Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»

Лексикалық минимумдарда іріктеуте сөздердің мағыналық құндылығына қарау керек мағыналы құндылығы жоқ сөздер балалардың ойлау қабілетін, сөйлеу дағдылары жетілдірмейтіндігі белгілі. Бастауыш мектеп оқушыларына сөз мағыналарын, мәнін меңгерту арқылы баланың танымы кеңейіп, ұғымдық ой қорытулары дамиды. Сөз мағыналары топталып, жинақталып белгілі бір ұғымдардың аясын кеңейтеді, бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу арқылы баланың ойлау қабілеті жетіледі. Сөз мағынасын жете түсінген оқушының бойында сөздерді орынды қолдана білу дағдылары мен өз ойын толық жеткізе алушылық икемділіктері қалыптасады. Сөздердің мағыналық құндылығы арқылы оқушылар сөзді тілдік қатысым әрекетінде қолданып қана қоймай, солар арқылы бала санасында белгілі бір ұғым қалыптасады. Лексикалық тұлғалардың мағыналық құндылығын ажыратуға арналған жұмыстар екі жолмен жүргізідді:

1. Лексикалық негіздердің құрылымын техника - ғылыми
терминдер атаулары мен жалқы есімдер алынып тасталынды.
Себебі мұндай сөздер ауызекі тілде де оқулық мәтіндерінде де
жиі қолданылады.

Мұндай сөздер оқушылардың пәндік сабақтарында кеңірек түсіндіріліп, ұғындырылады.

2. Лексикалық негіздерді іріктеуде көп мағыналы сөздер алынды.
Көп мағыналық қасиеттері жоқ сөздер алынып тасталынды.
Мысалы,

Жазғытұрым- көктем мен жаздың түйскен кезі. Көктемнің аяғы

Жаздың басы.

Жазу-сызу- жазба жұмыстар.

Тамыржеміс- жерде өсіп, өнетін жемістер (сәбіз, жуа т.б.).

Нәтижесінде бірінші сыныпта- 954 сөз, екінші сыныпта- 1027 сөз, үшінші сыныпта- 1484 сөз_г төртінші сыныпта- 1036 сөз

қалды-

3. Сөзжасамдық қасиеттері өнімді сөздер.

Шөптегі- шөптің үстінде, ішіндегі. Шөптей- шөп сияқты. Шөпті- шөбі бар жер. Шөпше-шөп сияқты

Деген сөздердің барлығы "шөп" деген сөздің мағынасы түсіндірілетін болғандықтан алынып тасталынды. Оның үстне бұл сөздер көп мағына бермейді Сипатта- бір адамды немесе затты сипаттау Сипаттағы- түріндегі Сипаттама- бір адамды сипаттау нәтижесінде жазылған жазу Жаз- бір нәрсені жазу

Жазғандай — бір адамның жазуын басқа адамның жазуымен салыстыру

Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту үшін алдымен оны сөйлеуге, сөйлем құрауға үйрету қажет. Сөйлемді к^рау кезінде оқушылардың бойында сөздерді дұрыс орналастырып, сөздерді бір бірімен байланыстыра білу екенділіктері қалыптасады. Мұндай мақсатқа жету үшін оқушыларда тек грамматикалық білімнің болуы жеткіліксіз.

Сондықтан, оған сөздік қорда молайту ж^ыстарында басқа сөздермен байланысу қабілеті бар сөздерді іріктеп беру керек. Бұл сөздер оқушының гармматикадын алған білімдері қалыптастырудың негізі болып есептелінеді. Сөздердің тіркесу қабілеттері ескерілгенде олардың стилистикалық тұрғыдан нейтральды тұрған жағдайы да ескерілді. Мысалы, "таза" деген сөз мағынасы "ақ кіршіксіз" болғандықтан ол адамға (таза жүрек, бойы таза), іс-қимылға (таза іс, таза жұмыс), заттың сын-сипатын білдіруде (таза киім, таза бұлақ) қатысты болып тіркесе алады. Керісінше оқулықтардағы кейбір сөздер өздерінің тіркесу Қабілеттері аясы тым тар болуына қарай алынып тасталынды. Мысалы: қалбаңда, қалбаңдай сөздерін тек зат есімге ғана тіркесе алады, ал қалғып-мүлгіп сөзі тек адамға ғана тіркесе алатындығы көрінеді.

Осындай сөздер бастауыш мектеп оқушыларығың сөздік Қорын молайтуда берілетін лексикалық тұлғалар құрамынан алынып тасталынды. Себебі, мұндай сөздердің тіркесу қабілеті болмағандықтан, ол оқушылардың сөздік қорын молайтпайды.

і сынып оқушыларына берілетін лексикалық негіз-257 сөз.

і сыныпта- 416 сөз

і сыныпта- 733 сөз

Төртінші сыныпта- 862 сөз іріктелініп алынды. Сөздерд іріктеу негізінде оқушыларға лексикалық минимум іріктелініп алынды. Сонымен, бұлар бастауыш мектепте оқытылатын лексикалық минимумның басты белгілері.

Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп оқушыларының сөзДк қорын молайту жұмыстары сөздің мағыналық құндылығы, қолданылуы сирек, сөз жасамдық қасиеттері, сөздердің тіркесу қабілеттері тұрғысынан жүргізіледі. Бұл үшін _гсөздік қорды молайту сабақтарының құрылымын және сабақты өту әдіс-тәсілдерін білу қажет.

Сабақ-оқыту үрдісінің ең кіші бөлшегі, қүрылыс материалы, "клеткасы" (В.В.Давыдов). Сабақта бүкіл оқыту үрдісінің бет-бейнесі, мақсат-міндеттері мен мазмүндары айқын көрінеді. Сабақ арқылы бүкіл оқыту үрдісінің бағыт-бағдары анықталады. Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларыга есім сөздерді ұғындыру сабақтарының сабақтарының қүрылымы мен оны өтудің әдіс-тәсілдерін жетілдіру арқылы есім сөздерді үғындыру мәселесінің мақсат-міндеттерін жүзеге асыру ісі дұрыс үйымдастырылады. Бірақ, барлық сабаққа бірдей тиімді "әмбебап" сабақтық Қ^рылымын және оны өтудің әдіс-тәсілдерін жасап, оны қолдану мүмкін емес. Сонда да_г сөздік қорды байыту мақсатында Жүргізілетін сабақтардың мақсаты мен міндеттерін, бағыт-бағдарын біріктіретін әдістемелік, педагогикалық, психологиялық негіздемелерге сүйене отырып, әдістемелік жүйе жасау қажет.

Сабакцың күрылымы

1

1

Сабақтың			Сабакдың				Сабакдтың
дидактикалық			әдістемелік				психологиялық
закдмлтл	қгарға		заңдылықгарға				заңдылықгарі	-а
негізделуі.			негізделуі				негізделу.
(сабақкд			(окушылардың				(оқушылардың ақыл-
берілетін уақыт			ақыл-ой әрекетін				ой әрекетінің
көлемі мен			баскдруға				негіздері).
кезеңдері).			арналған әдіс-
			тәсілдер жүйесі.)

Сабақтың дидактикалық закдылықтарға сәйкестендрілуі Уақыт өлшеміне байланысты. Сабаққа уақыт өлшемн беру-

іб

[

_оқушыларды басқаруға лайықталған әдіс-тәсіддер жүйесі (сабақтың әдістемелік жағы) мен оқушылардың психологияльқ _жаС ерекшеліктеріне байланысты ақыл-ой әрекетінің кезеңдеріне (сабақтың психологиялық жағы) тәуелді болады.

Сабақтың әдістемелік және психологиялық жақтарының арасындағы байланыс оқушылардың ақыл-ой әрекетін басқаруға лайықталған әдіс-тәсіддерді оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай іріктеледі.

Есім сөздерді ұғындыру сабақтарында оқушыларға сөздерді үйрету кезінде, сол үйренген сөздерді практикалық жүзеге асыру кезінде оқушылар мен мұғалімнің арасында байланыс анықталады. Мүндай байланыс сабақ қүрылымының әдстемелік жағын қүрайды.





<sub>і

17</sub>

Мұғалім мен оқушының арасындағы қатынас

_Т

ғылыми-әдістемелік дайындығының болуы.

Оқушылардың білімді сіңіруге дайындығының болуы.

¹

Сабақгың мақсатына қараи
(көлемі, практикалық

мәнділігі, проблемалық

ситуация туғызу мүмкіндігі) сабақ мазмұнын анықгау.

Оқушылардың білімді сіңіруге түрткісінің болуы.

Окушылардың ақыл~ой
өрекетін басқаруға арналған
өдіс-тәсілдерді таңдау

(оқушының білімі мен біліктілігін есепке алу).

Окушылардың берілген білім жөнінде мағлұматтарды білуі.

Мөселені қою және оны

Сабақ құрылымының

мазмұнға сай екендігі туралы піешім кдбылдау.

Болжамды талдау жасау.
Окушылардың білімді сіңіруде жалпы дағдылары мен икемділіктерінің болуы.

18

Теориялық білімге сәйкес талдау жасау.

г
"Габақга жүргізілген ^^ұмысты бағалау, қорытывдылау.		Қорытынды жасау.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарын жүргізуде мұғалімдердің мынадай ғылыми-теориялық әдістемелік дайындығы болуы керек: -Қазіргі заман талабына сай оқытудың ғылыми-теориялық негіздерін білу,

-Өтілуге тиісті сабақтың мақсатына сәйкес оның көлемін, мазмұнын, жаңашылдығын, практикалық мәнділігін білу; -Сабақты өту барысында оқушылардың блімі мен біліктілігін, есепке ала отырып үтымды, пайдалы әдістемелік әдістерді іріктей алу.

-Берілетін білімнің оқушының жас ерекшелігіне сәйкес таңдау; -Сабақ құрылымы мақсатқа сай екеіщгі туралы шешім қабылдау; -Білімді сіңіру мақсатында тапсырмалар жүйесін жасау.

Оқушылардың мынадай дайындығы болуы керек; -Сабаққа деген қызығушылығы, сабақ оқуға түртысінің болуы; -Берілген білім жөнінде мағлұматтарының болуы; - Оқу, жазу, сөйлеу дағдылары болуы; -Тапсырмаларды шешуде белгілі ақыл-ой операцияларын орындай алуы.

Осындай талаптар орындалған сабақтың үлгі-жоспары: Сабақтың тақырыбы:"Сөз". Сабақтьщ мақсаты мәндес ^сөздердің ерекшеліктерін, қасиеттерін, анықтамасын балаларға меңгерту.

19

Сабақтың алғашқы бөлігінде оқушыларға өз бетінше орындайтын тапсырмалар береміз: 1-тапсырма Мұрат жай жүрді. Асқар жай түскенін көрді. Самат, дастарханды жай. сөйлемдеріндегі "жай" сөзі Асхат асыкдай ^үрді сөйлеміндегі "асықпай" сөзімен мағыналас бола ала ма?" 2-тапсырма Сұлу, кәрі, ескі, сымбатты, көне, көрікті, мосқал, қарт, ежелгі сөздерінен мәндес сөздерді тауып, бөлек жазьңдар. 3-тапсырма Момын, жуас (адам, бала, қой, түйе, жылқы) қисық, қыңьір (адам, ағаш) сөздері жақшаның ішіндегі сөздердің қайсысымен тіркесе алады?

Тапсырмаларды орындау барысында оқушылар әр сөйлемд оқып талдайды. Бұл сөйлемдердегі берілген сөздердің мағыналарын табады. 1-сөйлемдегі "жай" сөзі "асықпай" сөзімен мағыналас болатындығын аңғарады. Мұндай проблемалық тапсырмалар оқушылардың өзіндік ойлауын қалыптастырады, дамытады.

Екінші тапсырмада оқушылар "сұлу" сөзіне мағыналас сөзді табу ушін оны кәрі, ескі т.б. сөздердң барлығымен салыстырып шығады. Сол сияқты "кәрі", "ескі" сөздеріне де осындай тәсіл арқылы барлық сөздерді теліп шығады. Осының негізінде оқушылар мағыналас сөздерге тән қасиеттер мен ерекшеліктерді таниды, олардың анықтамасын айқындап, түсінік береді.

Үшінші тапсырманы оқушылар теориялық ойлау тұрғысынан жасайды. Сөздер^ бір-бірімен тіркестіреді. Болжамдар жасап,соның арасынан дұрысын таңдайды.

Мұнан кешн оқушыларға келесі мазмұндағы тапсырмалар жүйесін береміз: 1-Жаттығу

1-тапсырма. "Әсем жақсы қыз", "Қарлығаш әсем қыз¹' сөйлемдеріндегі қандай "Әсем" сөзіне мәндес сөздер табута болады, Себебін түсіндір.

20

2-таПСырма. Әсем сөзін қандай сөздермен тіркестіруге болады.

Керекті сөздер: тал, әдет.бұлт, күн.

3-тапсырма. Әсем сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап,

сөздерден сөйлем құрыңдар.

2- жаттығу

1-тапсырма. Мөлдір сөзін асты сызылған қандай сөздермен

мәндес екенін табыңдар. "Бұлақтың суы таза болады",

"Бұлақтын суы суық болады", "Бұлақтың суытұнық болады".

2-тапсырма. Мөлдір сөзінің төмендегі сөйлемдегі мағынасын

тусіндір. "Жаңадан туылған ботаның көз мөлдіреп тұрады."

3-тапсырма. Мөлдір сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап,

сөздерден сөйлем құраңдар.

3-жаттығу

1-тапсырма. "Даңқ" сөзіне "атақ" сөзі мәндес болады ма?

Сөйлемдерді салыстырыңдар. "Бауьіржан Момышұлының даңқы

тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл дүние жүзіне тараған",

"Мақтаншақ адам атаққа құмарлау болады."

2-тапсырма. Даңқы сөздеріне мәндес сөздерді тауып жазыңдар.

Керекті сөздер: атақты, белгілі, келбетті, көрнекті, әдшті т.б.

3-тапсырма. Қазақ халқының даңқты ұлдарын атаңдар.

4-жаттығу

1-тапсырма. Мына сөйлемдерге асты сызылған қандай сөздер

мәндес.

"Асқар мына кітаптарды сана", "Марат бұл жұмысқа бүкіл өз

санасын жұмыддырды", "Кітапты көп оқыған адамның ақыл-ойы

жоғары болады".

2-тапсырма. "Сана" сөзін қандай сөздермен тіркестіре

аласыңдар.

Керекті сөздер:адам_г ағаш, тау, өзен

3-тапсырма. Адамның бойындағы жақсы қасиеттерд атаңдар.

Дәлелдеңдер.

ерекшеліктерін ұғынады, үшінші тапсырмада сөздерді мағынасына қарай тіркестіруді үйренеді.

Екінші топтағы жаттығудың басты айырмашылығы
мұнда алғашқы жаттығудан мәндес сөздер туралы алған
білімдерін дамыту, оны басқа жағдайларға көшіру

қабілеттерін нығайту. Екінші топтағы жаттығулардың бірінші тапсырмаларында мәндес сөздер туралы жалпы мағлұмат беріп, мәндес сөздердің кдсиеттерін түсіндіретін тапсырмалар беріледі, екінші тапсырмалар сөздерді мағыналарына қарай тіркестіру қабілеттерін дамытуға арналады, үшінші тапсырмалар оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға арналады.

Үшінші топтағы тапсырмалардың құрылымы мынадай болып келеді. 1 -жаттығу

1-тапсырма. Берілген сөйлемдердегі Айбын сөздеріне мәндес сөзді табыңдар. "Қазақ елінің айбыны жыл өткен сайын асқақтап келеді. Медициналық институттың айбынын асқақтауға сондағы мамандар ат салысуда"

2-тапсырма. Сызықтармен дұрыс жүріп, мәндес сөздерді жинаңдар.

3-тапсырма. Қазақ елінің айбыны болып кімдер саналады. 2-жаттығу

1-тапсырма. Түркістан әмірі болып Есім сайланды сөйлеміндегі Әмір" сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар. Керекті сөздер: нөкер, батыр, ер_г ел билеуші, патша, хан, әкім 2-тапсырма. "Әмір", "хан", "батыр" сөздерін өзара байланыстырып сөйлем кұраңдар.