Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет2/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

1 Каранг: А м и р о в а Т .А ., О л ь х о в и к о а Б .А ., Р о ж д е с т в е н с к и й Ю.В. К урсатилгаи асар. 1 6 4 - 165-бетлар.
4 Каранг: 3 н н д е р Л. Р. Очерк обшей теории письма. Л .: Наука(леиинградское отделение), 1987. С.9.
5 Бу хлкла каранг: 3 и и д е р Л.Р. Курсатнлган асар. 9-бет.


ба бундай холатнинг мактаб дарсликларида хам кузатилаётганлигини танкид 
килиб, 1904 йилда шундай деган эди: “Товуш ва харфларнинг кориштирилиши 
муаллимларни морфологияда хам нотугри хулосаларга олиб келади.6 Проф. 
Л.Р. Зиндер Л.В. Шчербанинг бу танкидий фикрини мактаб дарсликларигагина 
эмас, айрим илмий грамматикаларга хам татбик этса булади деб хисоблайди: 
унингча “-а” ва “-я” нинг иккита хар хил кушимча эканлиги факат ёзувдаги 
холатдир, тилда эса улар, аслида, битта кушимчанинг у з и .7
Куриниб турибдики, утмишда харф ва товуш системалари купинча 
фаркланмаган. Бирок XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб, тилшуносликда 
огзаки ва ёзма нуткнинг хар бири тилнинг алохида яшаш формалари эканлиги 
таъкидлана бошланади. Хусусан, таникли рус ва поляк 
тилшуноси 
И.А. Бодуэн де Куртенэ узининг “ Рус ёзувининг рус тилига муносабати”( “Об 
отношении русского письма к русскому языку“ ) китобида нуткий фаолиятнинг 
икки тури - т алаффузга ва ошитувга хамда ёзиш ва куришга асосланган 
турлари борлигини айтади, аммо бу икки формани у бир-бирига тенг деб 
хисобламайди. Унингча, нуткнинг талаффузга ва эшитишга асосланган шакли 
ёзма ш аклга боглик булмаган холда, мустакил равишда юзага келиши мумкин, 
ёзишга ва куриш га асосланган нутк шакли эса факат талаффузга ва эшитишга 
асосланган нуткка боглик равишда англаш илади.8
IV . Тилш унослик фанининг кейинги тараккиёти шуни курсатдики, факат 
товуш билаи харф эмас, балки товуш нинг физик табиати билан унинг тил 
механизмидаги роли хам доимо бир-бирига мос булавермас экан. Бу масала 
И.А. Бодуэн де Куртенэнинг фонетикага оид катор ишларида уз ифодасиии 
т о п а д и .
С авол в а то п ш и р и к л ар
1. Курснинг объекти, максади, вазифалари ?
2. М агистрларнинг билимига, куникма ва малакаларига кандай талаблар 
куйилади?
3. Назария кандай си стем а? У кандай сохаларга оид булиши м ум кин?
4. Н азариялар узгармас системами ?
5. У тмиш да харф ва унинг товуш референти кандай тасаввур килин- 
ган ?
6 3 и н д е р Л .Р . К урсатилган асар. 10-бет.
З и н д е р Л.Р. У ш а жойда.
* Б о д у э н д е К у р т е н э . Избранные труды по общ ем у языкознанию. М., 1963. Т . 2. С. 219.
6


5. Х,арф ва товушнинг кориштирилишига акад. Л.В. Ш черба ва проф. 
Л.Р. Зиндер кандай муносабат билдириш ган ?
6. Харф билан товушни, товуш билан фонемани фарклаш гояси качон 
юзага келди ?
Т аян ч т у ш у н ч а л а р
К урсиинг 
объскти - фонетикага 
оид 
асосий 
гоялар, назариялар, 
карашлар.
К урсиинг м аксади - магистрларда назарий фонетика буйича тегишли 
билим 
даражасини ва шу билимдан унумли фойдаланиш куникмаларини 
шакллантириш, уларнинг тил фалсафаси пойдевори булган фонологик 
оппозиция (фонологик зидланиш), корреляция, структура, функция ва система 
хакида пухта билимга эга булишини таъминлаш .
К урсиинг вази ф алари - магистрларни фонетика ва фонологияга оид 
асосий назариялар, уларнинг шаклланиш тарихи, узбек тилш унослигига татбик 
этилганлик даражаси билан таништириш.
Н азар и я - билимнинг бирор сохасига оид асосий гоялар системаси.Уни 
муайян шаклга эга булган билим деб таърифлаш хам мумкин.
Х арф — фонемаларни ёзувда ифодалаш учуй хизмат килувчи шакл 
( оптик - график б е л ги ).
Х ар ф н и н г товуш реф еренти - харф га кодлаштириш 
йули 
билан 
бириктирилган ф о н е м а.


I БОБ
ФОНЕТИКА ВА ФОНОЛОГИЯГА ОИД АСОСИЙ ГОЯЛАР
1-§. И.А. Бодуэн д е К у р т ен эн и н г ф онетика в а ф оиологияга 
ои д к ар а ш л а р и
И.А. Бодуэн дс Куртенэ узининг 1870 йилда бзган “XIV аергача булган 
кадимги поляк тили хакида” (“О древнепольском языке до XIV столетия”) 
номли магистрлик диссертациясида фонетиканинг иккита вазифаси борлигшш 
алохида таъкидлайди:
1- 
в а зи ф а - товушнинг физик табиатини урганиш. Бу вазифа фонетиканинг 
акустик ва физиологик аспектларини ташкил килади;

- вази ф а - товушларнинг тил механизмидаги ролиии, халкнинг сезиши, 
хне этиш ида товушларнинг ахамиятини урганиш. Бунда тилнинг энг кичик 
(минимал) 
бирлиги 
хакидаги 
тушунчага 
асос 
солинади. 
Кейинрок 
(1881 йилда) бу бирлик И.А Бодуэн де Куртенэ ва унинг шогирди Н. Крушев- 
ский томонидан фонема деб номланади.9 Шундан бошлаб, фанда харф 
билан товушнигина эмас, балки товуш (фон) билан фонемани хам катьий 
фарклаш лозимлигн маълум б у л а д и .
И.А. Бодуэн де Куртенэ 1881 йилда нашр этилган “Славян тиллари киёсий 
грамматикасининг айрим булимлари” (“ Некоторые отделы сравнительной 
грамматики славянских языков”) номли асарида фонемани “Сузнинг умумий 
антропофоиик хусусиятларга эга булган фонетик кисмидир, бу кием бир 
тилдаги коррелятив алокаларни ёки бир неча тил уртасидаги корреспондент 
алокаларни аниклашда булакларга ажратилмайди ” деб таърифлайди.1” Шу 
асарнинг 
узида 
у фонемага “антропофоиик 
хусусиятлар 
иигиндиси”, 
“ф онетик тип”, “мавхум ум умлаш м а” дегаи таърнфларнн хам беради. "
Кейинрок 
И.А. Бодуэн де Куртенэ фонемани этимологик-морфологик 
бирлик сифатида карай бошлайди. Унингча, товушларни грамматик шакллар 
парадигмасидан ва ижтимоий омиллардан узиб олиб тадкик килиш мумкин 
эмас, чунки ана шу парадигмалар ва омиллар фонетик конунларнинг юзага 
келиш ини 
белгилайди.12 
Олим 
товушларнинг 
морфема 
таркибидаги
9 Бу хакда кяранг: Ж у р а в л е в В.К. Д иахроническая фонология. М.: Наука, 1986. С. 7.
10 Б о д у э н
д е
К у р т е н э И.А. Н екоторые отделы сравнительной грамматики славянски* языков. // 
Русский филологический вестник. 1881. Т .V . № 2. С. 333 .
" Б о д у э н д е К у р т е н э И.А. Ю коридаги асар. 335-бет.
п Б у хакда каранг: А м и р о в а Т.А. . О л ь х о в и к о в Б .А .. Р о ж д е с т в е н с к и й Ю.В. Очерки по 
истории лингвистики. М . : Наука, 1975. С. 482.


алмашинуви (альтернациялар) конуниятига асосланиб, 
фонема бир бутун 
товуш шаклидагина эмас (масалан, ворот, р о в  сузларида булганидек), балки 
товушнинг бир кисми (масалан, сяду сузидаги юмшок “с” сад сузидаги 
каттик “с” нинг бир кисми ) булиши ёки хатто морфема ва суз таркибида 
булакларга ажралмайдиган холга келиб колган икки ва ундан ортик товуш
кушилмасндан ( масалан, вращат, воротить сузларидаги “ра” ва “оро” дан) 
таркиб топиши хам мумкин, бунда морфема таркнбидаги фонемалар аж ралмас 
бутунлик сифатида алмашинади, дейди. Бирок ш у жойиинг узнда у “ф онем а” 
тушунчасининг 
икки 
хил 
эканлигини 
— 
1) 
антропофоиик 
(ак у сти к - 
артикуляцион) хусусиятлар умумлашмасидан иборатлигини, 2) морфеманинг 
харакатчан компоненти ва муайян морфологик категория белгиси булиш ини 
хам айтиб утади. 13 Шундай килиб, у ф онсманинг антропофоник (акустик- 
артикуляцион) ва морфологик аспектлари бор дсган хулосага келади.
XIX 
асрнинг 
90-йилларидан бошлаб, 
И.А. Бодуэн де Куртенэнинг 
фонемага оид карашларида психологизм элементлари купрок кузга таш ланади. 
Олим реал холиса сифатида тилнинг узини эмас, балки тафаккур эгаси булган 
инсонни тушунади.11 Унинг фикрича, факат инсоннинг психик механизмини 
тахлнл килиш оркалнгина тил конунпарини, тил мехаиизмининг вазифалари 
ва тараккиётини англаб олиш 
мумкин.15 
Ш ундан келиб чикиб, у узининг 
фонема хакидаги дастлабки фикрларини узгартиради ва фонемага соф
психологик таьриф беради. Бу таърифда фонема нутк материалида бевосита 
кузатиб булмайдиган ходиса сифатида тавсифланади: 1894 йилда (поляк ти ли - 
да ) ёзилган “Фонетик альтернациялар назарияси юзасидан тажриба” (“ О пы т 
теории фонетических альтернаций”) номли асарида у фонемани товуш ларнинг 
психик эквиваленти деб таърифлайди,16 1912 йилда эълон килииган “Ф онем а”
17 

номли маколасида , шунинглек, “Тилш уносликка кириш” китобида хам олим
шу фикрида колади: “...бизнинг психикамизда товуш хусусида, аникроги, 
товушни талаффуз килиш пайтидаги мураккаб иш комплекси хакида доим ий 
тасаввур шакллангандир. Биз уни фонема деб атайм из”,- дейли у уз китобида.
Юкоридаги маълумотлардан куйидагилар м аьлум булади:
|! Бу хакла караиг: М а т у с е в и ч М.И. Современный русский язык. Ф онетика. М.: Просвещение. I976.C. 3 1 -3 2 .
14 Boudouin de C ourtenay S., D ie Klassifikation d er Sprachen. -"Indogerm anische Forschungen” , C d X X V I , 
1910. -S . 55.
и А м и р о в а T.A. ва б-пар. Курсатилган acap. 484-бет.
'‘ Б о д у э н j e К у р т е н э И.А. Опыт теории фонетических альтернаций. Избранные труды по о б щ е м у
языкознанию. М., 1963. Т.1.
1 Б о д у э н д е К у р т е н э И.А. Фонема. Избранные труды по общ ем у языкознанию . М.. 1963. T .I. С. 351*352.
" Б о д у э н д е К у р т е н э И.А. Введение в языкознание. И збранны е труды по общему язы кознанию . М ., 
1963. Т.2. С. 253 - 254 , 289 - 290 .


1. И.А. Бодуэн де Куртенэнинг фонемага оид дастлабки карашларида 
товушларнинг (демак, моддий-материал ходисаларнинг) ^заро алокалари ва 
муносабатлари 
биринчи 
уриига 
куйилган. 
Кейинрок 
эса 
букдай 
муносабатларнинг ф акат грамматик шакллар парадигмаси билан боглаб 
каралиши максадга мувофик эканлиги айтилган.
2. XIX асрнинг 90 - йилларидан бошлаб олим фонемага нутк материалида 
бевосита кузатиб булмайдиган ходиса сифатида 
караб, 
уни 
психологик 
жараён махсули сифатида бахолайди.
3. И.А. Бодуэн де Куртенэнинг фикрича, тилнинг система сифатида 
урганилиши киёсий-тарихий методга эмас, статик (тавсифий) методга 
асосланиши керак, чунки тил системаси тил компонентларининг баркарор 
холатига таянади. О лимнинг бу фикрн тахлилнинг киёсий-тарихий методи 
хукмрон булиб турган уш а давр учун янгилик эди, айни пайтда бу фикр 
Ф. де Соссюрнинг тилда синхрония билан диахрония катьий фаркланиши ва 
чегараланиши лозим деган гоясига хам мос туш арди.19
4. И.А. Бодуэн де К уртенэ жонли тилларни ва товушлар физиологиясини 
урганиш жараён и да нутк товушларинннг икки хил белгиси - маънони 
фарклайдиган ва маънони фаркламайдиган белгилари борлигини аникла- 
ган, 
уларнинг 
тил 
механизмида 
кандай вазифа бажаришинн аниклаш 
лозимлигини хам таъкидлаб утган эди. Кейинрок бу белгилар фонологияда 
дифференциал ва интеграл белгилар номини олган.20
5. Хулоса кнлиб ш уни айтиш керакки, И.А. Бодуэн де 
Куртенэнинг 
фонема тушунчасини каш ф этиши, фонемадаги конститутив (фаркловчи) 
белгиларни 
аниклаши 
тилшуносликда 
буюк кашфиётлар 
булди. Унда 
олимнинг фонемага оид куйидаги карашлари 
50 ифодасини топтан:
а) фонема - мавхум ходиса, илмий абстракция махсули;
б) фонема тил системаси таркибида реляцион кийматга эга, шунга кура у 
тилнинг структуравий элементн деб каралиши керак;
в) 
фонсмалар морфемалар билан боглаб каралиши лозим, чунки улар 
жонли тил элсментлари, масалан, семасиологик ва морфологик даражадаги 
бирликлар - морфемалар таркибидагина лисоний кийматга эга булади 
ва 
лисоний бйрлик деб кдралади;
г) фонема морфеманинг харакатчан компоненти ва маълум морфологик 
категория белгиси сиф атида фонология билан морфология уртасидаги бопювчи 
звено саналади. И.А. Бодуэн де Куртенэнинг бу фикри унинг тил системасидаги
'* Бу хакда каранг: А м и р о в а Т .А ., О л ь х о в н к о а Б.А., 
Р о ж д е с т в е н с к и й Ю.В Очерки по 
истории лингвистики, 1 9 75. С . 4 8 3 .
30 Каранг: А м и р о в а Т.А. ва 
бошкалар. Юкорндагн к а р . 489-бет.


куйи (фонологик) ва юкори (морфологик) боскичлар уртасида алока борлигига, 
бундай алокалар механизмини аниклашга жиддий эътибор берганлигини 
курсатади.21 Айни 
шу 
карашлар ксйинчалик тилш уносликда фонология 
билан морфология 
уртасида яиа бир боскич - м о р ф о н о л о ги я 
бор деган 
гоянинг юзага келишига асос булган.
6. И.А. Бодуэн де Куртенэнинг юкорида келтирилган карашлари ва 
гоялари тахлил килннар экан, уларда куйидаги мухим холатлар борлиги кузга 
ташланади : а) олим тилда нутк товушларидан бош ка элементлар борлигини 
сезган, тилшуносларнинг эътиборини шу элемснтларга тортишга 
харакат 
килган . Бу элементларни у кейинчалик фонема деб номлаган; б) у фонемани 
гох “антропофоник ( акустик-артикуляцион ) хусусиятлар умумлашмасидан 
иборат бирлик”, гох 
“ морфеманинг 
харакатчан компоненти ва муайян 
морфологик категория белгиси” , “морфема таркибида лисоний кийматга эга 
булган 
тил 
бирлиги”, гох “товушнинг психик эквивалента”, “мавхум 
умумлашма” деб таърифлаган. 
Бундай 
карашлар 
асосида 
кейинчалик 
фонологияда психологик фонема назарияси, морфологик фонема назарияси, 
альтернациялар назарияси шаклланган, улар уз навбатида Прага структурал 
тилшунослигининг, шунингдек, Ленинград (хозирги С.-Петербург) ва Москва 
фонология мактабларининг таркиб топиши ва рнвож ланиш ига, эксперимента;! 
(инструментал) фонетиканинг тараккистига сезиларлн таъсир утказган .
7. И.А. Бодуэн де Куртенэнинг илгор гоялари унинг шогирдлари 
Г. Улашин, 
Т. Бенни, 
В. Дорошевский, 
Е.Д. Поливанов, 
Л.В. Шчерба 
ишларида янада купрок ривожлантирилди ва ф онология илмининг хозирги 
даражага эришувида мухим омил булиб хнзмат килиб келмокда.
С авол ва то п ш и р и к л ар
1. Товуш ва фонемани фарклаш гояси качон пайдо булди?
2. И.А. Бодуэн де Куртенэ ким? Унинг кайси иш ида фонетиканинг 
икки вазифаси хакида гапирилади?
3. “Фонема” тушунчасига ким ва качон асос солди?
4. И.А. Бодуэн де Куртенэнинг “Славян тиллари 
киёсий 
грам- 
матикасининг айрим булимлари” асарида фонемага кандай таъриф бе- 
рилган?
5. И. А. Бодуэн де Куртенэнинг фонемага этимологик - морфологик 
бирлик ёки морфеманинг харакатчан компоненти ва муайян морфологик 
категория белгиси сифатидаги карашларини кандай туш унасиз?
I

__ ____________________
21 К »рянг: А м и р о в а Т.А. ва бошкалар. Ю коридаги асар. 482-бет.


6. И.А. Бодуэн де Куртенэнинг фонемага оид карашларида психологизм 
элементлари 
качон 
пайдо 
булди? 
Бундаги “психологизм”ни 
кандай 
тушунасиз?
7. И.А. Бодуэн де Куртенэнинг 
фонетик альтернациялар назарияси 
хакида маълумот б е р и н г .
8. Тил системасини урганишда киёсий-тарихий ва статик (тавсифнй) 
методларнинг урни хакида маълумот беринг.
9. 
И.А. Бодуэн 
де 
Куртенэ 
жонли 
тилларни 
ва 
товушлар 
физиологиясини урганиш жараёнида нутк товушларининг кандай белгилари 
борлнгини аниклаган?
10. И.А. Бодуэн де Куртенэнинг 
фонемага оид асосий карашларини 
тахлил килинг, уларнинг мохиятини англаб о л и н г .
11. И.А. Бодуэн де Куртенэ карашлари ва гоялари асосида кандай 
назариялар ва кандай фонологик мактаблар юзага келди?
1 2 . И.А. Бодуэн де Куртенэ шогирдларидан кимларни биласнз?
Т аян ч ту ш у н ч ал ар
Т о в у ш н и и г ф и зи к таби ати - товушнинг баландлиги, кучи, тембри, 
чузиклиги; унинг овоз, шовкин ва кушимча тонларга асосланган жихатлари.
Т о в у ш н и н г т и л м еханизм илаги роли - тилнинг ижтимоий ходиса 
сифатидаги функцияларининг бажарилишида товушларнинг ахамияти.
А н тр о п о ф о н и к а — фонетиканинг товушлар физиологиясини (нутк аъзо- 
лари харакати ва холати билан боглик жихатларини) урганувчи булими.
К о рресп он д ен т 
ал о к а л а р - генетик 
жихдтдан 
кариндош 
тиллар 
Уртасидаги 
ф онетик алокадорлик. 
Бундай 
алокадорлнк киссий-тарихий 
жихатдан урганилади. Киёс килинг: т (узб.) - д (турк.): тил (узб.) - дил 
(турк.) каби.
Ф о н е ти к т и п - узаро карама-карши куйилмайдиган товушларнинг 
(аллофонларнинг) умумлашмаси. Бундай умумлашма фонема тушунчасига 
тенг. Масалан, “боги” даги “б" билан "туб" (талаффузда “туп” ) даги “п” 
битга “б”га 
бирлаш иб, “фонетик тип”ни 
ёки “фонема”ни хосил килади, 
шунинг учун И.А. Бодуэн де Куртенэ уни “мавхум 
умумлашма” деб хам 
атайди.
Э тн м о л о ги к -м о р ф о ло ги к б и р л и к - морфема таркибида азалдан мавжуд 
булнб, морфема маъносини фарклаш (таниб олиш) учун хизмат килади гаи 
товуш.


А л ьте р н ац и я -
товушларнинг 
алмашинуви. 
У нинг автоматик 


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет