Дәріс кешені Дәріс (қысқаша конспект) тезистері
Сыбайлас жемқорлықпен күрестің құқықтық негіздері
жүктеу/скачать 449.45 Kb.
|
| Сыбайлас жемқорлықпен күрестің құқықтық негіздері
Сыбайлас жемқорлықпен күрестің кең ауқымды және қарқынды даму үстіндегі халықаралық құқықтық базасы бар. Бүгінгі күнге шейін сыбайлас жемқорлықпен күрес тарапындағы мынадай бірқатар халықаралық құқықтық құжаттар қабылданды: 29. 06.1996 ж. Лионда сегіз мемлекеттің Саяси тобы мақұлдаған Трансұлттық ұйымдасқан қылмыс жөніндегі аға сарапшылар тобының 32-ұсынымы; мемлекеттік лауазымды басшылардың Халықаралық кодексі (БҰҰ Бас Ассамблеясының 12.12.1996 жылғы 51/59-резолюциясы, қосымшасы); БУЫН-оның халықаралық коммерциялық операциялардағы сыбайлас жемқорлықпен және парақорлықпен күрес жөніндегі Декларациясы (БҰҰ Бас Ассамблеясының 16.12.1996 жылғы 51/191-резолюциясы, қосымшасы); БҰҰ Бас Ассамблеясының 28.01.1997 жылғы "Сыбайлас жемқорлықпен күрес" атты 51/59-резолюциясы; Экономикалық тұрғыда бірлесіп жұмыс істеу мен даму ұйымының халықаралық коммерциялық келісімдерде мемлекеттік лауазымды басшы- ларды сатып алумен күрес жөніндегі 21.11. 1997 жылғы Конвенциясы; Еуропалық Кеңес 01. 05. 1999 ж. қабылдаған Сыбайлас жемқорлық туралы Қылмыстық-құқықтық және Азаматтық-құқықтық конвенциялар; БҮҮ Бас Ассамблеясының 28. 01. 2000 жылғы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы шара- лар" атты 54/128-резолюциясы; БҰҰ-ның трансұлттық ұйымдасқан қыл- мысқа қарсы 15. 11. 2000 жылғы Конвенциясы; БҰҰ-ның сыбайлас жемк- орлыққа қарсы 31.10. 2003 ж. қабылдаған Конвенциясы. Сыбайлас жемқорлықпен күрестің құқықтық негізі Қазақстан Республикасында да жасалып, жетілдірілуде. Қазақстандық қоғамда болып жатқан үдерістер сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұрудың күшейтілумен қоянқолтық жүруде. Бұл құбылыстың күрделі сипаты, сондай-ақ, оның қылмыстық әрекеттердің басқа түрлерімен барған сайын айқын көрініс беріп отырған байланыстары онымен күресу үшін тек қана мүқият көңіл бөлуді, айқын жүйелілікті емес, сонымен бірге, өте маңызды нәрсені берік саяси жігерді талап етеді. Ондай саяси жігер ең жоғары деңгейде көрсетілді де. 1998 ж. шілдеде бұрынғы кеңестік кеңістікте бірінші болып, ел президенті Н. Назарбаевтың тікелей бастамасымен Қазақстан Республикасының "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Заңы қабылданды. Заң бұл негативті құбылысқа қарсы әрекет жасаудың қажеттілігін жалпымемлекеттік деңгейде жария қылды. Ол барлық мемлекеттік орындар мен лауазымды басшыларға өз құзыреті шегінде бұл зауалмен күрес жүргізуді міндеттейді. Қазақстан Республикасының "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Заңының қабылдануы сыбайлас жемқорлықпен күрестің ұлттық заңнама мен құқыққолданымды тәжірибе саласындағы жаңа сапалы этапының бастауына айналды. Бұған көп жағдайда Қазақ- стан Республикасы Президентінің заңның қабылдауына байланысты республика азаматтарына арналған, қоғамдық пікірде үлкен резонанс тудырған үндеуінің әсері зор болды. Заңның орындалуы үшін Қазақстан республикасы Президентінің 1998 ж. 7-желтоқсандағы "Сыбайлас жемқорлықпен күрестің 1999-2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы" Жарлығымен сыбайлас жемқорлықпен күрестің 1999-2000 жылдарға арналған, басым бағыттар ретінде сыбайлас жемқорлықпен күрестің құқықтық базасын жетілдіруді, ескертпелік профилактикалық шараларды, сыбайлас жемқорлықпен күресудің практикалық шараларын, құқық қорғау орындары мен сот жүйесінің жұмыстарының тиімділігін арттыруды қамтыған, бүгінгі таңда жүзеге асырылған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 ж. 20-шілдедегі 1015-нөмірлі қаулысымен сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет етудің әлеуметтік-экономикалық және қаржылық шараларын іске асыру бағытындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің Жұмыс бағдарламасы бекітілді. Ондай шаралар қатарына мыналар кіреді: жеке бизнестегі қолма-қол ақша айналымын біртіндеп, жүйелі түрде азайту, қолма-қол ақша төлемдері сомасына шекте- улер белгілеу; меншік иелері мен акционерлер құқықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету, ұйымдардың жұмыстарының ашықтығын қалыптастыру. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 31-қазаныңдағы 1641- нөмірлі қаулысымен Қазақстан Республикасында қылмыспен күресудің 2000- 2002 жылдарға арналған, 5.3-тараушасында "Экономикалық қылмыс және сыбайлас жемқорлықпен күрес" қарастырылған бағдарлама бекітілді. Тармақтың мазмұнына экономикалық қатынастардың құқықтық реттелуін жетілдіру, экономикалық қылмыстың және сыбайлас жемқорлықтың тамырын суалту мақсатымен экономика саласындағы заңнамалық актілердің, сондай-ақ, салықтық заңнаманың орындалуын бақылауды күшейту, сыбайлас жемқорлық пен экономикалық қызмет саласындағы өзге де қылмыстарды тыю және тергеудегі құқық қорғау орындарының жұмыстарының нәтижелілігін арттыру, экономикалық қылмыс және сыбайлас жемқорлықпен күреске азаматтық қоғамның институтт ралық ақпарат құралдарын тарту кіреді. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен алдыңғының логикалық жалғасы боп табылатын, ең алдымен экономика саласындағы сыбайлас жемқорлықты тудыратын жағдайларды анықтау мен жоюдың тиімділігін арттыруға бағытталған, 2001-2005 жылдарға арналған жаңа мемлекеттік бағдарлама бекітілді. Бағдарламада сыбайлас жемқорлықпен күрестегі мемлекеттік орындардың жауапкершілігін арттыруға да, билік пен азаматтық қоғам институттарының барлық бұтақтарының бұл мәселенің шешімін табудағы әлеуметтік әріптестігіне де баса мән беріледі. Сыбайлас жемқорлықпен күрес елдегі демократиялық жанаыруды одан ары жүзеге асырумен ажырағысыз байланыста. Яғни, сыбайлас жемқорлықпен күрестің мемлекеттік бағдарламасы Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы мен Қазақстан Республикасының 2005 жылға дейінгі ұлттық қауіпсіздігінің стратегиясына толығымен сәйкес келеді. Сыбайлас жемқорлықпен күрестің Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында белгіленген шаралары кәсіби мемлекет құрумен, мемлекеттік қызметшілердің тиімді де заманауи корпусын жасақтаумен байланысты. Стратегияда елде және одан тыс жерлерде қуатты және тиімді даярлықтары, қызмет баспалдағымен көтерілудің әділ тәртібі, біртұтас ақпарат жүйесі, әлеуметтік қорғаудың кепілді жүйесі, басқарудың ең негізгі ресурсына - адам капиталына деген құрметі бар кадрларды басқарудың жалпымемлекеттік жүйесін жасауды қарастырған мемлекеттік қызмет ин- ститутын жетілдірудің міндеттері алға тартылған. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет сыбайлас жемқорлыққа қарсы сананың феномені болып табылады. Сондықтан бұл параграфта сыбайлас жемқорлыққа қарсы сананың феноменін қарастырамыз. Қоғамдық сананың әртүрлі нысандары бар, олардың көмегімен адамдар оларды қоршаған табиғатты, қоғам мен өздерін сезінеді. Моральдық (адамгершілік) саяси, құқықтық, эстетикалық, діни сана болып бөлінеді. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана» ұғымы қоғамдық сананың барлық нысандарын қамтиды. Бұл интегративті ұғым, себебі ол өзіне әртүрлі ғылым саласынан ақпаратты сіңіреді, әртүрлі оқу пәндерінде зерделенеді және ол туралы білімді тұжырымдауда зерттелетін құбылысты түсінудің жаңа деңгейіне шығады. Осылайша, сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана қоғамдық сананың өзге де нысандарымен тікелей өзара байланыста болады және қоғамдық санаға тән барлық қасиеттер және сипаттамаларды меңгереді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана – бұл адамдардың сыбайлас жемқорлыққа әлеуметтік зұлымдық ретіндегі қатынасын білдіретін ұғымдар, теориялар, түсініктер мен сезімдердің, көзқарастар мен эмоциялардың жиынтығы. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Заңында мүдделер қақтығысы «жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, оларға теңестірілген адамдардың, лауазымды адамдардың жеке мүдделері мен олардың лауазымдық өкілеттіктері арасындағы қайшылық, мұндай жағдайда осы аталған адамдардың жеке мүдделері олардың өздерінің лауазымдық өкілеттіктерін тиісінше орындамауына әкеп соғуы мүмкін» деп айқындалады [1]. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы сананың ерекшелігі оның барлық көрінісінде мүдделер қақтығысына жағымсыз, төзбеушілік қатынастың призмасы арқылы өмірлік болмысты көрсетеді, содан кейін жаңғыртады. Ол жалпыға міндетті мінез-құлық нормаларын белгілеуді талап етеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана адамгершілік және адамгершілікке жат қылықты, құқықтық және құқықтық емес, заңды және заңсыздықтың шегін көрсетіп береді. Ол сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез- құлықты қамтамасыз ету үшін моральдық-адамгершілік, идеологиялық, құқықтық шараларды талап етеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы санаға нысандандыру, белгілілік пен кесімділік тән. Сондай-ақ моральдық және құқықтық міндеттерді орындауға қатаң бақылау талабы тән. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы сананың рөлі оның танымдық, реттеуші, бағалаушылық, болжамдық функцияларында көрінеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы сананың танымдық функциясы (гносеологиялық) әлеуметтік зұлымдық ретінде сыбайлас жемқорлық туралы б ілімді ж инақтау ж әне о ның н егізінде а дами ө зара қ арым- қатынастар әлемін одан әрі пайымдау мүмкіндігінен тұрады. Реттеуші функциясы. Белгілі бір жағдайларда сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана құндылықты бағдарлар арқылы қоғамдық қатынастардың реттеушісі болады. Осы реттеудің нәтижесі – сыбайлас жемқорлық бұзушылықтарға нөлдік төзімділік болады. Бағалау функциясы өмірлік тәжірибе мен практика негізінде әлеуметтік өмірдің әртүрлі жағы мен құбылыстарына тұлғаның белгілі бір эмоционалдық қатынасынан көрінеді. Моральдық және құқықтық нормалар, моральдық-құқықтық жүйенің басқа элементтері бағалау объектісіне айналады. Бағалау функциясы тұлғаның сыбайлас жемқорлыққа қатынасын айқындайды. Оның көмегімен моральға және этикалық кодекске, құқық пен заңнамаға, құқық қорғау органдарына, азаматтық қоғамға, борышқа, айналасындағылар мен өзінің де сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез-құлқына деген қатынас бағаланады. Болжамдық функция моральдық-құқықтық жүйенің болашақтағы жай-күйін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлқын көре білу мүмкіндігінен тұрады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет, сыбайлас жемқорлыққа қарсы сана сияқты рухани мәдениеттің интегративті нысаны болып табылады. Мәдениеттің, сонымен қатар адам санасындай басымдықтары да бар, әлеуметтік деп айқындалатын барлығының қалыптасуы мен дамуында атқаратын рөлі де бар. Ақиқатты игеру тәсілі ретінде мәдениет – жекелеген бағалау, нормалар емес, олардың жиынтығы, сомасы емес, керісінше тұтастық ретінде алынған құндылықты элементтер. Мәдениет сана феномені ретінде тұтастықты білдіреді. Мәдениет – пассивті, қажетсіз, жүзеге аспаған білім, білік, сенімдер емес. Ол өзіндік процесті, ішкі қызметті білдіреді, оның негізінде өзара іс-қимыл, өзара өту және білім, білік-дағдының, тұлғаның құзыретінің, оның сенімінің, ақпараттық, сезімдік және күш- жігер компоненттерінің түйісу жатыр. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет рухани мәдениет жүйесінің маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Адам мәдениет субъектісі ретінде еңбек, саяси, этикалық, эстетикалық, адамгершілік және басқа мәдениеттердің жанашыры болып табылады, ол өзара тығыз байланысты, ал әртүрлі үйлесімде кірпияз симбиозды қалыптастырады. Мәдениет жүйесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет айрықша функцияларды орындап, қоғамның белгілі бір тұтастығы мен ұйымшылдығын сақтай отырып, ерекше орын алады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет өз мазмұнына мәдениет- тердің барлық қалған түрлерінің элементтерін қамтиды, бұл олардың тұтастығының жалғыз субъектісі ретінде адамның өзінің табиғатымен байланысты. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің ерекшелігі мәдениеттердің барлық түрлерімен өзара байланыста ғана емес. Оның мазмұны бірінші кезекте құқық пен адамгершілікті қамтиды. Мәдениеттердің барлық түрлері арасындағы диалог олардың арасындағы тығыз байланыстың барын белгілейді, олардың өзара толықтырушы рөлін атап өтіп, күшейтеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет – бұл адамның саналы және адамгершілікпен сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұра білу қабілеті. Осындай адамның мазмұны құқықтық мәдениет болып табылатыны маңызды. Қазіргі әдебиетте сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің мазмұны негізінен құқықтық құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті толықтай құқықтық мәдениетке апару дұрыс емес. Құқықтық мәдениет мысалы, адамгершілік, саяси мәдениетпен қатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің тек бөлігі ғана. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет – бұл жаппай сана және оның жекелеген элементтері емес. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет – сыбайлас жемқорлықты қабылдамау негізінде жататын осы жүйемен тіпті сәйкес келмейтін құндылықтар жүйесі. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет – адамгершілік пен азғындық (орынды және орынсыз, мейірімділік пен зұлымдық, пайдалы және пайдасыз), құқықтық және құқықтық емес, ақылды және ақымақтық, тамаша және бейберекет призмасы арқылы адами қатынастар әлеміне көзқарас. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет адамның жоғары мораль- дық, құқықтық, саяси және басқа мәдениеттер негізінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұра білу қабілетін білдіреді. Сыбайлас жемқорлық- қа қарсы мәдениет қазіргі уақытта шынайы қажетті құбылыс мәртебесін иеленеді, оны әлеуметтендіру процесінде қоғамның барлық әрекетке қабілетті мүшелері игеруі тиіс. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңында «сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру» ұғымы «сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілікті көрсететін құндылықтар жүйесін сақтау және нығайту бойынша өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын қызметі» деп түсініледі. Сондай-ақ ол білім беру, ақпараттық және ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар кешені арқылы жүзеге асырылады. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім – тұлғаның адамгершілік, зияткерлік, мәдени тұрғыдан дамуы және сыбайлас жемқорлықты қабылдамаудағы белсенді азаматтық ұстанымын қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылатын, тәрбиелеу мен оқытудың үздіксіз процесі». «Ақпараттық және ұйымдастырушылық қызмет бұқаралық ақпарат құралдарында түсіндіру жұмыстарын жүргізу, әлеуметтік маңызды іс-шараларды, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты және Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де шараларды ұйымдастыру арқылы іске асырылады» [1]. Тұлғаның сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетін қалыптастыру мынаны көздейді: – сыбайлас жемқорлықтың мәні, оның мазмұны, мақсаттары, субъек- тілері, нысандары мен түрлері, іске асыру салалары, қоғам өмірінің барлық саласында көріну ерекшеліктері туралы түсінік; – моральдық-адамгершілік, этикалық мәдениетті тәрбиелеу; – құқықтық сауаттылық негіздерін қалыптастыру; – қоғам мүшелерінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез-құлық уәжін ынталандыру; – мүдделер қақтығысының барлық көріністеріне төзбеушілікті қалыптастыру. Осыған байланысты мыналар қажет: – сыбайлас жемқорлыққа саналы қатынасты, сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтарға моральдық «иммунитетті» қалыптастыру және осының негізінде сыбайлас жемқорлықты еңсеру бойынша құзыреттерді дамыту; – Қазақстан азаматтарының мінез-құлқы моделін қалыптастыру, бұл ретте «сыбайлас жемқорлық» сөзінің өзін қабылдамау, адамгершілік тойтарыс, төзбеушілікті туындатуы тиіс; – құқықтық құндылықтарды жоққа шығару, заң мен тәртіпті құрмет- темеуді білдіретін құқықтық нигилизмді жою (латынша nihil – ештеңе); – құқықтық жаппай оқу арқылы құқықтық білім мен тәрбиені қамта- масыз ету. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңында «сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс- қимыл» ұғымының мазмұны «сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің өз өкілеттіктері шегіндегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, оның ішінде қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет- ті қалыптастыру, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау және жою жөніндегі, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру және олардың салдарларын жою жөніндегі қызметі» ретінде ашылады. Ал «сыбайлас жемқорлықтың алдын алу» – «сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің алдын алу шаралары жүйесін әзірлеу және енгізу арқылы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды зерделеу, анықтау, шектеу және жою жөніндегі қызметі» [1]. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет нақты әлеуметтік жүйенің тыныс-тіршілігін қамтамасыз етуге бағдарланған, сондықтан оның түбегейлі қасиеті сыбайлас жемқорлықты тұтас, жүйелі – оның барлық адамгершілік, заңдық, экономикалық, саяси, ресурстық, технологиялық, экологиялық, әлеуметтік-психологиялық аспектілерінде, байланыстары мен көріністерінде болжай білу болып табылады. Әлеуметтілік, әлеуметтендіру сияқты адамгершілікті қолдау мемле- кеттің қызметіндегі институттардың, құқықтың, тетіктердің, тәртіптің, рәсімдердің белгілі бір жай-күйін қажет етеді. Бұл мәселеде өркениеттік біртектіліктің ерекше мәні бар. Біздің еліміз үшін бұл көптеген басқа да мемлекеттер үшін де маңызды. Жаңа қазақстандық мемлекетті құру жағдайында тәуелсіз Қазақстанның өзіндік табыс коды, әлеуеті мен құндылықтары бар екенін ұмытпау қажет, оны сыбайлас жемқорлықтың шығу себебін ж оя отырып, о ған қ арсы күресте жандандырған жөн. Қоғам мүшелерінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеті социумды тұрақтандырудың басты факторларының бірі болып табылады, қоғамның кез келген құрылымдық деңгейінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа қарсы күрестің табыстылығын айқындайды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәрбиелеуде заңнаманың сапасы, құқық қолдану нысандары, шарттық міндеттемелерді сақтау, азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін сотта қорғау да маңызды. Моральдық-құқықтық қағидаттарды білу мен ұтымды конформистік сенімдерді үйлестіру – қоғам өміріндегі тәртіптіліктің қуат- ты факторы. Қорытындыда сыбайлас жемқорлыққа қарсы сананың, тіпті сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің деңгейі тұлға мен қоғамның сыбайлас жемқорлықтың тұрақсыздандыру күшін сезіну дәрежесіне байланысты екенін белгілеуге болады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің міндеті – сыбайлас жемқорлыққа нөлдік төзімділікті білім алушы жастардың азаматтық позициясы ретінде бекіту, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға берік иммунитетті нықтау, оларды жария түрде жоққа шығару болып табылады. жүктеу/скачать 449.45 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|