Оқушылардың жазба жұмыстарындағы емлелік қателерді түзету

7. 
   Мұғалімнің емлелік қателерді түзетуі оқушылардың
   орфографияны түсінуге деген белсенділігін арттыруы керек. Жұмыстың
   табысты болуы көп жағдайда осыған байланысты.
   
8. 
   Мұғалім емлелік қателерді түзетуде жеңілден ауырға, белгіліден
   белгісізге бірте-бірте өту принциптерін сақтауы керек.
   

Қорыта келгенде, оқушылардың емлелік қателерін түзету тәсілдері мынадай болуы тиіс:

Бірінші тәсіл. Сөздегі қатені сызып тастап, оған қажетті әріпті үстіне жазу. Мысалы: калхоз, енбек, сех, бүгүн, қүлұн, мазмын.

Екінші тәсіл. Сөздегі артық әріпті немесе буындарды сызып тастау. Мысалы: ылақ, ыстанқия, минута, газета.

Үшінші тәсіл. Қателесіп, біріктіріп жазылған сөзді бөлу. Мысалы: Еге білсең, уақытта, жерде, суда жетеді.

Мұндай тәсілдердің кейбір артықшылығын атап көрсету керек.

Біріншіден, емлелік қателерді сызып тастау және қажетті әріпті үстіне жазу жолымен түзету тәсілі оқушылардың қателерін түзетудегі ең таңдаулы тәсілдердің бірі болып табылады. Екіншіден, бұл тәсілді қолданғанда оқушылар емлелік қателерін бірден көреді. Келесіде осы сөздерді жазылуында кате жібермейтіндей есіне сақтайды, оның сипатын да тез біліп алады. Сөйтіп, оқушылардың емлелік қателерді өз бетімен түзетулеріне мүмкіндік туады. Үшіншіден, бұл тәсілді қолдану арқылы оқушылар орфографияны түзетіп қана қоймайды, кей уақытта сөздің мазмұнын немесе сөйлемнің дұрыс еместігін де айқындайды.

Бесінші тәсіл. Бүкіл қате морфеманың астын сызу. Мысалы: айтпайяк (айтпай-ақ), алтақ (алты-ақ), башшылық (басшылық).

Бұл тәсілдің басқа тәсілден айырмашылығ бар, мұнда оқушылар өздерінің емлелік қателерінің дұрыс еместігін сөз тұлғасымен салыстырып, талдау жасаумен байланыстырады. Ал оқушы әсіресе сөз құрамын білмегендіктен көп қате жіберетіндіғі мәлім, олай болса, бұл тәсілдің орфографияны меңгеру үшін зор маңызы бар.

Екінші жағынан, бұл тәсіл оқушылардың грамматикалық талдау жасауды үйренуіне де көмектеседі. Мысалы, оқушы қате жазылған басшылъщ (башшылық) деген сөзді талдаған кезде, оған грамматикалық талдау жасап, сөз тұлғасына ажыратады. Сөйтіп, ол әлгі сөзді қате жазғанда, нені шатастырғанын саналы түрде түсіне білетін болады.

Мектеп тәжірибесінде бүкіл қате морфеманың астын сызу тәсілін — мақсатқа ең қысқа жолмен жеткзетін таңдаулы тәсілдердің бірі деп білу керек.

Алтыншы тәсіл. Қатенің астын ғана сызып, үстіне қажетті әріпті жазу. Мысалы: сембеді (сенбеді), Дәстір (дәстүр).

Жетінші тәсіл. Қажетті әріпті үстінен жазбай-ақ, қате кеткен әріптің астын сызу. Мысалы: қүлүн (құлын), мазмын (мазмұн), ақшыбар (ақшұбар).

Сегізінші тәсіл. Қате жіберілген сөздің астын түгелдей сызу. Мысалы: аты адам (атты адам), ойн (ойын), айлану (айналу), бүхара (бұқара), әжептәуір (әжептеуір).

Мұғалім бұл тәсілді оқушы сөз не әріп тастап кеткен кезде немесе оларды артық жазған кезде қолданады.

Тогызыншы тәсіл. Сөздердің астын сызбай-ақ, дәптерлердің шетіне шартты белгі қою. Бұл тәсілді 5-6 кластарда ғана қолданып қоймай, сонымен қатар төменгі кластарда да қате аз болған жағдайда қолдануға болады. Қойылатын шартты белгі оқушыларға түсінікті болуы керек.

Көптеген мұғалімдердің бұл тәсілді қолданбайтындығын, оны балалар үшін қиын деп есептейтінін байқап жүрміз. Ал кейбір мұғалімдер мұндай белгі қою тәсілін қоддағанда, оны дұрыс қоймайды, сондықтан оқушылар ол белгілерді түсінбейді. Мұның өзі жұмысқа үлкен зиянын тигізеді. Бұл жерде ескеретін мәселе оқушылардың дәптерлеріне мұғалімнің жасайтын түзетулері мен ескертулері Тұр жағынан балаларға айқын көрінетіндей қызыл не жасыл түсті сиямен жазылуы керек. Мәселен, емле қатесі үшін екі сызық (-), бірге жазылуға тиісті сөздерді айшықпен тізбектеу (II), бөлек жазылуға тиісті сөздерді теріс түсірілген (!) белгімен бөлу, түсініксіз сөздердің түсына сүрау (?) қою т.б. осы сияқты шартты белгілерді пайдалануға болады.

Оныншы тәсіл. Дәптердің шетіне қате кеткен айтылуы үқсас, емлесі басқаша сөздерді жазып көрсету. Мысалы: Қазір жаз ба? Сен кітапқа жазба. Сен меніқ аяғымды баспа! Мынау бас па?

Он бірінші тәсіл. Дәптердің шетіне қате жазылған кейбір емлесі қиын, жазылуында әлі де болса тұрақтылық жоқ сөздерді жазып көрсету. Мысалы: нысап (ынсап емес), жирену (жиіркену емес), жаздыгүні (жаздыкүні емес).

Он екінші тәсіл. Жергілікті жердегі халық тілінің ерекшелігіне байланысты, солардың айтуынша жіберілген қатенің астын иректеп ( ) сызып көрсету керек. Мысалы: мүрша (мұрса), дүз (жүз), Тұрмыш (Тұрмыс), одар (олар) т.б.

Бұл тәсілдің мақсаты балаларды әдеби нормада сөйлеуге үйрету және әдеби көркем жазуға баулу болып табылады. Ол үшін дәптердің соңғы екі-үш беті қара қарындашпен ортасынан сызылып, екіге бөлінеді. Оның сол жағында жергілікті жердің халқы айтатын жергілікті сөз - диалект, ал оң жағына халықтың әдеби тіл нормасында айтылатын сөздер жазылуы керек. Бұл, біріншіден, халық тіліндегі түрлі ерекшеліктер мен айырмашылықтарды білудің өте маңызды жолы болып есептеледі.

Он үшінші тәсіл. Емлелік қателердің астын сызып, дәптердің шетіне қате жіберген ережені оқушылардың өздері анықтауға көмектесетіндей сүрау қойылады. Мысалы: Ол бүрылган жоқ. Ар жагындагы біреуге беталды ащайлайды (қалай?). Асан алыс жол жүруге бет алды (не істейді?). Ол шалқасынан жыгылды (қалай?). Ол шалқасынан өтіп барады (қайдан?).

Он төртінші тәсіл. Қате жазылған сөздің үстінен арнаулы белгі қою. Бү_л — орфографиялық сөздіктен қажетті сөзді табу керектігін білдіреді. Мұндай арнаулы белгі мынандай болады; «сөздік».

Сонымен, жоғарыда көрсетілген тәсілдерді мұғалім іскерлікпен, орфографиялық қателердің сипатына, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай пайдаланып жұмыс жүргізсе, сауатты жазуға үйрететіні сөзсіз.

Мұғалімнің бір ғана тәсілді пайдалануы жеткіліксіз. Ыңғайына қарай барлық тәсілдерді қолданғаны жөн. жапа-тармағай тәсілдердің бәрін қатар қолданғаннан да мұғалім үтпайды. Керісінше, бір тәсілден екінші тәсілге бірте-бірте көшіп отырған жөн. Осылай еткенде ғана оқушыларды өз ісіне ұқыптылыкпен қарауға үйрете алады.

3 КЕИБІР ДЫБЫС Қ¥БЫЛЫСТАРЫНЫҢ ОРФОГРАФИЯДАҒЫ

КӨРІНІСТЕРІ

Тілдегі дыбыстық өзгерістер әр қилы. Тілдік дыбыстар сөйлеу кезінде акустикалық, артикуляциялық жақтан бір-біріне әсер-ықпалын тигізіп отыратындықтан, әртүрлі реңктер пайда болады. Бір дыбыс екінші бір дыбыспен алмасып, сөздің дыбыстық құрамы жаңғырып отырады. Дыбыс құбылыстарының бұдан өзге де бірнеше түрі бар. Олардың орфографиядағы көрінісі бірдей емес: қайсыбірі жазуда еленсе, қайсыбірі жазуда елене бермейді. Тіпті метатеза деп аталатын бір құбылысқа қатысты сөздердің жазылуы әртүрлі деуге болады. Мысалы, қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде (1963) тепкі, текпі, тепкіршек - текпіршек варианттары берілген де, шапқыла-шақпыла тәрізді варианттың шақпыла нүсқасы берілмеген.

Әдетте сөз ішіндегі дыбыстардың өзара орын алмасуы метатеза деп аталады. Мысалы: өкпе-өпке, қакпан-қапқан, кақпак-капқақ, қакпа-қапқа. Тіліміздегі кейбір сөз варианттарының (дублет, синоним, жарыспалы сөздер т.б.) пайда болуын, әртүрлі жазылуын метатезамен байланысты қарауға болады. Мысалы, ләкпе – ләпке варианттары метатеза арқылы пайда болған. «Келгендердің бәрі де үғындырған тәртіп бойынша сауда қыла келді. Әр күні әр ләкпеден алуан ұсақ-түйек алды. Алушысы жоқ болып қаңырап Тұрған ләкпешілерге әңгіме керек» (М. Әуезов. Қилы заман).

Метатеза өзінің фонологиялық табиғаты жағынан негізінен күрделі туынды түбірлерде үшырайды: тепкі-кекпі, тебрен-тербе т.б.

Метатеза құбылысына орай пайда болған сөз ваианттарын басы артық нәрсе деп сыңар жақ қарауға болмайды. Метатеза ұшыраған сөздердің тіл қолданысында алатын орны әр қилы. Олардың түрлерін, шамамен, мынадай топтарға бөліге болады.

1. Метатезаға үшыраған сөздер әуелде жарыса жұмсала келіп, тілде тек бір ғана вариант түрінде орныты. Мысалы: қақпан, қақпақ, қақпа, өкпе, т.б. Бұлар синхрония тұрғысынан қапқан, қапқақ, қапқа, өпке делініп, әуелдегі күйіндегідей қолданылмайды деуге болады. Себеп сөзі де осы тәрізді, бастапқы түрі әсбәб (араб сөзі). Малақай сөзінің «маңлай» диалектизмімен метатезалық байланыста екендігін әтимология жасай отырып айқындауға болады. Салыстырыңыз: малақай (Замахшари. Мукаддимат) < маңқалай > мақалай> қазақша малақай. Малақай сөзі маңдай, маңлай, маңқа атауларымен тектес түбірлер болуы ықтимал.

Метатезалық варианттар мағыналық жақтан сараланып дербес сөзге айналған: уақ (уақыт) -ауық (бірауық), демеу (етістік)- медеу (зат есім), тебірен (әсерлен) —тербе — (шайқа), айнал-(су буға айналады) — айлан-(айланып - толғану).

Ш мен қ дыбыстарының орын алмасуынан балшық (балшақ, а/ы дауыстыларының алмасуы) және балқаш варианттары пайда болған. Кейбір түркі тілдерінде балғаш «балшық» деген мағынаны білдіреді. Қазақ тілінде Балқаш сөзі гидроном ретінде ғана емес, әсіресе байырғы әдебиет өкілдері шығармаларында, аға буын тілінде, жалпы есім мәнінде жұмсалады. Балқаш, балшық (балшақ) әуелде мағыналық жақтан жарыса қолданылғанмен, келе-келе семантикалық дербестікке ие болған. Балшық «лай», «батпақ» деген мағынаны білдірсе, балқаш «сулы, шөбі мол жер» дегенді аңғартады: Балқашын орып мал жеген Аралас үйрек, аз жеген (Қашаган Күржіманүлы)

Метатезалық варианттардың кейбірінде стильдік айырым барлығы байқалады: үшпақ - жұмақ. Қазақ тілін де жұмақ стильдік жақтан бейтарап, ұшпак көбіне сөйлеу тіліне тән. Сондай-ақ тыпыр етпе - тырп етпе; үлпіл-лүпіл, шықырлату-қышырлату параллельдерінің әмоционалдық, семантикалық реңкі бірдей емес.

Метатезалық варианттардың барлығы бірдей мағыналық немесе стильдік тұрғыдан айқын сараланбаған. Оны мынадай салыстырудан байқауға болады:

Айналсоқта-айналқоста жыпқыл-жықпыл

Алпарыс-арпалыс кежеге-кегеже*

әлеуетті -әулетті кәпкір-кәкпір

әпке-әкпе күбжеңде-күжбеңде

әпкел-әкпел күдері-көдіре

әпкіш-әкпіш құптан-қүтпан

бастығырыл-бастырығыл қақсит-қасқит

бопса-боспа* қыруар-қырауыр

былжыра-жылбыра мегзе-мезге

дария-дайра* моқал-молақ*

долана -донала* нысап-ынсап

дорба-добра* сыпатта-ыспатта

дөрекі-дөкір шуалшын-шылаушын

жалаңаш-жаңалаш шыбжалақта-шыжбалақта

жалау-аужал шыбжыңда-шыжбыңда

Әдеби тіл мүддесі мұндай дублет сыңарының біріне артықшылық беріп отыруды қажет етеді. Бұл жерде кейбір жарыспалы қолданыстың бірін доминанта вариант деп айқындауда сөздің түбір тұлғасын таяныш етіп алуға болады. Нормалаушы сөздіктерде, олардың ішінде орфографиялық сөздікте, негізінен, түбір нүсқасын беру тиімді. Мысалы: түпкір (түкпір емес), шапқы (шақпы емес), тапқыр (тақпыр емес), әкпел емес< т.б. Мұндай екі үдай қолданыстардың түбір тұлғасына сүйене отырып, негізгі вариантын анықтаудың тиімді жағы мынадан да байқалады: түп-, теп-, шап- т.б. түбір сөздерге әртүрлі қосымшалар жалғанып, жаңа сөз жасауға үйтқы болады (түпсіз, теперіш, шабуыл т.б.). Ал метатеза үшыраған варианттарда (түк-, шақ-, т.б.) мұндай қасиет жоқ. Сондықтан дыбыстардың нақтылы бір фонетикалық жағдайындағы транспозициялануы жазуда ескерілмеуге тиіс.

Жарыспалы өздердің біріне артықшылық беруде, яғни жазуда ескеріп отыруға, ек түбір сөзге сүйену кейбір параллельдер үшін жеткіліксіз. Мұндайда дыбыстардьщ транспозициялану бағытына сүйену тиіді деуге болады. А.А. Пальмбах пен Ф.Г. Исхаков өздерінің «Тува тіліндегі және кейбір Тұркі тілдеріндегі метатеза құбылысы» деген макалалаарында В.В. Радловтың «Тілдің артқы бөлшектерінің түйісуінен кейін іле-шала ерінді түйістіру, еріннің түйісуінен кейін іле-шала тілдің артқы бөлшектерін түйістіруден жеңілдеу» деген пікіріне аназар аударады. Сепкіл, тепкі, әпке, түпкі сөздерінің секпіл, текпі, әпке, түкпі түрінде (пк>кп) айтылуын В.В. Радловтың осы пікірне байланысты қарастыруға блады.

Яғни еріннің түйісуі арқылы жасалатын дыбыстарға (п, б) қарағнда, тілдің артқы бөлшегінің түйісуі арқылы жасалатын дыбыстардың (қ, к) бұрынырақ айтылуы физиологиялық тұрғыдан анағүрлым жеңілдеу болуға тиіс. Сөз шенінде (п,к) дыбыстары тіркесіп келгенде, сөйлеу кезіндегі физилологиялық қолайлыққа байланысты [к] дыбысы [].п -дан бұрын келуге тырысады, ягни дыбыстардың орын алмасуы [п]-дан [к] дыбысна қарай бағытталған деуге болады. Сөйлеу кезіндегі (в речи) мұндай спонтандық өзгерістердің түп-түгел жазуда еленуі шарт емес. Секпіл, өрекпі, жықпыл тәрізділер - сепкіл, өрекпі, жыпқыл сөздерінің спонтандық варианты. Бұларды мағыналық жүк, стильдік реңк алған айнал-айлан, деме-меде параллельдерімен бір деңгейде қарауға болмайды. Дыбыстардың транспозициялану бағытына сүйене отырып, жоғарыда айтылған жарыспалы сөздердің жазу-сызуда еленетін нұсқасын былайша көрсетуге болады: өрекпі (өрекпі емес), жыпқыл (жықпыл емес), шыпқырт (шықпырт емес), әпке (әкпе емес). Іргелес келген жағдайда жасалу орны ілері дыбыстар жасалу орны кейінгі дыбыстардан соң айтылуға тырысуы біздің жорамалдауымызша тек [к] мен [п] ғана емес, өзге де дыбыстарға қатысты тәрізді. Мысалы: қүптан — қүтпан, бопса-боспа, күбжеңде-күжбеңде, шыбжалақта-шыжбалақта т.б. Мұндағы [п] дыбысы [т]-ға [6] дыбысының [ж]-ға қарағанда жасалу орны ілгері. Дыбыстардың осындай транспозициялану бағытына сүйене отырып, бұлардың жазылуда ескерілетін варианты қүптан, бопса, күбжеңде, шыжбалақта деуге болады.

Герминацияланған дауыссыздармен келетін түбір сөздердің саны тілімізде біршама шектеулі. Оларға мына тәрізді сөздер жатады: мүдде, күллі, махаббат, әккі, ләззәт, жаппа, ыссы, әдді, гәкку, ләббай (ләппай), жаннат (жер жаннаты), лоққы, жаббар (жаппар), әттең, ыссы, мұттайым, қисса, әлқисса, оппа, құттықтау, құдды әккі, тәкаппар т.б. гемината дауыссыздардың тіліміздегі бір алуыан сөздердің құрамынан орын тебуі бір сөзбен екінші сөзді ажырату қызметінде жұмсалатындығына байланысты мысалы: оппа (оппа қар) - опа (опа бермеу), жаннат (жер жаннаты) - жанат (жанат ішік), жаппа (баспана мағынасында) - жапа (жапа шегу), қисса (қисса дастан) — қиса (етістік) т.б.

Кейбір дауыссыздардың геминациямен айтылуынан «қашықтауға» байланысты молла, әмме, кәззап, алла тәрізді сөздер молда, әмбе, кезеп, алда түрінде игерілгендігі байқалады. Сондай-ақ [ашшы] ащы - ашты, ыссы -ыстық параллельдерінің әуелде жарыса жұмсалуы да осы ерекшелікке байланысты деуге болады.

Бірсыпыра сөздердің геминаталар арқылы қолданылуы дыбыстардың созылыңқы айтылуында болатын әкспрессилық мүмкіндікті пайдалануға қатысты. Мысалы, махаббат, ләззат, мәссаған (модаль сөз), жаннат (жер жаннаты), құдды, әуппай (одағай) т.б. сөздер дауыссыздардың әмфатикалық созылыңқылығына байланысты әкспрессияға ие болып тұрғандығын аңғарамыз. Бұларды "жалған" геминаталар деп атауға да болады. Қазақ орфографиясында шш геминатасының арнайы щ әрпімен таңбаланатын орындары бар. Бірақ бұлардың саны текащы, тұщы кеще, шщ-ай (одағай) тәрізді үш-төрт сөзбен шектеледі.

Кейбір сөздердің геминаталарға қатысты әліптемесі жазу тәжірибесінде әртүрлі беріліп жүр: жаппар-жаббар, тәкаппар-тәкаббар, ләббай-ләппай; тұлтығу - түтығу, түттықпа-түтықпа, қүттықтау - қүтықтау; молла-модлда; алла-алда т.б.

Тіпті Орфографиялық сөздікте (1978 ж) ләббай- ләппай, жаппар -жаббар варианттарының жаббар, ләббай нүсқасы берілген. Бірақ дәл осы іәрізді тәкаппар - тәкаббар вариантының осы сөздікте тәкаппар нүсқасы негізге алынған. Осы сөздердің орфографиялық сөздікте бұлай берілуі негізсіз емес. Бір жағынан, үяң вариант Түріндегі ләббай, жаббар сөздері, олардың қатаң Тұріне қарағанда, Тұрақты колданылатын орны, әрі жиірек жүқмсалатын жері көне, кітаби контекст деуге болады. Екінші жағынан, олар пассив лексикаға жататын көне реңкке ие сөздер. Ал тәкаппар-реңкі жағынан бейтарап актив лексикаға жатады. Тәкаппар - тәкаббар варианттарының реңктерін бейтараптық, әкспрессия, көнелік т.б. Тұрғыдан қарағанда, біріне-бірі қарама-қарсы сипатта деуге болмайды. Ал молла-молда, біссімілла-біссімілда варианттары бұл жағынан қарама-қарсы сипатта: молда-бейтарап реңкте, молла-кітаби, көне реңкте, керісінше , алла, біссімілла, кітаби реңкте, ал біссімілда, алда -сөйлеу тіліне тән реңкте.

[т] дауыссызының бірде геминақияланып, бірде жалаң айтылуына байланысты сөздердің жазылуы да әртүрлі. Мысалы: құттықтау (орфографиялық сөздікте) - құтықтау (орфографиялық сөздікте берілмеген), түтығу (орфографиялық сөздікте) - түттығу (орфографиялық сөздікте берілмеген). Мұндағы күттықтау - қүтықтау вариантын кейде саралап қолдану фактісін кездестіруге болады: қүттықтау «приветствие» (приветственная речь - құттықтау сөз), қүлықтау «поздравление». Ал тұттығу түтығу, түттықпа-түтықпа вариантының геминақиямен айтылатын нұсқасын (әкспрессиялық өң, көне реңк т.б. мақсатта жұмсауды қажетсінбеуге байланысты) сөз қолданыстан бірте-бірте ығыса бастаған деуге болоады. Сондықтан орфографиялық сөздікте бұл сөз жалаң т нұсқасында берілген.

3.1 Фонема, дыбыс және әріп

Қазақ тілі бітім-тұлғасы жағынан өзге де түркі тілдері тәрізді жалғамалы тілдердің қатарына жатады. Сондықтан да түрлі-түрлі лексика-грамматикалық амалдардың барлығы дерлік сөз тудырушы , сөз түрлендіруші қосымшалары арқылы жасалады. Сөздің түрлі қосымшалармен түрлену барысында түбір мен қосымшаның жігінде әртүрлі дыбыстық құбылыстар (ассимиляқия, аккомодақия, абсорбқия, лабиалды аттракқия, палаталды аттракқия, диссимиляқия, метатеза, диәреза, протеза, редукқия т.б.) пайда болады. Неліктен бұлай жазылады, неге басқаша жазылмайды? Дыбыс өзгерістерінің орфографиясындағы көрінісі қандай? Түбірдің қосымшалардағы дыбысқа, керісінше, қосымшалардың дыбыстардың түбірге тигізер әсер-ықпалы болады. Жазу тәжірибесінде мұндай құбылыстардың бәрін бірдей ескеру қажет пе? Бұлардың қайсысы есенеді, қайсысы еленбейді? Алайда, сырт қарағанда, [башшы], [жұмүшшү], [сеңсейсің], [сембісің], [ылашшыз] деп жазбай, басшы, жұмысшы, сенгейсің, сенбісің,

лажсыз деп таңбалауымыздың себебі өзінен-өзі түсінікті де тәрізді. Бұлай жазудағы мақсат - сөздің «түбірін» сақтау. Мұндай дәстүрлі түсінік, тіпті ектеп оқушыларына да белгілі. Бірақ сөздердің барлығы бірдей осы қағида бойынша жазыла ма? Бірқыдыру сөздерді басшы, жұмысшы, сөзшең, ақ алма деп «түбір» сақтап жазып, [ш]-ның [с], [з]-ға, <а>-ның <қ>-ға тигізер әсерін ескермейміз, ал бірсыпыра сөздердің жазылуына келгенде ақ-ағар, жок-жоғал, теп-теуіп, тебін, тарақ-тарағы деп жазып, дауыстылардың дауыссызға тигізер әсерін ескеруіміз неліктен? Сөздің түбірі ағ,- жоғ-, теу-,теб-, тарағ-, емес қой? Бірде олай, бірде бұлай жазуымыз, бәлкім, қосымшалардың сөз мағынасын өзгерту қабілетіне байланысты болар? Бірақ бұлай деуімізге негіз жоқ. Өйткені бұл арада қосымшалармен түрленген сөздердің қай-қайсысының да лексика-грамматикалық мағынасы өзгермей қалған жоқ. Міне, бұл тәрізді сауалдардың жауабын іздесек, мәселе әлдеқайда күрделене түседі. Сонымен, қазақ орфографиясының бұл тәрізді принципті мәселелері, жекелеген жайттары арнайы зерттелмесе, бірсыпыра сөздердің жазылуы тиянақты шешімін таппай, жазу тәжірибесінде ала-қүлалық тудыруы ықтимал. Мұндай кемшілік жалпы жазу мәдениетін төмендетері сөзсіз. Жазу мәдениеті төмен болса, әдеби тілдің коммуникақиялық қызметі де айтарлықтай болмайды.

Тілдік системаға, оның құрылымдық жүйесіне орфографияның сәйкес болуы қажет. Сонда ғана тілдің жазбаша және ауызша түрлері бір-бірінен алшақ, кереғар кетпейді. Алайда мұндай талап тілдің жазбаша және ауызша түрінің айырмасын мүлдем жойып, ерекшелігін елемеу деген сөз емес. Жазба тіл ауызша тілдің хатқа түскен жай ғана көшірмесі емес. Ауызша сөйлеуде интонақия, сөздердің ерекше мәнермен айтылуы, ой екпіні, әмфазалык құбылыс т.б. толып жатқан дыбыс заңдылықтары болады. Олардың бәрін бірдей жазуда таңбалау мүмкін емес. Тіл тарихында ондай жазу болған да емес. Бернард Шоудың «иә» деп айтудың елу түрлі, «жоқ» деп айтудың бес жүз түрлі тәсілі бар, ал оларды жазудың амалы біреу-ақ деген сөзі осы орайда айтылған. Қой, түн, жаз тәрізді сөздердің айтылуы мен жазылуында айырма жоққа тән. Бірақ тілімізде көптеген сөздің айтылуы мен жазылуы бір-бірімен сәйкес келе бермейді. Мысалы, [қоралат]; [төрөгөрсең, тоналарсың] (мақал) деп айтылғанмен, өзгеше жазамыз.

Қарым-қатынасқа түскенде сөздер белгілі бір орфоәпиялық заңдылыққа орай бір-бірімен ұласа айтылып, бір-біріне ықпал жасап, әртүрлі фонетикалық өзгеріске ұшырайды. Ал осындай жүйені елдемей, тілдік дыбыстарды нақпа-нақ айтсақ, сөздің дыбысталудагы тұтастығы бүзылып, дыбыстау мүшелеріне айрықша күш түседі. Сөйлеуде дыбыстардың бір-біріне әсер етіп, ықпалын тигізіп, үласа айтылуы - мәнді фонетикалық құбылыс. Бірақ аса маңызды бола тұра бұл құбылысты бәрі бірдей жазуда еленбейді.

Өйткені жазу — «жүгіртіп» оқуға жеңіл, қабылдауға қолайлы болуы қажет. Жазудың (письмо) мақсаты сөздің айтылуы мен дыбысталуын дәлме-дәл көшіру емес, қандайда болсын белгілі бір ойды хабарлау. Егер қоралы ат, төреге ерсең, тоналарсың дегендерді айтылуынша жазсақ (қоралат па, қоралы ат па, «төреге ерсең, тоналарсың әлде төре көрсең, тон аларсың» ба?), информақияны қабылдауды күрделендіре түсер еді де, артық әнергия жұмсауға тура келер еді. Сондай-ақ (бірқанатты гөрдү) дегенді )бір ғана атты көрді), «бір қанатты көрді» деп әртүрлі үғынуы мүмкін. Сөз ішіндегі, тіркес шеніндегі дыбыстардың бір-біріне тигізер позициялық, комбинаторлық әсер-ықпалын ескермей, дыбыстарджың фонематикалық мәнін сақтап жазу тексті қиындықсыз, кедергісіз оқуға мүмкіндік береді. Бұл - жазудағы (графикадағы) фонематикалық принцип.

Бірақ фонемалардың «мәнін» сақтап жазу дегенді қалай түсінуге болады?

Фонемалардың әртүрлі позициялық, комбинаторлық реңктері болатын белгілі. Ол реңтер (оттенок, аллафон) белгілі бір фонетикалық қоршауда көрінеді. Мысалы, [н]-ның сөз басында, сонорлармен іргелес келгенде, жуан, жіңішке, еріндік, езулік дауыстылармен қатар айтылғанда т.б. фонетикалық жағдайларда тәуелді әр қилы реңктері болады. Қысқасы, фонетикалық жағдай қанша болса, фонеманың соншама реңкі болады. Бірак солардың ішінде фонемалық неғұрлым тәуелсіздері негізгі реңк те, қалғандары қосымша реңк болады.

Мысалы, бүгін, бүгінгі сөздеріндегі [н]-ның фонетикалық жағдайға тәуелділігі бірдей емес. Бүгін сөзіндегі [н]-ға қарағанда бүгінгі сөзіндегі [н]-ның дыбыстық қоршауға тәуелділігі әлдеқайда басым [бүгүңгү]. Әрине, дыбыстардың барлық реңктерін ғылыми зертеулерде болмаса, жазуда көрсетудің мәні жоқ. Жазуда фонеманың сөзтанымдық қызмет атқаратын негізгі реңкі ғана белгіленеді. Морфеманың фонемалық мәнін сақтап жазу дегенді осылайша түсінуге болады.

Сонымен фонема - дыбыс - жазу бір-бірімен тығыз байланысты.

Алайда фонемалардың негізгі реңктері мен қосымша реңкін ажыратудың өз қиындығы бар. Мысалы, тон, төн, таң, тән дегендегі <т> бІрде жуан, бірде жіңішке реңкте жұмсалып тү_р. Бұл екі реңктің де фонетикалық ортаға тәуелдігі бірдеу. Сондықтан <т> -ның негізгі реңкі жуан <т> немесе жіңішке <т> деу қиын. Осыған байланысты алфавиттегі Т әрпі жуан <Т>-ның немесе жіңішке <Т>-нің өкілі деп үзілді — кесілді айту тағы қиын. Сырт қарағанда мұндағы жуан, жіңішке реңк тепе-тең сияқты. Дегенмен бұл екі реңктің бірін негізгі, бірін қосалқы деуге болады. Оны қарапайым мынадай тәжірибеден байқауға болады. Мысалы, филоло. Емес әртүрлі аудиторида түн, түн тәрізді сөздерді тақтаға жазып, «бұл сөздерде қандай дыбыстар бар?» деген сүрауға [т], [ұ], [н], [ү] дыбыстары бар деп, аудитория бірауыздан жауап береді. Бұдан азақ тілінде сөйлеушінің психикасында фонеманың негізгі реңкі жуан [т], [н] екендігін байқаймыз. Олай болса, қазақ алфавитіндегі Т әрпі - жуан [т]-ның өкілі. Сондай -ақ негізгі реңк айтуға «оңай» болса, қосымша реңк, мысалы [т], аздап болса да «күш» салып, сүйемелдеп айтуды қажет етеді.

Бұл жерде алфавиттегі әріптер фонемалардың негізгі реңкін белгілейді деген принципке қайшы келетін мынандай құбылысты байқауға болады. Мысалы, [қ] мен [к]-бір ғана фонеманың - татап айтқанда <к> фонемасының — жуан, жіңішке реңктері. Олай болса бұлар неге бір ғана әріппен таңбаланбайды деген заңды сұрау қоюға болады. Әрине [к] де, [қ] да бір фонеманың әртүрлі реңкі екені даусыз. Бірақ бұл реңктердің бірі негізгі, екіншісі қосалқы деуге болмайды. <к> фонемасының [к], [қ] реңктерінің, <г> фонемасының [ғ], [г] реңтерінің, тепе-тең болуы өзге дауыссыздардан олардың өзіндік ерекшелігі деуге болады. Жоғарыда аталғандай тәжірибені қайталап, «қүн»күн деген екі сөзде қандай дыбыстар бар?» десек, [қ], [к], [ұ], [н], [ү] деген бес дыбыс бар дейді. Сонымен, қазақ графикасында бір фонеманың тепе-тең реңкі арнайы әріптермен таңбаланады:

[к]-к

Ал қырғыз графикасында мұндай тепе-тең реңктер арнайы белгіленбейді:

[4] / [Ү]

<к> к <г> / г

Фонема реңтерін белгілеу - графика теориясы тұрғысынан басы артық құбылыс. Ол белгілі бір алфавиттегі әріптердің санын көбейтеді. Алайда бір фонеманың тепе-тең реңтерін белгіеудің тиімді жақтары бар екендігін жазу тжірибесінің өзі көрсетіп отыр. Әсіресе жүйесі басқа тілден ана тілімізге ғылыми — техникалық, қоғамдық-саяси терминдер мен атаулар еніп жатқан жағдайда, бұл графикалык тәсілдің артықшылығын айқын сезінуге болады. Мысалы, егер <к> фонемасының тепе-тең реңктерін жеке-жеке таңбаламаған жағдайда марка, лак, ток, бак т.б. толып жатқан сөзді екі Тұрлі оқуға

/ [марқа] [лақ] (лақ]

Тура келеді: марка/ лак/ тоі/

\ [марка] \ [лак] \[ток]

[бак]
бак т.б. Сөзді бұлайша екі Тұрлі оқу графикадағы негізгі

[бак] принципке — сөздің әртүрлі оқылмауы дегенге қөайшы келеді.

Қазақ графикасындағы тағы бір шарттылық - белгілі бір әріптің негізгі қызметіи мен қатар қосалқы қызметінің болуы. Мысалы, ә әрпінің негізгі қызметі ә фонемасын таңбалау болса, кей позицияда а фонемасын біілдіруі — оның қосалқы қызметі. Мысалы, күнә, мәрмәр, куә т.б. Бұл сөздердің соңғы буынындағы дауысты а бірінші буынындағы тіл алды дауыстыларының әсерінен палатализацияланған. Бұлар - сөзге әртүрлі қосымшалар жалғау арқылы «тексеруге» болатын дауыстылар (проверяемые гласные). Бұл жағдайда олар өзінің негізгі реңкі а-ға жуықтайды. Мысалы: күнаға -күнәға, мәрмарға -мәрмәрға т.б.

Тіл жұмсау дағдымызда кейбір әріптің қосымша функцияға ие бола бастауы ықтимал. Мысалы, кейінгі жылдарда араб, жанаб (кітаби сөз), баб (кітаби сөз), сөздері осы Түрінде жазыла бастады. Шындығында, мұндай позицияда қазак тілінің дыбыс за-ңдылығы бойынша б дыбысы п түрінде игерілуге тиіс. Бірақ бұл п-ны б әрпімен таңбалау омографтарды көбейтпеу мақсатына байланысты деуге болады. Баб, жанап тәрізді сөздерді б түрінде таңбалау — оларды баб, жанап т.б. төл тума сөздерден өзгешелеп тұрады. Осылайша б әрпі өзінің негізгі қызметі — б фонемасын білдіруімен катар қосымша қызмтке ие болып, п фонемасын білдіруі бертінде пайда болған. Бүған қарағанда қазақ графикасының әлі де пайдаланылмаған мүмкіндіктері бар деуге болады. Мысалы, стиль, декабрь, модель тәрізді жіңішкелік белгіге аяқталған сөздерге дауыссыздан басталатын қосымша жалғанғанеда, жіңішкелік белгі жазылып жүр: Стильге, декабрьге, мождельге т.б. осындағы л-дің жіңішкелігін арнайы таңбамен көрсету басы артық информақия (избыточность). Өйткені л-дің жіңішкелігін қосымшалардың жіңішке вариантта жалғануы «хабарлап» Тұрады. Бұл жерде стилге, декабрге, моделгесөздеріндегі жіңішке л, р дыбыстарын л, р Түрінде жуандатып оқу каупі жоқ. Мұндай орындарда жіңішкелік белгіні қолдану информақияның артықтығын көрсетеді.

Қазақ тіліндегі гемината дыбыстардың арнайы графикалық таңдбасы жоқ. Мысалы: махаббат, жаббар, әдді, мүдде, ләззат, жаннат, оппа, күллі, әмме, ыссы т.б. Мұндай жүйеге қарағанда, небары үш түбір сөзде ғана ашшы

ащы, кешше кеще, тұшшы түщы айтылатын геминатаны арнайы щ әрпімен таңбалау да басы артық информация.

Қосар дыбыстарға аяқталған сөздерге (орыс тілінен енген сөздерге) қосымша жалғанғанда, соңы дауыссызды таңбалайтын әріпті түсіріп жазу -қазақ графиткасындағы шарттылықтың бірі. Мысалы: класс-класқа, прогресс-прогреске, металл-металға т.б. Бірақ баспасөз беттерінде бұлай жазудың дұрыстығына күмәнмен қарайтын пікірлер де бар. Алайда қосар дауыссыздың бірін түсірмей жазудың дұрыстығына күмәнмен қарайтын пікірлер де бар. Алайда қосар дауыссыздың бірін түсірмей жазудың қолайсыздығы бар. Атап айтқанда, грамм, класс, ватт, т.б. сөөздерді, олар кейбір қосымшалармен Тұрленгенде, бірдей 3 әріппен қатарынан таңблауға тура келер еді. Мысалы: гарммен, классыз, ваттты т.б. Грамм, ватт, прогресс тәрізді сөздердің ғылыми тексте жиі қолданылатындығын, тіпті екі сөөйлекмнің бірінде дерлік қайталанып отыратындығын еске алсақ, оқырман тек әріптер «шоғыырнан» көз жаза алмайтындай (психологиялық) қолайсыз күй кешер еді.

Жазудағы фонемалық принцип бойынша әр фонеманың дербес таңбасы болуғ,а тиіс. Қазақ графиткасында негізінен әр фонеманың дербес таңбасы бар, яғни бір әріп бір фонеманы білдіреді деуге болады. Бірақ бұл - жазуда белгілі бір сөздің фонемалық құрамын түгерлдей дербес әріптермен таңбалау шарт деген сөз емес. Сөздің фонемалық құрамынанн әріптердің Тұрлі комбинақиясы арқылы да беруге болады. Мұндай бір әріп бірнеше фонеманың тіркесін білдіреді. Ондай әріптерді көп кызметті (полифункқиялы) әріптер депи айтуға болады. Қазақ графикасында и әрпінің дыбыстық Тұрығдан қарағанда 8 қызметі бар. Кейбір әрітердің көп қызметтілігі нәтижесінде қазақ текстеріндегі жазу бір немесе екі таңбадан үнемделіп отырады. Салыстырыңыз: диқан-5 таңба; дыйқан- 6 таңба; себу-4 таңба, себүу - 5 таңба; лақ-3 таңба, ылақ-4 таңба; Тая - 3 таңба, тайа-4 таңба. әрине бұл тәсілдің осындай жетістігімен қатар кемшін жақтары бар.

1. Мектептегі оқыту ісінде сиыр, суат тәрізді сөздердің буын жігі немесе ою, қою, жаяды т.б. сөздердің морфологиялық құрылымы «бүркемелініп» қалады. Мектеп оқушылары бастапқыда сөздің түбірі о-, ал -ю қосымша деп түсінеді. Мұндай кемшіліктің орыс графикасында да кездесетіндігі айтылып жүр. «Так, слоговые написания ослажняют морфологический анализ слов, проводимый в школе. Особого внимания и изучения требуют случай, когда буквы я, ю, е, ё, и обозначают сочетение звуков йа, йу, йә, и.т.д., и при әтом йот входит в иную морфему, чем соответсвующий гласный. Например, в формах сарая, сараю и т.д. оказываются затемненным корен сарай, так как на письме окончаниями оказываются -я, -ю, и.т.д. между тем в буквах я, ю «прячется» и корневой звук йот; окончаниями, т.е. изменяемой конечной частьюю слова, здесь являются лишь звуки -а, -у и.т.д., например: саай-а, сарай-у .

2. Мына тәрізді үш-төрт сөзді екі түрлі оқуға болатындығы графикадағы буындық принциптің кемшіндеу

[жетісүу] / [шұу] /

жүктеу/скачать 456 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: