«Дінтану» Оқытушы үшін пәнінің оқу- әдістемелік кешені

Мұсылманның діни философиясы тек бір ғана арабтарға жатпайды, араб тілінде сөйлейтін, сол дінді ұстайтын ұлттардың данышпан өкілдерінің философиясы деп айтамыз. Ондай өкілдер үлкен өркениетке жеткен елдердің (Иран, Египет, Греция т.с.с.) философиялық көзкарастарынан кұрастырылды. Сондықтан мүхылман философиясы өзінің кұрамына ерте замандағы Иран (парсы халкының), грек, индустардың және мұсылман теологиясының эклектикалық (әр түрлі, көбінесе қарама-кайшы көзқарастар, теориялар) қосындысынан тұрады. Мұсылман философиясы мұсылман теологиясының дамуымен тыгыз байланысты. Ондай дамушылықты сапалык тұрғыда қарастырсақ, төрт кезеңге боліп қарастыруға болады: 1) алғашкы мұсылман теологиясының кұрастырылу уағы (арабтың); 2) Шығыс елдерінің исламдық философиясы (персиялық); 3) теологиялық философия (суфизм); 4) Түркі және казіргі кездегі мұсылман философиясы.

Бірінші мұсылман теологиясының қүрастырылуына негізгі философиялык категориясы сұрауларға жауап іздеу арқасында құрастырылды. Мұндай категориялар: Күнә деген не? О дүние, «Қүдай болмысы», «еркіндік», «Тағдыр» және т.б. ұғымдарға жауап іздеу жолында қалыптасады. Осындай сүраулардың шығуына Құрандағы және Хадистердегі (суннадағы) қарсы және кайшы догмалар тудырады. Сонымен қатар алғашқы кезеңдегі исламның заң күшіне келтірілген догматикасы болған жоқ. Сол себептен Құранның дүниетанымдық жақтарын әрбір мектептер өз еркімен түсіндірді. Осының арқасында Құранның көптеген қасиетті (Сакральды) мәтіндері метафорлык, екі-үшты түрде түсіндіріліп, мағынасы бүзылды. Осыдан барып еркін ойшылдар пайда болды. Ондай еркін ойлылар немесе еркін ойлаушылар ішінен Мұхаммедті кәдімгі адам ретінде, ал Қүрандьт жай әдеби шығарма есебінде кабылдайтындар да пайда болды. Осындай «түсіндірмелікпен» шұғылданатын адамдар кейіннен (ҮІІІ гасырдың ортасында) діни-саяси топқа айналып алғашкы теологтардың кауымын кұрастырды.

Алғашқы теологтардың философиялык сүраулары «тағдыр» (күні бұрын болжау) туралы Египет, Сирия, Иран, Ирак богославтары егесті. Ондай егестіктің корытындысында екі топқа бөлініп кетті. Бірінші топтар - тағдыр - адам гүмырындағы барлык жағдайларды алдын ала пешенесіне жазып қоятын табиғаттан тыс күш бар, ол - Қүдай деді. Оларды джабариттер деп атады. Джабарит (араб, -еріксіз) барлығы Құдайдан деген мағына береді. Олардың айтуынша, Құдай әрбір адамды жасағанда оған өзіндік мінез, кабілет, іс-әрекеттерімен бірге жасады, ол өзінің өмірін өзгерте алмайды.

Джабариттерге қарсы көзкарастық мектеп қүрылды. Адам тағдырын өзгертуге болады, өз өмірінде адам нендей іс-әрекет жасауға өз еркі бар дейтін көзкарастың тобын - Кадриттер деп атады. Кадриттердің(араб, кабілетті, икемді) айтуынша, әрбір адам өзінің іс-әрекетіне өзі жауапты. Кұдай тек жаксы түрғыда ойлайды, сондыктан Қүдайдан жаман нәрсе келмейді. Барлык жаксы нәрсе Қүдайдан да, ал жаман нәрсе адамның өзінен, өзінің жасаған күнәсіне өзі жауапты.

Бастапқы мүсылман теологиясында ең негізгі үш үғымның (категория) маңызын тереңдетіп философиялык тұрғыда карастырсак, олар: «ислам», «дин», «иман». Исламкең мағынада барлық әлем деген түсінік берді. Тар мағынада «ислам» - Құранның заңдарына бағынатын, Құранда көрсетілген әлем. Сондыктан әдетте «дар аль-ислам» (Ислам әлемі) деген мағынада қолданылады. Осыған қарама-карс аль-хаб» (соғысатын жер немесе «джихат») мұсылман емес жерлер, оларды мүсылмандыкка айналдыру керек. Әрбір «дар-аль-ислам» топтары «умм» - нан тұрады. Умм - діни - әлеуметтік қауым, діни -саяси дене.

«Дин»- Кұдайдың анықтауы, сол аркылы адамдар құтылады (күнәдан). «Дин», екінші жағынан, Құдайдың заңы ретінде қабылданады. Мұсылман теологиясында «диннің» негізінде үш элементін көрсетеді: бес «парыз», сенім (иман) және жаксы іс (ихсан). Бес «парыз» немесе бес жол: 1) «таухид» - бір Құдайға сену, бір пайғамбар, Мухаммед кабылдадык; 2) «Салат» - бес кайта намаз; 3) «Саум» - рамазан айында ораза ұстау; 4) «зекет» - садақа беру; 5) «хаджж» - Меккеге кажылыққа бару.

«Иман»(сенім) - өзінің сенімдік объектісіне «күнәлігі». Қүран бойынша айтылған Қүдайға сену «куәлігі», жауап ретінде «Алладан баска Құдай жок, Мүхаммед оның пайғамбары» деп айтылады.

Шығыс мүсылман мемлекеттерінде ғылымның дамуына рационалды философияның әсері үлкен болды. Осының аркасында философия теологияға жақындады, оның атын «фальсафа» (араб. -философия) деді. Бүл антика философиясын негізінен орта ғасырлық философия деп атаймыз. Анығырақ айтканда, Фальсафа Платон және баска да грек философиясымен санаса отырып, өздерінің қолы жеткен ілімі Аристотель болды. Сондықтан бүл философияны Шығыс перипатетикасы деп те айтады.

Көптеген діни топтар, мектептер, секталар, діни ағымдар араб-мүсылман өркениетінде, осы топтардың диспутынан, айтыс-тартысынан, әсті-әсті мүсылманның теологиясы калыптасып, оның атын Калам (грек. -логос) деп атады. Калам Исламдағы еркін ойлаушылықтың логикалык және тарихи бірінші философиясының формасы болды. Ол Ислам догматтарына дінді катып калған сокыр догмамен емес ақылмен қабылдап, түсіндіру керек екендігін көрсетті. Қаламның негізгі тезисі: «Тек жалғыз акылдың соңымен жүр». Қалам бірінші «саудалык теология» - (спекулятивная теология) деп айту, себебі көптеген діни догмаларға рационалды тұрғыда мазмұн береді.

Қаламдық көзкарастан көптеген мектептер шығарды. Үлкен мектептерге мутазилиттер, ханбалиттер, ашаритер, суфистер жатады.Мутазилиттер(араб, -бөлінгендер, окшауланғандар) Дамаскіде және Бағдат халифатында ҮІІІ-ІХ гг. үлкен рөл аткарды. Бүндай атты олар аль Хасана аль Басри (728 жылы өлді) және оның шәкірттерінен Амра ибн Убайда (761 ж.өлді), Васла ибн Ата (699-766) бөлініп шыққандары үшін осылай атады. Мутазилит ілімі дәстүрлі Аристотель мен Неоплатоник философиясына бейімделіп дамыды. Рационалды мутазалиттердің доктриналары ақылды сенімнен биік койды. Олардың айтуынша, қандай бір көзкарас болмасын, әрдайым оның ақиқаттылығына күмәндану керек. Мутазилиттердің дүниетанымдық көзкарасы адамның өмір сүру максаты мен дүниеде алатын орнына үлкен көңіл бөлді. Мутазилиттің тарихи тағдыры халифат тарихымен бірге болды. IX ғасырда Мутазилиттің қаламы өзінің ең биік шыңына жеткен кезеңі еді. Ол ғасырда Мутазилиттің ілімі Аббасид халифтің діни идеологиясы болды.

Мутазилиттік мектепке оппозиция болып Ханбалиттің мектебі шықты. Негізін салушы Ахмет ибн Ханбала (780-835). Оның айтуынша, Құранның мәнін (сөзін) аллегориялык түрде түсіндіруге болмайды, Қүран мен Хадистердің догмаларын рационалды түрде түсіндірудің керегі жок. Тағдырға сену керек дегенмен «имандык» түсінік аркылы тағдырды кейде өзгертуге де болатындығын мойындады. Қандай бір жаңалык болмасын егер де Қүранға немесе Хадиске қатынасы болмаса, ондай жаңалыктарды кабылдамау керек. Мутазилит пен Ханбалит мектептерін біріктіруші үшінші қалам мектебі Аширизм деп айтуға болады. Бүл мектептің басында тұрған Абу-аль-Хасан аль-Ашари (873-935). Оның; айтуынша, мәңгі жасайтын Қүдайдың атрибуты (білім, еркіндік және т.б.) бар, Құран - Құдай сөзі. Ашариттер өзіндік табиғат заңдарын мойындамады, барлык заңдылык, катынастык Құдайдан. Әлемдік тәртіп Күдайдан. Бірақ та оймен басқа да көзкарастарды елестетуге болады. Мысалға, біздің әлемімізден де баска мыңдаған басқа әлем барлығын ойша мүмкіндігін, дененің бөлшектенуі (адамға) болатындығы және т.б.

2. 
   Шығыс елдердің исламдық философиясы.
   

Әл-Фараби дін туралы өзінің Платонын «Заң туралы» деген трактатына, соңынан «Дін туралы», «Китаб ал-Хуруф» және т.б. кітаптарының жинағын «Метафизика» ғылымы кіші трактаттарында карастырады. Осы трактаттарында Әбу-Наср Платонның дінге деген көзқарасын сынайды. Платон болса өзінің «идеялды» мемлекетінде барлык мемлекет азаматтарына дін керек деген көзкарасына қосылмайды. Ол біріншіден діни мистикаға қарсы болды, «Дін — деді, өз бетімен адамгершіліктің жолы бола алмайды, себебі діннің өзі философиядан шығады, діннің мазмұнын философия аныктайды».Дін өз бетімен білім алудың әдістемесі, ақиқат және практикалык жолдарды көрсете алмайды. Ең бір ақикаттық дүниетанымның шыңын көрсететін философия. Философия - өнегеліліктің теориясы, қоғамда адамдардың адамгершілік катынастарын реттеуші ілім. Тек философия ғана адамдарды ізгілікке, өнегелілікке, кайырымдылыққа және мемлекет басқаруда жол көрсететін ілім - деді.

Осы жағдайлардан аңғарғанымыздай, әл-Фараби дінге тікелей карсы шыкпағандығын, ғылымды, философияны діннен биік ұстағанын - сенімнен білімнің биіктігін көрсетеді.

Ислам философиясын ең бір үлкен жүйеге келтірген адам атақты философ (Авиценна) Ибн Сина (980-1037) - ғалым, дәрігер, орта ғасырдағы тәжік, философ. Ол да әл-Фарабиге үқсап, Аристотельдің философиясын неоплатониктермен косқысы келді. Бүхарада және Иранда өмір сүрген. Ибн Сина Ислам дінін жақтай тұра, көне дүние философиясы мен ғылымын, әсіресе, Аристотельдің философиясын неоплатониктермен қосуда еңбек етті.

Ол көптеген шығармалар ғылыми еңбектер жазды. Олардың көбі жоғалып, жойылып кетті. Бізге жеткен «Білім» кітабы (Даниш Намя), «Емдеу» кітабы, «Медицина каноны» жэне т.б. кітаптары бүкіл элемге белгілі. Оның негізгі философиялық көзхарасына токтасақ, ол тек бір Құдайдың абсолюттін негізі, калғандардың барлығы мүмкіндік, тек Қүдайдың қүдіретімен ғана шындықка айналады. Табиғат Қүдай эманация иерархиасымен ағып отырып, өз бетімен табиғат дамиды. Табиғат кеңістік пен уақытта өмір сүреді. Қүдай - бірінші қозғаушы күш, күнделікті дамуға араласпайды т.б.

3) Теологиялық философия (суфизм). Суфизм – ерекше мистикалық діни-фәлсафалық дүниетаным. Исламның мистикалык бөлігі – суфизм ілімі деп атайды. Бірінші исламдық суфизімді басқарған Газали деп ұйғарады. Философ, суфист Абу Хамид аль-Газали (1059-1111) діннің қандай бір түрі болмасын философиялық ілімде, ғылымда және күнделікті өмірде діни- мистиқалық көзқарастар рационалдық көзқарастарымен қатар дамып келе жаткан еді.Газалидің философиясында мистикалық исламның тарихы басталды десек те болады. Газалиден бастап мұсылман жерінде ғылымның бағасы түсіп, діннің беделі жоғары көтерілді.

Газалиді Құранның маңызын түсіндіруші және сол Құрандағы жасырын жазылған мағынасын фәлсафалық мағына беруші суфист деп айтамыз. Оның айтуынша, Құранды түсіну үшін онын мағынасын бастан кешіру керек. Газалидің еңбегінің маңызын төрт аспектіге бөліп түсінуге болады. Бірінші, философиялық мағынада, ол аспект интеллегенттерге, теологиялыктарға арналған, олардың білімі жоғары болуы керек. Олар дінді теологиялық (богославтық) ілімге көтеріп зерттейді. Екінші, метафизикалық идеялармен немесе иррацаоналды жолдармен қарастыру, бұл аспекті оның мынандай шығармаларында кездеседі: «Нүрдың орын алу тәртібі», «Бақыт алхимиясы», «Ниша света» және «Алхимия счастья». Үшінші, екі астарлы, екі ұшты айтылған, шифрланған (зашифрованном) түрде. Төртінші, мистикалык, жасырын козқарастық, екі-ұшты ілімдік көзкарас. Төртіншіні білу үшін, соңғы екі аспектіні білу керек. Бұл аспектіде әрбір козкарасты жартылай ауыз екі, жартылай мистикалык еңбекпен, тәжірибемен беруге, көрсетуге болады. Сондыктан Газели өзінің ілімінде көптеген көзкарастарын поэтикалық рәмізнің (символды) және шифровкамен көрсетіп отырды.

Қорыта айтканда, аль-Газали діни идеалистік бақыттың өкілі болды, ол мутакалимдер мен сопылардың концепциясын талдап берді. Негізінде шығыс перипатетиктердің философиясындағы натуралистік және рационалистік элементтерді сынады.

Персиядан шыққан атақты суфист ас-Сухравади(1155-1191) Иран мистикалық философиясының өкілдеріне жатады. Атақты суфист Ибн Арабиүлы Шейк(1164-1240) шығармасы жалпы араб-мүсылман мәдениетінің дамуына үлкен әсерін тигізді. Оның теология, философия, поэзия туралы енбектері суфистік ілімнің үш ғасырлық дамуының қорытындысы болды десек те болады. Шейх Ибн Араби. Оның айтуы бойынша: «Адам әлемнің кішкентай көрінісі», «Мен – ол Сен», «Сен – ол Мен». Нағыз болмыс – Құдай. Адам – Құдайдың эманациясы.

ІХ-ХІІ ғасырларда Суфизмнің дамуы Ислам мәдениетінің дамуына сәйкес келген кезі еді. Бірінші дервиштік Ордендерінің өкілдері: Ахмет Иассауи(XII), Б.Накшбанди(1318) болды. Түрік - қазақ елінен шыкқан атакты суфист Қожа Ахмет Иассауиге (1105-1166) тоқталсақ, оны Орта Азия жеріндегі «дервиштің классикалык» түрін ендірген, Ислам мәдениетінің казак жерінде дамуына үлес қосқан, бірінші Қүранды араб әрпімен түрік тілінде Орта Азияға таныстырған адам ретінде қарастырамыз.

Яссауи Ахметтің дүниетанымдык, фалсафалық көзкарасының негізін екі философиялық категория мен немесе екі ұғымдык «кал» және «хал», олардың тұтастык түсінігін «хак» аркылы қүрастырады. «Кал» ілімі тек сана-сезіммен танылатын теориялық білім жүйесін камти отырып адам жаратушы хак тағаланың бір бөлшегі болып карастырылады. Осы тұтастықка жету, сіңу (фанэ), бірігу (таухид) мақсатында адамның өмір мәні белгіленеді. Иассауидің «хал» ілімі хак жолындағы белгі, нышандарды танытатын амал-әрекеттер жиынтығын камтиды. Сонымен, «кал» ілімнің теориясы болса, «хал» сол ілімнің дәрістемесі деп есептейміз.

Иассауи ілімі бойынша, жаратылыс бір және жалғыз Хак (бір уа барым) - абсолют pyx - болмыс жаратылысын белгілейді. Ал, болмыс Хак мәнінің материалдық дүниедегі шексіз әр түрлі образдарда көрінуі болып табылады. Адам болса, осы болмысты тарату себебі, максаты және де нәтижесі ретінде қарастырылады. Адам өз табиғатында Хакқа тән, рухани және материалдық дүниеге тән нәпсілік қасиеттерді қамтиды. Яғни, Хақ мәнін қамтыған рух адамның батинын (ішкі дүниесін) белгілесе, материя адамның закиріп (сыртқы көрінісін) белгілейді.

Иассауи ілімі «Хал» ілімін дамытуға, зерттеуге үлкен көңіл бөлді. Оның көзкарасы бойынша, хаққа жету жолында адам төрт асудан өтуі керек: Шариғат, тариқат, мағрифат, хақиқат. Бүл төрт асудың әрқайсысында он макамнан бар, сөйтіп, дәруіштіктің қырық мақамы белгіленеді. Әр этаптың мағынасын Құдайға деген махаббат аркылы сезінуге көңіл бөлінді.

Жалпы, Иассауидің діни-философиялық, дүниетанымдық көзқарасы «Диуан хикмет» өлеңдер жинағында қарасты Сондыктан оның хикметтерін философиялык лирика деп атауымызға болады.

Қожа Ахмет Иассауи мектебінен тәрбие алған атақты сопылар: Сүлеймен Бақырғани Хакім ата (1186 ж.о.), Мансұр б. Арслан - баба (1197 ж.о.), Лұқман Перенде Ыскак баба (1239 ж.о.) сиякты атакты сопылар есімі әлемге аян болғанымен, олардың шығармалары бізге толық жеткен жок. Олардан дәстүрлі тамыр алған накшбаидийа, иқанийа, бекташийа атты сопылық ағымдар әлі де болса өздерінің зерттеушілерін күтуде.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 13.

Қосымша әдебиеттер: 2, 3, 4.
№11 тақырып: «Конфессиядан тыс синкреттік діни философия”.

Конфессионалды діндер деп шіркеудің діни жоралары мен жарғысын (жауап беретін) канағаттандыратын ойлау образы мен көзкарасты айтатын болса, ал конфессиядан тыс синкреттік діндер деп, керісінше, белгілі бір діни ағымдардың ортодоксиялық шіркеу догмаларына және белгілі бір жарғысына бағынбайтын әр түрлі діни ағымдарды айтамыз. Мүндай ағымдарға мистикалық, оккультивтік, спиритуалистік және баска осыларға ұксас түрлерді айтады. Олардың барлығының ортак ерекшелігі: әр түрлі діни ағымдардың элементтерінің синтезі және ғылымға немесе жай қарапайым көзкарастарға бейімделген қауымдық ағымдар. Олардың көптеген түрлері оккульттік мистикалык философиясы мен синкретикалық діни көзқарастан түрады.

Агрила Неттесхеймскийдің «Жасырын сыр философиясы туралы» шығармасында (1533) оккультивтік түсініктер егжей-тегжей баяндалған, осының аркасында бұл «термин» кеңінен қолданылатын болды.