Диплом жұмысы тақырыбы: ТҮркі халықтарындағы айтыс жанрының типолгиясы
жүктеу/скачать 0.52 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері.
- Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
- Зерттеудің ғылыми жаңалықтары.
- 1 AЙТЫС ЖAНРЫНЫҢ ТИПОЛОГИЯСЫ
| Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Жұмысты орындағанда қажетіне қарай тарихи-генетикалық, тарихи-типологиялық, сонымен бірге аналитикалық талдау тәсілдерін қолданып отырдық.
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері. Дипломдық жұмыстың дереккөзіне Қазақстан Республикасы Орталық ғылыми кітапханасы Қазақстанның Ұлттық кітапханасындағы деректер негіз болды. Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың ғылыми практикалық мәні оның өзектілігімен, ғылыми жаңалығымен тікелей байланысты болып табылады. Оның басты себебі, бүгінгі күнге дейін «Түркі халықтарындағы айтыс жанрының типологиясы» кешенді түрде арнайы зерттеу нысанына айналмағандығында. Бұл дипломдық жұмыс түркі халықтарының халық әдебиетінің тарихын жазуда, жанрлар жүйесін зерттеуде, жалпы халық шығармасының поэтикасымен шұғылдануда қажетке жарайды. Зерттеудің ғылыми жаңалықтары. Түркі халықтарына ортақ асыл мұра айтыс өнері ежелгі заманнан бергі келе жатқан рухани қазынамыз, ата-бабамыздың бүгінгі заманға игі етіп қалдырған рухани аманаты. Айтыстың типологиясына, тарихына көз жүгіртіп зерттесек бүгінгі ұрпақ білмейтін айтыс өнерінің қыры мен сыры қаншама?! ежелгі, ерте заманда қалып қойған, айтыстың кейбір түрлері ұмыт болып қалған асыл мұраны қайта жаңғырту. Бүгінгі және келешек ұрпаққа, жахандану дәуірінде, ұмытылған қоғамға кейбір ұмыт болған айтыс дәстүрін жаңғырту, ата-баба аманатын сақтау. 1 AЙТЫС ЖAНРЫНЫҢ ТИПОЛОГИЯСЫ1.1 Aйтыс жaнрының тaрихы Aйтыс - хaлық әдебиeтiндe eжeлдeн қaлыптaсқaн пoэзиялық жaнр, тoп aлдындa қoлмa-қoл cуырып caлып aйтылaтын cөз caйыcы, жыp жapыcы. Aйтыc cинкpeттік жaнp, oл тұpмыc-caлт жыpлapынaн бaстaу aлып, кeлe-кeлe aқындaр aйтыcынa ұлacқaн. Aйтыcтa oсығaн oрaй лирикaлық, эпикaлық, дрaмaлық cипaттaр мол ұшырaсaды. Сол aрқылы бұл жaнр хaлық әдебиетiнiң өзгe түpлepiмен қaнaттaсa дaмып, бір-бірінe eлеулі әсeр-ықпaл жaсaп отырғaн. Бaтыр және лиро-эпос жырларынa дa әсерін тигізіп, өзі де aрнaсы кең мол сaлaғa aйнaлғaн. Қaзaқтa aйтыс негізінен шешендік қaрa сөз, өзарa күй тaртыcу, кезектeсіп aйтылaтын cуырып caлмa өлең түрлерінде қaлыптaсқaн. Мұның қaй түрін aлсaқ тa aсa тaпқырлық пен aлғырлықты, қиыннaн қиыстырaтын шеберлікті керек етеді. Ерте зaмaннaн-aқ «өнер aлды - қызыл тiл» деп сөз өнерін қaдір тұтып қaстерлеген қaзaқ хaлқы жaлпы әдеби мұрaғa, оның ішінде өрнек aйқышы мол aқындар aйтысынa aйрықша мән берген. Айтысты өзінің рухaни мол өмірінің жaрқын көрінісі, көнермес aсыл мұрaсы тұрғысындa буыннaн бaынға жaлғaстырып, үлгі етіп отырғaн. Ақындaр aйтысының бәрі дерлік жұрт бaс қосқaн ойын-сaуық, үлкен жиын, aс тойлaрдa қолмa қол суырып салып айтылатыны мәлім. Сол шаршы топта бәсеке сaйысынa түскен екі aқынның сөзін сaрaпқа салып, әділ төрелік айтушы да хaлық. Олар іштей өз eлiнiң нaмысын қорғaушы aқынның қaрсыласына сөз есебін жібермей, қалaй да жеңіп шығуын тілейді. Алaйдa өз aқынынa қaншaлықты іш тaртып отырғaнымен, сол қaрсылас екі ұдай қауымның өзі тапқырлықпен тауып айтылған уәжді, аталы сөзді мойындамауына, яки бір ақынға билікті бұрып айтуына ешбір жол жоқ. Айтыс және айтыс жанрының зерттелу тарихы мен айтыс жанрының пайда болып қалыптасуы. Айтыс жанрының пайда болу тарихын анықтап алу үшін ең алдымен айтыс атаулыға тән ерекшеліктерді жіктеп алуымыз жөн. Айтыс өнерінің негізгі ерекшелігін М. Әуезов дәл басып көрсеткен болатын: «Ру жігіне бөлінген елкей кезде ұранмен бас құрасып, ұран атымен тіршілік еткенде рудың бәйгеге қосқан атын қызықтаса, күреске түскен палуанын қызықтап намыспен сүйсе, мынау өлеңдердің тұсында сол сияқты ру таласы, ру намысы, ру бәйгесіне сөз жүйрігін қосқандай болып жік-жікке бөлініп, солардың тілеуін тілесіп, қызығын қызықтасады» (М. Әуезұлы, 1927, 201-бет). «Оның үстіне көбінесе тыңдаушы жұрт екі жақ болып екі ақынның туысы, тілеулесі, жақын ортасы болады. Сондықтан тартыс, талас тек екі ақын арасында ғана емес, бәсеке тілеулестік екі жарылған жиында да болады» [Әуезов, 1965, 9-10-беттер]. А. Весолвскийге еліктеп (А. Весолвский 1941), М. Әуезов айтыстың ең ескі түрлері топ-топ болып озінше қормен айтылатын көне салт өнерінен басталып, содан бері келе жатқан ақындар айтысына өрістеп ауысқан тәрізді деп айтады. Айтыстың ең көне түрлері деп, ол жар-жар мен бәдік айтысын атайды (Әуезов, 1965, 10, 21-беттер). Бұл пікірді С. Мұқанов пен Ә. Рахымжановта қостайды (С. Мұқанов, 1964, 12-15 – беттер; Ә. Рахымжанов, 1932, 112-бет). М. Қаратаевтың пікірі бойынша, ақындар айтысы ырыми жанрлармен ғана емес, сонымен қатар шешендер айтысыменде байланыста пайда болған құбылыс. Ақындар айтысы - шешендер өнерінен нәр алып, оны әрі қарай дамытқан өнер сайысы. Бұл процесс жалаң өтіп жатпаған. Жар-жар дәстүрінің дамуы нәтижесінде қайым айтыс дәстүрі қалыптасты. Бұл, нағыз ақындық айтыстың төменгі сатысы іспетті. Айтыстың ең жетілген, әрі күрделі түрі - «сүре айтыс» М. Каратаев, 1968, стр.324-330). С. Мұқанов айтыстың: жар-жар, қайымдасу, жұмбақ айтыс, дін айтысы (оның ішінде бәдік айтысы мен шариғат тақырыбындағы айтыс) сияқты түрлерін осы жанрдың ең көне түрлері деп таныған. Өкінішке орай, автор айтыстың осы түрлерін көне түрлерге не себептен жатқызатындығын дәлелдеп бермеген. Тек бәдік айтысы туралы жазғанында: «Шаман дінін қолданып жүрген адамдар: малға, адамға тиетін індет ауруының иесі, құдайы бар деп түсінген және оны «бәдік» деп атаған», - деп көрсетеді ( С.Мұқанов, 1964, 12-17 беттер). Автордың соңғы айтқан пікірімен келісу қиын-ақ, өйткені бәдік ырымының негізінде магиялық ұғымдар жатыр, ал магия шаман дінінен едәуір бұрынғы заманда пайда болған құбылыс. Мұны бәдік ырымының рәсіміненде анық байқауға болады: ауруды бақсы емес, ал жиналған жұрт күшін біріктіріп емдеген. Бұл - шамандықтан бұрынғы дәуірдің салты. Айтыс қазақта ғана емес, сонымен қатар біршама өзге халықтардың рухани тіршілігінің тарихынан орын тауып отыр. Алайда оның нағыз өнер биігіне көтере алған және қазіргі күнге дейін сақтап келе жатқан тек қазақ халқы мен қырғыз, таилер елдері. Әр түрлі халықтарда айтыстың әр түрлі формалары кездеседі. Осылардың барлығына ортақ сипаттар төмендегідей: 1. Айтысқа бір ру, немесе бір ауылға жататын адамдар түспейді; айтыстың негізгі мазмұны қарсылас жақ руының, ауыл адамдарының кемшіліктерін айтып, әшкерелеу болып келеді. Демек, айтысқа түскен адамдар өздерінің жеке атынан ғана емес, бүкіл ру, ауылдарының атынан сөйлейді; 2. Әке жағынан туыстас қыз, келіншектермен айтысқа түспейді; айтысқа тек рулары (ауылдары бөлек жігіттер мен қыз-келіншектер және құдалар (экзогамия салты бойынша, үйленетін жігіт пен қыздың рулары бөлек болуы шарт) түседі. мысалы, қазақтардың үйлену салты бойынша, қызды алып келуге келген жігіттің қасында арнайы айтысуға дайындалған ақындар келетін. Қыз жағының ақыны мен жігіт жағының ақыны айтысқа түседі. Бірақ айтыс осыменен шектелмейді. Қыз жағының адамдары жігіт жағын кемітуге тырысып, неше түрлі амалдар жасайды, жігіт жолдастарының бет-пішіндерін, киген киімдерін, мінген көліктерін сыйға тартуға алып келген заттарын, т.б тілге тиек етіп мазақ етеді, келеке қылады. Екі жақ арасында қызу сөз жарысы басталады. Құдалар арасындағы осындай сөз жарысын ақындар айтысымен жақындастыратын - сөз бәсекесінің обьектісі ғана емес (қарсыластарының бет-пішіндер, киімдері, сөз сөйлеу мәнері, мінген көліктері, т.б.). сөз жарысы қыза түзе, әңгіме қарсыластар руларының жалпы мін-кемшіліктеріне ауысады. Демек, құдалар айтысы - екі ру адамдары арасында айтыстың бір түрі. Ганьсул аймағында тұратын моңғолдарда құдалардың сөз бәсекесі жігіт жағы адамдары қыз үйінің қақпасы алдына келгенде құдалардың бір-біріне жұмбақ айтысынан басталады. Қыз жағының өлең түрінде айтқан жұмбақтарын жігіт жағы өлең түрінде шешіп бергеннен соң оларға үйге кіруге рұқсат етіледі. Қонақтар дастарқан басына жайғасқан соң қыз-келіншектер есіктен сығалап көріп, күйеуді, күйеу жолдастарды және олардың алып келген сыйлықтарын келемеж етіп, өлең айтады. Қыз-келіншектердің айтатын бұл өлеңдері өзге моңғол халықтарының қыз ұзату салтында кездеспейтін сияқты (Тодаева, 1973, стр. 197 – 201). Функциялық құрылыс жағынан құдалар айтысы қыз бен жігіттің айтысы жақын. Олай дейтініміз: екеуіндеде айтысқа түсушілер - потенциялдық жағдайда бір-бірімен неке қатынастарына түсе алатын адамдар. Бір-біріне туыс қыз бен жігіттің өзара айтысқа түсетін фактілер біз білетін халықтардың ешқайсысында кездеспейді. Алайда бір ауылда (деревняда) тұратын жігіттер мен келіншектердің арасында айтыстар бола береді. Мұның себебін анықтау қиын емес: аталмыш ауылдың (деревняның) келіншектері бұл ауылдардың жігіттерімен эндогамда қатынастары бар рулардан шыққан, ауыл келіншектері шыққан рулары осы ауыл жігіттердің руынан бөлек болған соң ауыл жігіттерінің өз ауылындағы келін-жеңгелерімен айтысулары заңды. Қыз бен жігіт айтысы қазақ, қарақалпақ қырғыздан басқа қарашай, малқарда бар. Қарашалар оны «ийнар» ал марқарлар «ийнар» және «сүймекілік жырла» деп атайды. Ийнарлардың құрылымы қазақтың қайым айтысына ұқсас. Қарашай ийнарларында өлеңнің алғашқы екі жолы өзгермей қайталана береді де айтысушылар тек соңғы екі жолды өз тарапынан қосып айтып отырады. Малқар, сүймекілік жырларының құрылысы осыған жақын, алайда сонымен қатар айтысушылардың тұтасымен өз ойынан суырып салып шығарған өлеңдеріде кездеседі. Тегінде, қарашаймен малқар - бір халықтың екі тармағы болғандықтан осы ерекшелікті екеуіне де ортақ ерекшелік десекте болады. Қыз бен жігіт айтысы адыг (қабарды, черкес) халықтарында да бар. Ол «хорыбзехер» деп аталады. Хорыбзехердің ерекшелігі: бұл айтыс өлең түрінде емес қара сөз түрінде өтеді. Хорыбзехер үйлену салты фольклорына жатады. Оның негізгі тақырыбы - үйлену мәселесі. Жігіт сүйген қызынан кейде астарлап, кейде ашық түрде өзіне өмірлік жолдас болуын өтінеді. Қыз қалжыңдап жігіттің қолынан келмейтін шарттарды қояды. Жігіт өткірлігін байқатып, қызға тиісті жауап қайтарады. Қыз бұрынғысынанда қиын шарттарды қояды. Сөйтіп, қалжың мен күлкіге толы айтыс өрістей береді. (Мижаев, 1973, стр. 113-114). Қазіргі заманда айтыс жанры кең түрде дамып келе жатқан екі-ақ халық бар. Олардың бірі қазақ халқы болса, екіншісі - тайландтың негізгі халқы таилер. Таилердің айтыстарында қазақ айтыстарына тән көп ерекшеліктер анық байқалады. Таилер айтысты «плең» деп атайды. «плең» сөзі екі мағынада қолданылады: 1. Ән, әуен; 2. Белгілі бір әуенмен табан астында шығарылған өлең. Плеңің бірнеше түрі бар. Олардың әрқайсысы бір-бірінен әуенімен және айтыстың өту тәртібімен айырылады. Айтысқа түсушілердің өлеңін сүймелдейтін музыка аспабы болмай қалған сәтте тыңдаушы жұрт айтыскерлерді белгілі бір ырғақпен қол соғып қостап отырады. Еркек пен әйелдің немесе еркектер тобы мен әйелдер тобы арасында өтетін айтыс «лен плең» деп аталады. Лен плеңнің екі түрі бар: «сакава» (екі кісі яки екі топ арасындағы айтыс) және «доксой» (екіден көп адам яки топ арасындағы айтыс). Тайландтың атақты ақыны тегін (ханзада) Питтаялоңқараның айтуына қарағанда, айтысқа түсушілер өлеңді табан астында шығарып отырады. Өлеңі келіспеген адамды отырған жұрт мазақ етіп, күлкінің астына алады. Тыңдаушылардың көкейіне қонған, сәтті шыққан жауап өлеңдерді өзге адамдар айтысқа түскенде өз аттарынан өлеңіне қосып айта береді. Таилер айтысының негізгі мазмұны қарсыласты (яки қарсыластарды) әжуа, мысқылмен шенеп, мінін бетіне басу болып табылады. Демек, бұл жағынан алғанда да таилер айтысы қазақтың ақындар айтысына ұқсас келеді. Плеңнің ендігі бір түрі «плең киоу кау» деп аталады. «плең киоу кау» айтысы кезінде қолдарына күріштің масақтары мен орақтарды ұстаған еркектер мен әйелдер шеңбер құрып, еркектер шеңбердің бір жартысын, әйелдер екінші бір жартысын құрап, айналып, күріш жинау биін билейді. Еркектердің басшысы шеңбердің ортасына шығып, өлең бастайды. Бұл өлеңінде ол атақты ақындардың әруақтарына медет тілеп, әйелдердің басшысын айтысқа шақырады. Әйелдер басшысы өз жауап өлеңінде әйелдердің жебеушілерінен еркектерді жеңіп шығуға жәрдем тілеп қарсыласына мысқыл түрінде жауап қайтарады. Айтыскерлердің бірі кідіріп қалған сәтте айтысқа жолдастары араласа кете береді. Осы айтыста еркектер қарсылас әйелдердің мінін тауып, кемшіліктерін бетіне басыуға тырысады. Әйелдер болса, еркектердің түр-сипатын, мінез-құлықтарын айтып әжуалайды, мысқылдайды. Әзіл қалжыңға толы «плең киоу кау» айтыстары көп уақытқа созылады. Таилер айтысының ендігі бір түрі «плең рыа». «Плең рыа» айтысы буддалық Катина рәсімі кезінде және монахтарға мата сыйлап беру рәсімінен кейін өткізіледі. Манастрдың алдына әрқайсысына екі-үш, кейде сегіз-тоғыз адам отырған жүздеген қайықтар келіп жиналады. Әдетте, еркектер мен әйелдер бөлек қайықтарға мініп кетеді. Үлкен қайықтарға мінген кісілер әдетте, «плең рыа» айтысына қатысамыз деп алдын ала дайындалып келеді. «Плең рыа» кешке басталып, таң атқанға дейін созылады. Айтысты еркектер бастайды. Әйелдер еркектерді өлеңімен айтқан сөзіне жауап қайтарған болса, айтыс басталады. Айтысушылардың қайықтарын қоршап, ондаған қайықтарға мінген тыңдаушылар жиналады. «Плең рыа» айтысының мазмұны: қарсыластарының мінін мінеу, кемшіліктерін айту, бір-бірінің ретсіз мінездерін мазақ қылу, әжуалау (Корнев, 1971, стр. 39-47). Көңіл аударатын жайт: аталған айтыстардың барлығына туыс адамдар емес, ал бір -бірімен эндогамды қатынастары бар адамдар, яғни бір-бірімен қыз алысып берісетін топтардың өкілдері қатысады. Демек, еркектер мен әйелдердің айтысы, түп негізіне қарасақ, екі ру арасындағы айтыс болып шығады. Этнографиялық мағұлматтарға қарағанда, ақындық айтыс өлең түріндегі айтыс болып бірден қалыптаспаған. Ақындық айтыстың өте қызықты ұзақ тарихы бар. Құдалар айтысының қыз бен жігіт айтысымен түп тамыры бір екендігін жоғарыда келтірілген фактілерден көрдік. Бұл екеуінің түп тамыры - өзара қыз алысып, қыз берісу қатынастары бар рулардың адамдар арасындағы сөзжарыстыру салтында жатыр. Алайда осы сөз жарыстыру әуелгі кездерде өлең түрінде өтпеген. Мұны, мысалы, хабардылардың хорыбзекері мен зұлыстардың құдалар айтысынан байқауға болады. Зұлыстар құдалар айтысын «г’убушела» деп атайды. Бірақ г’убушеланың өту тәртібі бізге белгілі құдалар айтысымен бірдей болғанымен, форма жағынан ақындық айтысынан ерекшеленеді. Үйлену тойына жиналған жұрт, қыз жағы, жігіт жағы болып екіге бөлініп, бір-біріне адамның сүйегіне бататын, жайшылықта ұят деп есептелетін сөздерді айтысады. Алайда бұған өкпелейтін кісі болмайды. Өйткені, бұл – ата-бабалардан келе жатқан көне дәстүр (Риттер, 1968, стр. 109). Г’убушела әдісінің екі ру адамдар арасындағы айтыс екендігін еске түсірсек (экзогамия салты бойынша рулары бөлек адамдарға ғана рұқсат етіледі), тақырыбымыз үшін аса қызықты әрі маңызды қорытынды жасауымызға мүмкіндік туады. Ол үшін ғасырлар тұңғиығына, адамзат қоғамы енді ғана қалыптаса бастаған дәуірге сапар шегуіміз қажет. Алғашқы қауым адамдары рулардың мифтік шежіресін әңгіме еткенде тайпаның екі бөлшектен (фратриядан) тұратындығын бүкіл табиғаттағы күн мен түн, жаз бен қыз, ыстық пен суық, тіршілік пен өлім сияқты өзара қарама-қарсы қайшылығы бар құбылыстармен салыстыра отырып түсіндірген. Дуальдық мифология қос рудың (фратриядан) ру аталарын егіз туған, бірақ мінез құлқы жағынан біріне-бірі тіпті ұқсамайтын, бірімен-бірі өмір бойы алысып, тартысып жүретін етіп, егіз сыңарының бірін дүниедегі барлық жақсы адам хайуан, зат, құбылыстарды жаратушы етіп, ал екіншісін, керсінше, барлық епсіз, нашар, солақай пішілген заттар мен құбылыстарды жаратушы етіп көрсетіп суреттеген. Ісләм, христян т.б. діндердегі құдай мен сайтан - осы дуальдық мифологиядан өрбіп дамыған бейнелер (Золотарев, 1964, стр. 288-289). Дуальдық фратриялардың өзара бәсеке, тартыс қатынастарын көптеген тайпалардың тіршілігінен байқауға болады. Мысалы, ежелгі перуліктер Ханан (Жоғарғы) және Хурин (Төменгі) деп аталатын екі фратрияға бөлінетін. Екі фратрияның адамдары бір-бірімен әрқашан әрі қалжың, әрі шын тартысып жүрген. Ырыми рәсімдер кезінде бұл тартыс ритуалды түрде бой көрсететін «Ханан Куско адамдары Хурин Куско адамдарымен төбелесуге дейін баратын; кейде төбелестің салдарынан кісінің қаны да төгілетін», - деп жазады Ф. Монтесинос (montesinos, 1920, р. 47; Золотарев, 1964, стр. 188). Көңіл аударарлық жәйт: осы сияқты өзара қалжыңдасу, сөз таластыру, бәсеке, жарыс қатынастары бір руға жататын адамдар арасында емес, бір-бірімен қыз алысып-берісетін рулар арасында болып тұрады. Мұның себебіде түсінікті: дуальдық қоғамда фратриялар өзара қыз алысып, қыз берісетін болған. Мысалы, Судан халықтарында бір-бірімен қыз алысып, қыз берісетін руларға жататын адамдар бір-бірімен жайшылықта ұят деп есептелетін сөздерді айтып қалжыңдасады. Бір-бірімен эндогенді рулар арасындағы осындай сөз таластыру салты «сананку» деп аталады.(Ольдерогге, 1963, стр. 13). 1910–1911 жылдары солтүстік-батыс Моңғолияға саяхат жасап қайтқан А. Бурдуков халқалар мен дөрбеттер бірігіп, ортақ ырыми рәсімдерді өткізген кезде олардың арасында өзара бәсеке, сөз жарыстыру, бір-бірінің мінін айтысу салты бар екендігін жазып кеткен (Бурдуков, 1971, стр. 317-319). Жаз түсіп, аң аулау науқаны басталар алдында дуальдық рулар адамдары бір жерге жиналып, аруақтарына, тау-тас, жер-су иелеріне табынып, тасаттық беріп, келер жыл жемісті болу үшін түрлі ырымдар жасайтын. Сол себептен дуальдық тайпаның адамдары ру-ру болып екіге бөлініп, бір-біріне сөзбен тиісіп, қақтығысатын, бірінің мінін біріне айтысатын, сөз өнерімен жарысатын болған. Бұл жарыстар, бір есептен, дуальдық мифтердің иллюстрациясы болып өткізілсе, екінші жағынан, әр рудың келер жылғы табыстарын болжаудың амалы болып табылатын. Айтыс жарысында жеңіс пен жеңілісті ру аталарының ұрпақтары үшін жылдың жемісті немесе жеміссіз болатындығын емеурінмен білдіргені деп түсінген. Махмұт Қашқари түркілердің «Чыуы» деп аталатын жыны (әруағы) туралы: мұның мәнісі мынадай: түркілердің екі руы бір-бірімен соғысқанда соғыс басталардың алдында әр рудың адамдарына еріп келген әруақтар бір-бірімен соғысады. Бұл түркілер арасында тараған әдет», - деп жазған болатын (Қашғарий, 1963, 245-бет). Қырғыз зерттеушісі Т. Баялиева бір еңбегінде: «Бұрын қырғыздар айтыста жеңілген шешен көп уақыт ұзамай өледі деп сенген», - деп жазған болатын. Бұл нанымның М.Қашқари көрсеткен түркілердің нанымына сәйкес келетіндігі анық. Осы сияқты наным нганасандарда да бар. Нганасанның бақсылары бір-бірімен өнер жарыстырғанда қай бақсының жындары күштірек болып шықса, сол бақсы жеңген болып шығады және жеңілген бақсы көп ұзамай өледі деп сенген (Симченко, 1968, стр. 208-209). Ежелгі геттер мен орта ғасыр европалықтарда «Тәңірі билігі» салты болған. «Тәңірі билігі» салтының мәні мынадай: бір адам екінші бір адамға кінә таққан болса, бұл екеуі өз рулары адамдарының көзінше жекпе жекке шығатын яғни сөз жарысы, өнер жарысы айтыс алаңында суырып салмалық өнерде жарысатын болған. Айтыста қайсысы жеңіп шықса, соның айтқаны шындық болып есептелетін, өйткені айтыста бұл екеуі ғана емес, олармен бірге әруақтарыда шыққан деп түсінген (Вулих, 1974, стр. 71). Айтыс жанрының шығу төркінін анықтауда төмендегідей мағұлматтардың да мәні зор. Әке жағынан бір-бірімен туыс адамдар өзара айтысқа түсуі мүмкін емес болды. Бұл заң қазақ, қырғыз, қарақалпақ, тай, халқа, дөрбет айтыстарына ғана емес, иайтыс дәстүрі бар халықтардың барлығына ортақ. Ы.Дүйсенбаевтың кітабында мынадай қызықты оқиға келтіріледі. Ақын Мұрат Мөңкеұлы он жеті жасар бала кезінде Жылқышы деген ақынмен айтысқа түспекші болады. Алайда, екеуінің түпкі руы бір болғандықтан біраз қиындық туады, өйткені руы ортақ ақындарға өзара айтысуға болмайды. Ақыры бала ақынның көңілін қимаған кексе ақын Жылқышы өзінің Сиық руынан екенін ескеріп, жеті аталы үш сиықтың балаларын мақтайтын болып, Мұрат, Адай, Беріш, Жаппас, Таз, Есентемір руларының адамдарын мақтайтын болып айтысқа шығады (Дүйсенбаев, 1970, 80-бет). Айтыс жанрының дуальдық фратриялардың ырым-салттарынан шығып өрбігендігі айтыстың төмендегідей негізгі ерекшеліктерін қалыптастырады : 1. Айтысқа тек рулары бөлек адамдар ған түсе алады, әке жағынан бір-бірімен туыс адамдар өзара айтысқа түспейді; 2. Айтыс кезінде айтысушылардың әрқайсысы өз руын мақтап, қарсылас руының мінін мінеп, бетіне басады; 3. Айтыс кезінде айтысушылардың кәрі-жасына қарамай бір-біріне жайшылықта ұят деп есептелетін сөздерді айтуына рұқсат етіледі; 4. Функция жағынан сөз таластыру, ақындық айтыс балуандар күресі т.б. жарыстармен пара-пар құбылыс болып табылады және көп жағдайда солармен қатар өткізіледі.[1, 112-119]. Зерттеуші ғaлым М.Жaрмұхамедұлы «Айтыстың aрғы шығу тегі мен түп-төркінін сөз еткенде, бұлaрдың, тұрмыс-салт жырларындағы «Жар-жар», «Бәдік» жырларынан бастау алғанын көреміз. Солардағы мұң-зар, наразылык, тұрғысындағы өлең жолдарының келе-келе көркемдікпен өріліп, әлеуметтік мән-мазмұнға ұласқаны аңғарылады. Айтыс лиро-эпос және эпикалық жырлармен иық тіресе дамып, өзара әсер ету арқылы өзіндік даму, кемелдену сатыларынан өткен. Айтыс өзге жанрларға түр жағынан белгілі дәрежеде ықпал жасаса, өзі олардың эпикалық сарын, куат-үнін бойына сіңіреді», - деп жазады [2, 280-б]. Түркі халықтарда айтыстың түрлі формалары кездеседі. Судан халықтарының «сананкуы», фульбелердің айтысы, зұлыстардың «г’убушеласы», ұйғырдың «лапы», қабардылардың «хорыбзехері», халха, дөрбеттердің айтысы прозалық сықақ, әзіл-қалжың, мазақ түрінде өтеді. Алтайлардың «тамыры», қарашай малқалардың «ийнары», «сүймеклік жырлары», қазақтың қайым айтысы кезінде айтысушылар жаттанды шумақтарды пайдаланып, соңғы бір-екі жолын ғана өз ойынан шығарып қосып отырады. Ежелгі гректер, орта ғасыр арабтары, исландықтар, бенгалдар өздерінің алдын ала шығарған өлең шумақтарын оқып айтысатын. Татарлардың, моңғолдардың құдалар айтысы, татардың «әйтешүі», түрікменнің «айтышығы», алтайлардың «сөгіш қожоңдары», өзбектің «лапары» ел арасына кең тараған өлең шумақтарын айтыстың ыңғайына қарай пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Айтыс өнерінің ең жетілген түрі, биік аспаны-табан астында өлең шығарып айтысу, ақындық айтыс. Айтыстың бұл түрі қазіргі кезде қазақтар мен таилерде ғана сақталып келеді. Қарақалпақтар мен қырғыздарда ақындық айтыс 1940-1950 жылдарға дейін сақталып келді. Айтыс өнерінің палеолит дәуіріндегі дуальдық фратриялардың дуалистік мифологияны иллюстрациялау мақсатынан туған ритуалды сөз таластыру, өзара бәсеке, өзара тартысу ырымының негізінде пайда болған. Мысалы, алтайлардың Мөңдүс руы адамдары туралы осы рудың шыққан төркінін келеке ететін мынадай сықақ өлең бар: Мус пурчактан ярлаған Музыған қаанның жээни. Мөңдүс, мөңдүс, мүң алу, Пуқа уулу уй болбос, Мөңдүс уулу эл болбос. Үйди сүзеген, Йттий үреген, Аттый тебеген, Аюдай тудаған Бұл өлеңнің аудармасы: Мұз бұршақтан жаралған Музыған қағанның жиені. Мөңдүс, мөңдүс мың ақымақ, Бұқалар үйірінен бұзау тумас, Мөңдүстер жиыны ел болмас. Үйді сүзген, Иттей үрген, Аттай тебеген, Аюдай тулаған. (Потанин, 1883, стр. 4-6). Осы сияқты кейбір айтыс, өлең, тақпақ түрлерінде белгілі бір ру адамдарының, киміндегі, тұрмыс салтындағы ерекшеліктер кемістіліп, күлкіге айналдырылатын. Сөйтіп, айтыс өнерінің түпкі тамырын жар-жар, бәдік айтысы сияқты құбылыстардан емес, ал жар-жардан да, бәдіктен де бұрын қалыптасқан дуальдық фратриялардың ырым-салттарынан, алғашқы қауымның әлеуметтік-экономикалық тіршілігінен іздеу керек деп айтпақпыз. Айтыс жанрының алғашқы қауым ырыми рәсімдерінің негізінде пайда болуы ақын типінің дәнекершілермен тамырластығын дәлелдейді. Айтыс жанрының пайда болып қалыптасу процесі осы жанрдың негізгі өкілі ақын типінің пайда болып қалыптасу процесімен қатар өтіп жатты. Айтыс жанрының алғашқы қауым ырыми рәсімдерінің негізінде пайда болуы ақын типінің дәнекершілігімен тамырластығын дәлелдейді. [1, 120-123]. Белгілі фольклортанушы ғалым Е.Тұрсынов айтыстың арғы шығу генезисін көне қоғамдағы салтпен ұштастырады. Нақтырақ айтқанда, ол құдалық салт пен ежелгі ру-әулеттердің өзара тартыс-таласы кездерінде қолданылатын сөз сайыстар кейіннен айтыс жанрына айналғанын жазады [3, Б.111-125]. Ол: «Этнографиялық мағлұматтарға қарағанда, ақындық айтыс өлең түріндегі айтыс болып бірден қалыптаспаған. Ақындық айтыстың өте қызықты, ұзақ тарихы бар. Құдалар айтысының қыз бен жігіт айтысымен түп-тамыры бір. Бұл екеуінің түп-тамыры - өзара қыз алысып, қыз берісу қатынастары бар рулардың адамдары арасындағы сөз жарыстыру салтында жатыр», - деп жазады [3, 116-б.]. Айтыстың арғы тегінің бастауларын ғалымдар рулық қоғамдағы түрлі салтпен байланыстырып, жүйелі талдаулар жасаған. Мысалы, Е. Ысмайылов былай деп жазады: «Шынтуайттап келгенде революциядан бұрынғы айтыстың көбі әсіресе жеке рулардың, ата ұлдарының өмірлік мәселелерін қозғаушы еді. Патриархалдық-феодалдық заманның тұсында жеке рулар, ата ұлдары өзара жауласып, атысып-шабысып жататын, сондықтан, сарбаз жігіттер сияқты, суырыпсалма ақындар да өзіндік шешендік өнерімен, ақындық шеберлігімен өз руының ар-намысын, мүдде-мақсатын қорғайтын, қызу айтыс-тартыстың үстінде қарсы жақты мінеп-сынап, өмірдегі шындықтың бетін ашатын» [4, 140-б]. Мұндай пікірлер кейінгі зерттеулерде кеңінен дамытылған. Мәселен, М.Жармұхамедұлы «Әсіресе, рушылдық бәсеке, талас басым болып келген тұстарда айтыс өзінің шырқау шыңына көтерілді» деп көшпелі қазақ қоғамындағы әлеуметтік ерекшелікті айтыстың дамуына ықпал етуші негізгі бір фактор ретінде қарастырды [2, 279-б.]. С.Қасқабасов «Фольклорлық айтыс өте ерте заманда пайда болған. Оның шығу тегі рулық қауыммен тікелей байланысты. Ежелгі рулық қоғамда эндогамиялық неке салты болған. Сол бойынша екі ру адамдары тек өзара, бір-бірімен ғана некелесетін болған. Жігіт жағы басқа рудан қыз алуға, ал қыз жағы бөтен ру адамына шығуға хақысы болмаған. Соның өзінде де екі рудың арасында тайталас, күш сынасу міндеті болған. Жігіттің руы қыздың руынна білек күші болсын, әдет-ғұрыпты білу жөнінен болсын, сөз өнерінен болсын басым екендігін дәлелдеуге тиіс болған. Екі рудың құдалық салты бойынша екі ақыны, екі шешені өнермен ой сайысына түсіп, жігіт жағы асып түсуге міндетті болған. Сөйтіп, сөзбен сынасу - алғашқы ғұрыптық маңызын жоғалтып, өнер деңгейіне жеткен», - дейді [5, Б.41-42]. Академик С.А.Қасқабасов былай деп жазады: «Дүниежүзіндегі елдер мифі бойынша жер алуан түрлі болып суреттеледі: алып бұғы, тасбақа немесе жыланның басы, т.б. түрде көрсетіледі. Оны, яғни жерді, зор балық, өгіз, кит, піл, яки жылан көтеріп тұрады. Ал, «қазақ арасында жер жұмыртқадай, ол көк өгіздің мүйізіне қойылған, бір мүйізі талғанда, көк өгіз екінші мүйізіне ауыстыра салады, сол кезде жер сілкіну болады», - деген мифтік ұғым болған. Қазақтардың жер жұмыртқадай деп түсінетіні алғашқы қауымдағы көне мифтерден қалған із деуге болады. Зерттеушілердің еңбектеріне қарағанда, архаикалық мифтерде космос жұмыртқадан шыққан, тіпті, алғашқы адамдар да солай пайда болған деген ұғым болған» [5, 199-б.]. Әзербайжанның фольклор зерттеушісі М.И.Хекимовтың «Әзербайжан ақындық өлең түрлері мен оның қайнаркөздері» атты жұмысында, ақындық айтыстардың шығуында байырғы өлең формаларының үлгісі бар екендігі айтылған. Халық маусымдық-мезгілдік науқан-шараларда, сондай-ақ топталып жұмыс істеген кездерінде көңіл көтеріп, еңбекті ұйымдастыру үшін қарама-қарсы тұрып орындайтын жырлар ең ежелгі айтыс өлеңнің ілкі түрлері екендігі көрсетілген. Бұған дәлел ретінде бұрыңғы кезде бойжеткен қыздардың бағын сынау, болжау, жору мақсатында айтатын магиялық сипаттағы өлеңдерін берген. Жас қыздар мезгілдің соңғы сәрсенбісінде іші таза сумен толған шыны ыдыстың төңірегінде жиналып, айтыс түрінде өлең оқыған. Халық маңызды рәсімдерінде, диқандар тұқым себу кезінде және басқа да жұмыс кезінде еңбекті одан әрі көңілді әрі ынталы істеу үшін де қарсыласып өлеңдер айтқан. Бұндайда салттық жырлармен бірге «дедім-деді» үлгісіндегі өлеңдер де шырқалатын [6, 310-б]. М.Жармұхамедұлы былай деп жазады: «Жер мен Көктің жаратылу жәйттерінен тыс, бұларда Жердің сырт көрінісі мен олардың ара қашықтығын әңгімелеу де елеулі орын алады. Айталық, «Ақдама мен Асан» айтысында Жер мен Көктің ара қашықтығы біршама астрономиялық мәнде баяндалса, ( «Арасы, қалыңдығы хисаптасаң, Қожеке, деп естимін 500 жылдан»), енді бірде Жердің сырт көрінісін схолостикалық ұғымнан өзгеше алып (ислам түсінігі бойынша Жер қашаннан-ақ төрт бұрышты деп түсіндіріліп келген), жаңаша түсіндірілгенін көреміз. Айтыста елдің бағзы тұрмыс-тіршілігінде болған ескілікті таным туралы деректер де ұшырасып отырады. Ол сондықтан да тарихи дерек беретін қымбатты жәдігердің өзі. Мәселен, әзербайжан айтысының «ғыфылбенд» деген сұрақ-жауап бөлімінде неше түрлі күрделі тақырыптар қамтылады. Ақын Лезки Ахмет пен Хаста Гасымның сөздерінен әзербайжанмен байланысты болған ежелгі діни және философиялық көзқарастарды табуға болады. Бұлардың ең қызықтысы ежелгі «Авестаға» қатысты пікірлер. Сонымен, қорыта айтқанда түркі халықтарында айтыс есте жоқ ескі заманда қалыптасып, рулық заман тұсында тіпті күшейіп, жеке жанр ретінде дамығанын байқаймыз. Оның негізгі қасиеті суырыпсалмалық әлемнің өзге де халықтарында болғанымен уақыт өте келе ұмыт болған. Түркі халықтарында айтыс көшпелі мәдениетін терең сақтаған қазақ, қырғыз, қарақалпақта кең өріс алған. Айтыстың ескі үлгілеріне салтпен, сөз киесімен сабақтасып елге таралған «Бәдік», «Жар-жар», «Өлі мен тірінің айтысы» түрлерін қосамыз. Орта ғасырда хатқа түскен кітаби үлгілер де баршылық. Жұмбақ айтыстың да кейбір үлгілеріндегі ойлау жүйесі көне таныммен сабақтас екенін де зерделедік. [2, 60] Айтыстың түркі тектес халықтарда белсене дамып ел өмірімен біте қайнасқан тағы бір көрінісін ертедегі жазба туындылардан да көруге болады. Бұған дәлел ретінде Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрк» атты еңбегіндегі Қыс пен Жаздың «Айттым-айтты» айтысын көрсете аламыз. Мұнда бір-біріне қарама-қарсы мәндегі Қыс пен Жаз өз бойындағы артықшылық қасиеттерін көтере дәріптеп, қарсыласының мінін, кемшіліктерін сынайды. Өзін өте асқақ ұстап, өзгені кемсіте сөйлеуі жағынан бұлар дәстүрлі айтысқа көп ұқсас болып келеді. Автор қыс пен жаз қарама-қарсы мәндегі табиғаттың екі мезгілін бетпе-бет жүздестіріп, бұл екеуінің талас-тартысын бәсекелестіре сипаттайды. Айтыста ең азы екі ақынның кезекпен сөз сөйлеуі басты ерекшелік болса, түрік пен әзербайжан әдебиетінде кең таралған «айттым-айтты» түріндегі тартысты өлеңдерде ішкі бір айтыс бар, яғни ақын әрі өз сөзін, әрі қарсыласының пікірлерін сөйлеуімен ерекшеленеді. Бірақ М. Қашқаридың «Кыс пен Жаздың айтысы» атты еңбегі мазмұны жағынан дәстүрлі айтысқа ұқсап келсе де, кұрылысы мен түрі жағынан мысал айтысқа көптеп келеді. Бұған қарағанда, айтыс сол кездің өзінде-ақ халықтың тұрмыс-тіршілігі мен кәсібіне орай біршама өркен жайып, кең қолданыста болғанға ұқсайды деген пікірге ден қояды көптеген зерттеушілер. Осы мәселенің жазба әдебиеттегі тағы бір үлгісі деп Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанындағы бастан-аяқ сұрақ-жауап түрінде келетін талас-тартысты үлгілерді айтуға болады. «Құтты білік» дастанында автор Күнтуды Елік (Әділдік), Айтолды (Дәулет), Өгдүлміш (Ақыл), Одғүрмыш (Қанағат) арасындағы өмір, қоғам, табиғат, ондағы жақсылық пен жамандық тәрізді мәнді, аса ділгер мәселелер төңірегінде пікір таластырып, ой жарыстыру арқылы шындыққа көз жеткізуді мақсат тұтады. Осы жәйт аталған дастанға дәстүрлі айтыс секілді драмалық сипат береді. Сол арқылы қызу тартысқа түскен кісілердің іс-әрекеті мен мінез-құлқы, тіпті, характерін ашу көзделеді» деп түйін жасайды белгілі айтыстанушы М.Жармұхамедұлы [2, Б. 19-20]. Сонымен бірге ғалым Қожа Ахмет Иасауидің «Диуани хикметінде» кездесетін ұжымақ пен тозақтың айтысын ежелгі үлгіге жатқызуы – ғылыми тың түйін еді. Мысалы: жүктеу/скачать 0.52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|