Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»

Профессор М.Балақаев айтқандай "сауатты деп есептслстін әдеби тілде сүлулық пен ой тереңдігі, суреттеудің дәлме-дәлдігі, шешендік өнер, бейнелі әрі айшығсгы сөз қолданыстар мен жоғары мәдениеттілік болу қажет" [52,6].

Дублет сөздердің бірін әдеби тіл нормасы ретінде үсыну мақсатында біз оқулық мәтіндері материалдарына статистикалық талдау жүргіздік. Сөздерді сүрыптау және оларды оқытудың өлшсмдік бірлігі өзара байланыста болгандықтан. дублет сөздердің белгілі бір вариантын сүрыптап тандап алу бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында сөздердің фонетикалық. лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін талдау және жинактаудың нәтижесінде іскс асырылды.

Жоғарыда айтылған дублет сөздерді пайдалану — оларды орфография ережесіне ендіруде, әдеби тілімізде қолдануда да қиындық келтіреді. Мысалы, топталып — топтанып, үдгерді үлгірді, бөлек — бөлік, егін — егіс, сөзші.і — сөзшең, кала шаһор, картинка — сурет, қожанәсір ~ хожанәсір, тамак ос, жауын-шашын - боран—шашын секілді сөздердің қолданылуы 50 ж. оқулыктары мен балалар әдебиетінің ахуалын танытса керек. Жазба тілімізде осы дублст сөздердің бірін колдануды реттеу арнайы зерттеулер мен ғылыми-практикалық шешімді қажет етеді.

21-кесте - 50 ж. БСО мәтіндсрінде кездссксн дублст сөздердің лексикалық варианттары

Тіліміздің байлығы оның өмірдің түрлі саласына байланысты қолданылатын жан-Жактылығымен сипатталады. Осы түрлішс салалардың бірі ретінде терминдік лекспканы атауымызга болады. Ғылыми үғымдарды түсіндіру үшін әдеттс тіл байлығына сүйеніп, ғылыми терминдерді түсіндіруге, дәлме-дол беруге болатын сөздерді іздеп табамыз.

Терминдер сөйлеу практикасындағы үғым-түсініктерді білдіріп қана қоймайды, сонымен қатар олардың арасындағы белгілі бір байланыстарды қалыптастырушы, өзара байланысты терминдерге негізделген акдаратты берудің және қабылдаудың негізгі қүралы

52


болып табылады. Тср.хшн жасаудың ор түрлі жолдары бслгілі Дегснмсн дс олардың борі дс жалпы халыктык тіл нсгізімдс жасалган. Лішпшстикада жана сөздср мсн тсрмнндср жасалуы тілдің ішкі дамуының жалиы зандылықтары нсгізіидс жасалады [53,63|. Тсрмин жасау барысымда мыилны ссксру к.ажет терминдср бслгілі бір үгымдарга тон белплер ;, _гаНа смес. осы гылымның оис лс үгым-түсініктері мсп бслплі б р дсңгеіідсіі баііланысын білдіруі ксрск.

ДС.Лотіе аіітқан. ;ліі: "Ғылымп тсрмшюлогия создердің жой гана жнынын смес, белгілі бір дорсжсдс озара байланыстагы сөздер мен сез тіркестсрінің жүйесін дс білдірсді" [54,72]. Осылапша, белгілі бір жүііеге кіретін ко.5 келгеп ғылыми термин осы саладағы термпнологмяііың жүйо іілік талабын канагаттандырады, Сондықтан да жскелсгсн тсрминдсргс бага бсру ксзінлс оларды бсрілгсн жүйені қүраушы бөлшсктср рогінде қара\- ксрск. Лсксмкамыздың тсрмин сөздермен толіпғып, баюына ксссл жасаіітын ксйбір кожарастар туралы профсссор Қ.Жүбанон "1<л $ак гілі жоміндсгі зсрттсулер" 155.279! атты еңбегінде аііта келіп. оларды кабылдауда басшылыққа алыікнын 11 үстанымчы таллап бсріси Гюлаіыи. Мүнда әсіресе І\.Жүбановтыц казақ а.іфавитініп қүрамі.ша ф. х әріптсрш снгізу туралы үсыньк-ын аіітүга болады. Про(|»сссор* О.Аіітбасн -Тсрмин жәнс опыц доуірлік сіпиггы" сңбсгінлс гсрмпнлік сппат ала бастаган соідсрдінкундслікті қолданыстағы бол.\п>ісын гылымп таразыга салуға мүмкіндік жаеалғаныіг айта ксліи. баспасоз матсрмалдарын, публпцнстикалық одебистті, ғылымп- ісрпс\ жүмыстарын. түрлі окулыктар мсн оқу қүралдарын үнсмі кадагалап карастырып. жаңа қолданыстарды терминком талкысына салып отыр\лі>і ләстүрге айналдыру қажогтігіне токталады |56.160[.

Профессор Н.А.Баскаков тср.мим жаса\-да негізгс алатыи басты-басты бсс пршщиптсрді үсынады: 1) а\ іарма. 2) калька аркылы. 3) сишптама аударма, 4) күрделі сөз. 5) косымшалар аркылы [,5".5-71|.

Зсрттеу жүргізіліп отырғаи БСЧ) моііндсрінің ісрминдсріне тал;іа\ жасау кезіндс иіз д_С осьі пртпит гсріс сүііснсміч. БСО мопндсрінде тсрмиидерлің колдаиыл\ ыи репеу үшпі білс мыиадаіі мінлсгтерді орыцдау кажог:

I. Термпцдср мімі олардын бсрсгін үғымдарыи окыт\-тожірибссімсн үіитастыра чсрттеу:

Казак тілінлсіі жскелсгсн к^чрмпидср мсм олардың үі-ымдарынын паііда бол\ коздерін аиык і л\:

3. Герміпідсрдіи ілатпстнкалык коііс салыстырмалы гүрдегі сіикптамаларына сүіісіпп. жасалгам үсыш.іс. шкірлсрдіц лүрыстығын тскссру.

Гсрмнндср мсн олардың үіым-т^сішктсрін жппс іе-жүиндс практикада колдаііылуі.пі қдрастыра іггырі.ш. біч бүл салаіа к.аіысты барлык мосслслсрді түтслдсіі караси,і|\\лі.і максат гүтпак емсспіч.

Біздің мақсатымыз - БСО мәтіндсріндегі кейбір терминдердің қолданылуына статистикалық талдау жасау арқылы оларды дүрыс қолдану принциптерін жетілдірудің жолдарын үсыну.

Өзіндік бағыт-бағдары, зерттеу нысанасы бар әр гылым саласының белгілі бір үғымдар жүйесі, зерттеу нысаны болатыны мәлім.

Ғылым тереңдеп, салмақтанган сайын, оның терминдері дс байып, саралана түспек. Әр ғылым саласындағы терминдерді жжтеп, бір арнаға салудың және сөздіктер қүрастырудың практикалық мәні де зор.

Қазақ тілінің гылыми термин жағынан толығуының көптеген жолдары бар. Солардың бірі — түркі халықтарының сөздік қорын пайдалану. Бүл кене түркі сөздерінен бастап қазіргі тіддерді қамтиды. Ал түркі тілдерін ең алғаш рет классификация жасаған ғалым — М.Қашғари. Ол түркі тіддерін таза және аралас тілдер деп екіге бөледі: "Таза, басқа тіддердің ықпалына түспеген, тек түркі тілдерінде сөйлейтін тілдер қатарына М.Қашғари яғма, тухси, қыргыз, қыпшақ, оғыз, шігіл, ығрақ, парук тайпаларын жәнс бүларға жақындау иамақ, башқүрт, бүлғар, печенек, сувар тілдерін жатқызса, баскд тілдсрмсн қарым-қатынасқа түсіп (соғды, қытай — тибет тілдерімен) бүзылған тілдер катарына сүғдақ, қанжак, арғу, худан, таңғүт, тибст және ябақу, татар, басмык тайпаларының тілін енгізеді" [58,17-134].

Міне осы түркі тілдерінің даму сатысында бір жағынан, көпшілік түрьсі тілдерінс непзделген жалпыға ортақ әдебп тілмен бірге ("Қүдатғу білік", "Хибат-ул хакайық"), ислам дінінің ықпалымен араб-парсы элементтері көптеп сне бастап, екінші жағыман оғыздар. қыпшактар, қарлүкгар арасы алшақтай түсіп, өзіндік тілдік ерекшеліктері айқын көріне бастайды.

Қазіргі үлттық тіддердің лексикалық қүрамы мен фонетикалық, грамматикалық жағындағы өзғерістердің болуы жоғарыда айтылған түркі тіддерінің негізін қүраған ру-тайпалардың алшақтай түсіп, жеке-жеке үлт тілдерінің қалыптасуына негіз жасауында.

Жаңа қоғамдық формация, мәдени-экономикалық қарым-қатынастар жаңа үғымдарды дүшгсге келтірді. Кезінде олардың көбісінің қай тілде болмасын атауы жоқ сөздер болатын.

Міне, осындай өміршең талаптан туған зәрулікті қанағаттандырудың екі түрлі жолы бар. Оның бірі — әр тілдің өз ішкі зандылыкхарына сүйене отырып жаңа сөздер жасау да. екіншісі басқа тілдерден әзір түрған сөздерді қабылдау немесе сөзбе-сөз (калька арқылы) аударып алу.

Бүл сөз еткелі отырған БСО лекспкасындағы тсрминдер осы екеуінің соңғысына көбірек ксліңкірейді. Енді тіліміздс қолданылып жүрген осы терминдердің кейбірінс тоқталайық:

1. Сөз (слово) - азербайжанша соз, өзбекше суз, түрікше соз,

2. 
   Магына (значенис) - азербайжанша ма/ш, өзбекше мано,
   түрікше анлам, қырғызша ман, татарша мана, үйғырша мана,
   түрікменше ман, башқүртша мағана.
   

2. 
   Сөздік (словарь) - азербайжанша лүгат, өзбекше сузлик,
   түрікшс созлик, қырғызша созлик, татарша сузлик, үйғырша лұгат,
   түрікменше созлик, башқүртша һузлик т.б.
   

БСО мәтіндеріндегі терминдердің басым бөлігін қазаклың төл сөздері қүрайды. Мысалы: түбір сөзі (149 с/қ) лингвистикалық термин болуымен бірге, екінші бір мағынасында өсімдіктердің жер астындағы бөлшегі деген мағынаны да білдіреді. Ал жүрнак сөзі терминдік мағынасына қоса калдык немесе "заттың бір шағын белшегі" үғымын да білдіреді.

БСО мәтіндеріне тән нәрсенің бірі —лык журнағының варианттары арқылы жасалган терминдердің кептеп кездесуі. Оқулық мәтіндеріндегі мүндай терминдердің саны - 9 (564 с.қ.). Мысалы: атау септік (319 с.қ.), есімдік (12 с.қ.). жіктік жалғауы (9 с.қ.), үндестік заңы (4 с.қ.) т.б.

Кейбір лингвистикалық терминдер түркі халықтары үшін ортақ болып табылады. Мысалы: әдеби тіл термині азербайжан тілінде адаби дил, өзбекше адаби тил, түрікше едеби дил, қырғызша адаби тил, татарша адаби тил, үйғырша адаби тил, түрікменше адаби дил, башқүртша адаби тил (Қосымша Б).

Сондыктан да кейбір терминдерді казақ тілінде аударуда қиындықтар болса немесе дүрыс аударылмаса, онда бүл терминнің түркі тілдеріндегі аудармаларын сскергсн жон лси ссептспміз.

БСО мәтіндеріндегі лингвистикалык тсрммндердің көпшілігі калька арқылы жасалған (12 соз, 795 с.қ.) Мысалы: дыбыс - звук (254 с.қ.), есім сөздер - именные слова (36 с.қ.). жақ -лицо (286 с.қ.) т.б. Кейбір терминдер оның сол арқылы аударылып отырған тілдегі эквивалентімен алынған: