәселе-лері бойынша да принциптік турғыдан нускау берді.
КПСС XXV съезі бекіткен «СССР халык шаруашылығын өркендетудін 1976—1980 жылдарга арналған негізгі бағыттарында» мыналар көзделе-ді: «Ғылыми-техникалық прогрестін талаптарына және ецбекшілердіц мә-дени-техникалык. жалпы білім дәрежесін үздіксіз көтеру міндеттеріне сәй-кес халыкка білім беру жүйесін одан әрі дамыту жүзеге асырылсын, жү-мысшы жэне маман кадрлар даярлау жақсартылсын»1. Ен алдымен жалпыға бірдей орта білім беруді дамыту жэне жетілдіру, мектептсгі бүкіл оку-т.ірбие жүмысынын дәрежесін көтеру, окушыларды окыту мен тәрбне-леудіц тиімділігінін кушті болуын камтамасыз ету көзделген.
Жастар катарынан жоғары дәрежелі маман жүмысшылар даярлау ен алдымен кәсіптік-техникалык оку орындарында, сондай-ақ техникалык училищелерде де жүзеге асырылатын болды, булар бір мөрзімдс маман­дык алып шығуға да жэне жалпы орта білім алуға да мүмкіндік береді. Сол сиякты жоғары жэне орта білім беруді жетілдіру де көзделген.
Мектепке дейінгі тэрбие жуйесі дамнтын болады. «1978 жылы біздінел-дін мектепке дейінгі мекемелерінде 12 миллионнан астам бала тэрбиелен-ді. Оныншы бесжылдыкта 2,5—2,8 миллион орындық ясли-бақшалар мен балалар бакшаларын салу бслпленген»'.
Халыкка білім берудіц түрлі буындары мен бүтіндей бүкіл жүйесініц онан эрі дамуы когамныц халык шаруашылығы мен мәдениеттін түрлі буындарынын жогары дәрежелі білімді де маман кадрлерге мүктаждығын неғурлым толығырақ қанағаттандыратындай жэне эр адам өзінін кабіле-тін жан-жакты дамыту үшін неғүрлым кецейген мүмкіндіктерге иеленетін-дей болады.
Жалпыға бірдей орта білім беруді толық жүзеге асырғанда он жылдык мектеп (оныц барлык сан алуан түрлерімен бірге) жалпы білім беретін бірыцғай ецбек-политехникалык мектептін негізгі типіне айналады. Ғылы-ми білімдердіц белгілі бір жеке саласын окушылардын окып үйрснугс де­ген- байкалып қалған бейімділігі мен қүштарлырын неғурлым толык кана-ғаттандырушы жэне адамды жан-жакты дамыту міндеттерін орындауды камтамасыз етуші ретінде жекелеген пәндерді неғүрлым теренірек окы-тып үйрететін мектептер де онан әрі дамытылатын болады.
Оныншы бесжылдыкта Пионерлер сарайлары мен Пионерлер үйлерінін, жас техниктер мен натуралистер станцияларынын, балалар клубтарыныц, спорт пен музыка мектептерініц жэне окушыларды жан-жакты дамытуды жузеге асыру жөнінен мектепке көмектесетін балалар мекемелерінін жү-йесі онан әрі дамитын болады.
Толык орта білім беретін жэне шебер маман жумысшылар даярлайтын орта кэсіптік-техникалык училищелер барған сайын улкен мацыз алатын болады, бул училищелер сегіз жылдык мектепті бітірген жастардыц наза-рын казірдіц өзінде ерекше аударуда. «СССР халык шаруашылығын өр-кендетудін 1976—1980 жылдарға арналған негізгі бағыттарында»: орта кәсіптік-тсхникалык жэне техникалык училищелерде окушылар кабыл-дау 2 еседен астам көбейтілуге тиіс, ал кәсіптік-техникалык училищелерде орта білімді жумысшылар даярлау кемінде 2,5 есе көбейтілуге тиіс екені көрсетілген»1.
Жұмыс істейтін жастарға орта білім алуды аяктауға мүмкіндік беретін оку орындарынын негізгі типі ретінде кешкі (сменалык) мектептердік жу-мысы жақсартылуға тиіс. Келешекте мынаны күтуге болады: жалпыға бірдей орта білім берудін неғұрлым толық та дәйекті жүзеге асырылуына карай жэнс сегіз жылдык мектеп бітірген жастардыц кэсіитік жэне жалпы білімдік даярлыкты уштастыратын окудын баска түрлерімен қамтылуына, сондай-ак халықтыц материалдык әл-аукатынын жалпы артуына карай кешкі мектептердін саны бірте-бірте қыскартылатын болады.
Арнаулы орта оку орындарында өз жүмысын толык орта білім беру базасына негіздеп кұратын бөлімшелердіц улес салмагы артатын болады. Алайда бұл саладағы жоғары білімі бар мамандарды даярлаудын көбеюі-мен байланысты (мысалы, педагогикалык жоғары оку орындарында бас­тауыш кластардын жоғары білімі бар мұғалімдерін даярлайтын бастауыш класс факультеттері санынын көбеюі, ал содан барып педагогикалык учи­лищелерде бүл бөлімшелердіц кыскаруы) кейбір арнаулы орта оку орын­дарынын саны қыскаратын болады.
Жогары білім беру жүйесін дамыту жэне жетілдіру жалтастырыла бе-реді. КПСС XXV съезі оныншы бесжылдыкта арнаулы жоғары жэне орта білімі бар 9,6 миллион мамандар даярлау жөніндегі тапсырманы бекітті2.
Мектепке дейінгі тэрбие жүйесі де онан әрі дамытылды. Сонын өзінде балалар мскемелерін жеделдете салу ен алдымен эйелдер коғамдык внді-рісте көп істейтін аудандарда, өнеркәсіп орталыктарында жэне жана ка-лаларда, атап айтканда еліміздіц шығысында жүргізілетін болады8.
Жүмыс істейҮін эйелдер үшін баланы бір жаска толғанша күтіп бағу жэне оларды тәрбиелеу жөнінде берілетін жещлдіктерді көбейтумен_ уш-тастыра отырып, мектепке дейінгі тәрбйе мекемелерінін жүйесін дәйекті түрде кецейту халыктың осы типтегі мекемелер жөніндегі қажетін барған сайын толық қанағаттандыруға себепкер болады. Бұларда балаларды тәрбнелеуді ұйымдастыру формалары мен әдістерін жетілдіру комму-низмнің болашақ күрылысшысы жеке басынын үйлесімді дамуына жас кезінен-ак берік негіз калауға мүмкіндік береді.
5-тарау
МЕКТЕПКЕ ДЕИІҢГІ ҚОҒАМДЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ДАМУЫ
§ I. МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ КЛАССИКТЕР1 МЕКТЕПКЕ ДЕИІНП ҚОҒАМДЫҚ ТӘРГ.ИЕНІҢ МАНЫЗЫ ТУРАЛЫ
Мектепке дейінгі коғамдық тәрбиенің қажеттілігі жөніндегі идеяларды алгаш түжырымдаған, жетілген адамзат коғамын кұру жолдарын іздеген соцналист-утопистер болатын. Алайда, тек XIX ғасырдыц орта шенінде, К. Маркс пен Ф. Энгельс ғылыми коммунизм теориясын құрған кезде, мек­тепке дейінгі қоғамдық тәрбиенін манызы туралы мәселе нақты негізге койылған болатЫн. Оиы марксизм классиктері енбекші ойел-ананы азат етудін, оған өндірістік, саяси және мәдени өмірге белсенді қатысу мүмкін-дігін берудін аса манызды кұралы ретінде қарастырды. К- Маркс пен Ф. Энгельс балаларға нак арнаулы мекемелерде қоғамдық тэрбие беру жан-жакты дамыған адамдардын калыптасуының иеғурлым жетілген'кұ-ралы болып табылады, деп есептеді. Бірак бүкіл халык мүддесі үшін пай-даланылатын мектепке дейінгікоғамдык тәрбиенін ғылыми негізделген жүйесі тек социализм тұсында гана жүзеге асырылуы мүмкін еді.
К. Маркс пен Ф. Энгельс «Коммунистік партиянын манифесінде» про­летариат саяси өкіметті жеңіп алғаннан кейін жеткіншек ұрпакты тәрбие-леу жөнінде жұзеге асыруға тиіс негізгі шараларын: «Барлық балаларға когамдык және тегін тэрбие беру. Балалардын осы заманғы формада фабрикаларда еңбек етуін жою. Тәрбиені материалдык өндіріспен ұштас-тыру т. т.»1 белгіледі.
Қоғамдык тәрбие қажетті нәтижелер беру үшін мұмкіндігінше ертеден басталуға тиіс. Ф. Энгельс «Коммунизм принциптері» деген ецбегінде бул міндетті: «Ананыц күтімінсіз-ақ күн көретін кезінен бастап барлык бала­ны мемлекеттік мекемелерде жэне мемлекет есебінен тэрбиелеу»2 деп ту-жырымдады.
К. Маркс пен Ф. Энгельстіц ісін алға апара отырып, В. И. Ленин марк-сизмді тарихи жағдайларға колданарлыктай бейімдеп творчестволыкпен дамытты. Ол тэрбие мен білім беру мекемелеріне көп көніл бөлді. В. И.' Ленин былай деп көрсетті: әйелдерді капиталиста өндіріске кең Тар­ту олардын коғамдағы экономикалык және саяси ролін көтереді, бірақ аяусыз канау олардыц денсаулығыныц нашарлауына экеліп соктырады, балалардын денесінін толык дамуыЦ және тәрбиесін тежейді.
Нак сондықтан да В. И. Лениннін мейлінше белсенді қатысуымен жа-салган лартиялык негізгі документтерде ана мен баланы қорғау және мектепке дейін тәрбиенің қоғамдық жүйесін жасау міндеттері қойылды. 1903 жылы партиянын II съезінде кабылданған РСДРП Программасында дүние, жүзілік жүмысшы козғалысының тарихында түцғыш рет мынадай талаптар койылган болатый:
Әйелдердің организміне знянды кәсіпорындарда әйел ецбегін пай-далануға тыйым салынсын; әйелдер босанғанға дейін төрт апта бойына жэне босанғаннан кейін алта апта бойына жүмыстан босатылып, осы уа-кыттыц бәрінде олардыц жалакысы әдеттегі мөлшерінде сакталатын болсын.
Әйелдер жумыс істейтін барлық заводтар, фабрикалар және басқакәсіпорындар жанында емшектегі балалар мен жас балалар үшін яслилер ашылсын; бала емізетін әйелдер сирек дегенде әрбір 3 сағаттан кейін ке-мінде жарты сағат уакытка жүмыстан босатылсын1.
' Россиядағы социалистік революциянын жецісі мектепке дейінгі коғам-дык тэрбие міндеттерін шешуге халыкка білім берудіц бүкіл жүйесініц ажыратылмас бір бөлігі ретінде карауға мүмкіндік берді. 1919 жылы VIII съезде кабылданған РКП(б) Программасында «Әйелдерге коғамдық тәрбие беруді жаксарту жэне оларды азат ету максаттарымен мектепке дейінгі мекемелердіц: яслилердіц, бақшалардың, аландардыц жэне т. с. жүйелерін кұру» міндеті қойылған болатын2. Бул мекемелерді «коммунизм өркендері» деп атай келіп, В. И. Ленин оЛардын социалистік кбғамдағы принциптік манызды ролін айкындап берді. СССР-де мектепке дейінгі тэр­бие мекемелері кец epic алды. Балалар бақшалары мен' яслилері жұмыс істейтін аналардыц коғамдык өмірге белсенді қатысуына нақты мүмкіндік береді, коммунизмніц болашак қүрылысшыларын қалыптастыру ісіне үл-кен үлес косады. балалардын жас ерекшеліктеріне сәйкес мұнда комму-нистік тэрбие беру, жеке адамды жан-жақты үйлесімді дамыту міндеттері жүаеге асырылады.
Мектепке дейінгі мекемелер балаларды мектепте. окуға даярлауда ма­нызды роль аткарады.
жүктеу/скачать 0.59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет