Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»

катысты оз пікіріміз бен үсыным, түжырымдарымызды зерттеу барысында алынган лингвостатистикалық нәтижелерге негіздейміз.

Бастауыш сыныпкд барған окушы жаңа материадды игеру барысында өзінің сөздік қорын үнемі толықтырумен болады. Олар мағынасы бүрын беймәлім сөздер мен сөз формаларын, сонымен бірге сөздің кеп магынада жүмсалу ерекшеліктерін де оқып -үйренеді.

Тілдің даму барысында көп мағыналы сөздсрдің мағыналарының алшақгап, ажырауынан омонимдер жасалатын жагдайлар жиі үшырайды. Мысалы 1. той - етістік, 2. той - зат есім. Біз кдрастырған мәтіндерде лексика-грамматикалық омонимдердің мына темендегіше түрлері кездесті:

1. 
   Зат есім әрі етістікке жататын түрін шартты белгімен (3-Е)
   деп белгілесек, оган мысал болатын - айқас сөзі зат есім
   түрінде 19 рет, ал етістік түрінде - 4 рет ксздескен:
   

1. 
   (3-С), үста, (з-25), (с-2).
   

1. 
   (3-К), ара, (з-86), (к-205).
   

1. 
   (3-Ү), сап, (з-596), (ү-50).
   

1. 
   (3-А), жүздік, (з-ЗО), (а-57).
   

1. 
   (3-Л), топ, (з-102), (л-1).
   

1. 
   (3-М), ана, (з-123), (м-18).
   

1. 
   (3-Ш), катар, (з-ІО), (ш-11).
   

1. 
   (3-0), кап, (з-107), (о-2).
   

10. 
    (Е-М), сол, (е-70), (м-317).
    

10. 
    (Е-Ү), аса, (е-17), (ү-55).
    

10. 
    (Е-С), алыс, (е-16), (с-59).
    

10. 
    (Е-К), арт, (е-50), (к-49).
    

10. 
    (Е-Д), аз, (ә-120), (е-1).
    

10. 
    (Е-Ш), ал, (е-1256), (ш-747).
    

10. 
    (Е-А), кырык, (е-1), (а-20).
    

10. 
    (С-Ү), жаңа, (с-187), (ү-16).
    

10. 
    (С-Л), жалаң, (с-1), (л-1).
    

10. 
    (С-А), жарым, (с-3), (а-8).
    

10. 
    (С-Д), хош, (с-1), (д-1).
    

10. 
    (Ш-М), мен, (ш-742), (м-870).
    

10. 
    (Ш-Ү), кейін, (ш-335), (ү-95),
    

10. 
    (Е-О)іліө, (е-3), (о-і).
    

10. 
    (Ү-О), кош, (ү-5), (о~12).
    

10. 
    (О-Ш), па, (о-і), (ш-19).
    

10. 
    (Ш-К), соң, (ш-299), (к-72).
    

10. 
    (Ү-Е), колт-қүлт, (ү-І), (е-1).
    

10. 
    (М-А), бір, (м-20), (а-2024).
    

10. 
    (О-З-Е), ой, (о-ІЗ), (з-52), (е-27).
    

10. 
    (3-С-Е), ку, (о-6), (з-8), (е-54).
    

31. 
    (3-Ү-Л), кілт, (з-6), (ү-4), (л-3).
    

31. 
    (3-Е-Ү), таң, (з~39), (е-9), (ү-13).
    

31. 
    (3-Е-О-Ш), ау, (з-7), (е-11), (о-7), (ш-13).
    

Ал бастауыш сынып окушысы белгілі бір сөздің формасымен бірге оның мазмүнын, яғни түрлі мағыналарын қоса меңгеретінін ескерсек, омонимдердің сөздік қорды толықтырудағы маңызы айқындала түседі.

Жоғарыдағы 25 кестеден көрінгендей, лексика-грамматикалық омонимдердің ішінде ең жиі кездесетіндері ЗЕ (31,04 %), ЕШ (17,61%), ЗС (5,5%), ШМ (7,38%), МА (6,07%), ЕД (5,23%) және ЗҮ (29,5%) түрлері.

Ал ең аз кездесетін түрлеріне СД (0,008%), ЕО (0,01%), СА (0,002%) жәнс ҮЛ (0,02%) секідді омонимдер жатады.

^ Ц

БСО мәтіндерінің жмілік сөздіктсрінс сүйенс отырып, тіл заңдылықгарын түсіндіру барысындағы тағы бір ерекше маңызды нәрсе - оқулық мәтіидерінс шығармалары енген әр түрлі авторлардың тілі мен окушы тілі арасындағы сөздік қорға байланысты туындайтын сәйкессіздік - окулық қүрастырушылар тарапынан әлі де назарға алынбай келеді. Мәтіндерге лексикалық бірліктерді іріктеуде баланың таным көюкиегін кеңітетін жаңа мәнге ие сөздердің молынан қамтылуы ескеріле бермейді. Мүнда оқулыктарда сирек кездесетін сөздермен бірге, жиі қолданыста болғанымен, оқушы тілінде белсенді түрде қолданылмайтын немесе бейтаныс сөздерге де көңіл аудару керек. Осы мақсатпен зерттеу жүргізілген 50 ж. БСО мәтіндеріндегі оқушылар тілінде белсенді түрде қолданылмайтын, жиі және сирек қолданыстағы сөздер Шымкент қаласындағы №50, 64, 26 және №47 қазақ мектептеріне, сонымен біргс Қазығүрт ауданының Қ.Сәтбаев атындағы орта мектепке эксперимент жүргізу барысында аныкталды.

Мүнда оқушыларға алдымсн орбір сезді жеке дара қалпында мағынасын түсіндіру талап етілді. Бүдан ксйін мағынасы түсінуге қиындық кслтіретін сөздер түрлендіріліп, бірнеше вариантта берілді. Мысалы, ақ етістіғін түсіндіру үшін бүл сөздщ ағып, аққан, агыз сиякды формалары да камтылды. Ал соңында олардың әрбірін өздері тіркесетін сөздермен бірге бере отырып, окушылар үғымына жақындау үлгіде шығуына назар аудардық. Мысалы, айқар етістігінің магынасы оқушыға түсінікті болуы үшін бүл сөз айқара аш түрінде, ал кылаула етістігі кылаулап жауды тіркесімен берілді. Жүргізілген бақылау барысында окушылар толық түсінетін, жартылай білетін және мағынасы беймәлім, яғни олардың создік қорында жок лексикалық бірліктер жеке-жеке топтастырылды. Ондағы статистикалық мәліметтер бойынша 50 ж. БСО мәтіндеріндегі лексикалық бірліктердің әрбір сыныпқа қатысты оқушылар тіліндегі қолданымы анықталды. Атап айтқанда, окулықтар бойынша 1 сыныптағы 3126 сөздің оқушыларға 2264-і тамыс, 862-і бейтаныс, 2 сыныптағы 6513 сөздің 4930-ы таныс. 1583-і бейтаныс, 3 сыныптағы 9344 сөздің 6803-і таныс, 2541-і бейтаныс сөздер екендігі дәлелденді. Бүлардың ішіндс оқулықтарда жиі қолданылғанмен, оқушыларға бейтаныс, сонымен бірге оқулыктарда сирек қолданылатын танымдык. мацызы жоғары сөздері іріктеліп, бастауыш сынын оқушыларының тілін байытып, сөздік қорын кеңейту мақсатында мннпмум. сөздік қүрастырылды. Сонымен біргс 50 ж. . БСО мотіндеріндегі

•3-

26-кесте — 50 ж. БСО мәтіндерінің сыныптан сыныпқа көшу барысындағы лексикалық езгерістері

ерекшеліктерді анықтауга мүмкіндік берді.

1. 50 және 1970-2000 жылдардағы БСО мен БӘ мәтіндері әр түрлі қолданыстағы сөздер мен сөз формаларыиың түрліше шамасын көрсетеді. Тандама көлемі өскен сайын, сөзбсн кдмтылу коэффициенті үлғая түссді. Сонымсн біргс, таңдама көлемі өсуіне кдрай, сирек қолданылатын сездер саны азая түседі. Сирек қолданыстағы сөздердің мөлшері жазушы немесе ақынның тіл байлығының немесе өзіндік ерекшелігінің бір қиыры болып табылады. Бүл орайда біз қарастырған БСО мәтіндерінде ғылыми-әдістемелік және тәрбиелік мақсаттарға көбірек көңіл белініп, алынған мәтіндердің тілге байлығы мен сөздік қоры, оның грамматикалық қүрылымы көбіне ескерілмейді. Болашаідга оқулық күрастыруда бүл проблема қарастырылуы тиіс.

2. а) Әр жылдардағы (1950-2000 ж.ж.) оқулық мәтіндері мен БӘ сөздердің жиі қайталану себебі, бүл мәтіндердің жанры шектеулі, сонымсн бірге гылым мсн техника және модениет жетістіктерін насихаттап отыратын ақпарат қүралдарына қарағанда лексикасы жүгандау болыгі келеді. Сондықтан да болашакта жаңа буын оқулықтарын қүрастыруда статистикалық нәтижелер де ескерілгені жен.

ә) Мәтіндерді квантитативті-типологиялық сипаттағы

салыстыру тек бір ғана жағдайда, салыстырылып отырған тілдер

үшін бүл шамалар озара бірдей көлемдегі, жанрлық-

стилистикалық түрлері бойынша үқсас тандамалар жагдайында

ғана орындалуы мүмкін. Сондықган агглютинативті қүрылымдағы

бір тілдің ішіндегі сөз формаларының орташа қайталануындағы

айырмашылыісгар тандамалар көлеміне және синтеттіліктің

артуына байланысты екендігі анықталды. Сонымен қатар

типологиялық сипаттағы айырмашылықтар тілдің

морфологиялық қүрылымына да байланысты: тілдс лсгүрлым

аналитикалық қүрылым элементтері көбейген сайын, соғүрлым

сөздердің орташа қайталануы да өсе түссді. Бүл ерекшслік өзге

қүрылымдағы тілдермен біз қарастырған мәтіндерді салыстыру

барысында дәлелденді. Ал енді мәтіндердің сөзбсн

қамтылуындағы айырмашылык тілдердің типтік белгілсрінс карай

емес, мәтіннің стилі мен такырыптық айырмашылыктарына

байланысты. Окулық мәтіндерін ор түрлі салага катысты

лексикамен салыстыру барысындағы алынған деректер бүған

дәлел.

3. Эсту-Ципф-Мандельброт заңының парамстрлерін

4. Балалар тілінің дамуы мен қалыптасуын зерттеу балалар

5. Ауызша тілді меңгерудің жүйесіз түрінсн мектепте

6. Оқулықтар тілін квантитативтік әдіспен зерттеу олардың

7. 
   Дублет сөздерді оқып-үйрену — ең бірінші кезекте
   оның көп варианттарының біреуін әдеби тілге үлп ретінде үсыну
   және нақтылаумен байланысты туындаган озекті мәселенің бірі,
   ал дублет сөздердің статистикалык сипаттамасы зсрттеу
   жүргізілген мәтіндерде кездесетін дублеттердің варианттарының
   бірін обьективті түрде бөліп алып. создік қорга үсынута мүмкіндік
   береді.
   

7. 
   Лингвистикалық терминдердің жасалуы негізінен,
   қазақтың байырғы сөздері арқылы іске асырылады. БСО
   мәтіндеріндсгі лингвистикалык терминдерді реттсстіру үшін
   бастауыш мектепке арналған оқулықтар қүрастыру барысында
   дүрыс деп есептелетін терминдерді озгеріссіз қалдыру ксрек, ал
   аударылған тілдсгі терминнің эквивалентін тандау ксзіндс оның
   таралу, қолданылу деңгейін ескерген дүрыс. Бүл ретте
   статистикалық зерттеудің қажеттіліғі даусыз.